13-BOB
MAVZU: IKKITA TOSH BILAN ISTINJO QILISH

17. Abdullohdan rivoyat qilindi; aytdi: Nabiy sallallohu alayhi va sallam qazoi hojat uchun chiqqan edilar, «Menga uchta tosh topgin», dedilar. U kishiga ikkita tosh va bitta tezak keltirdim. Ikkita toshni olib, tezakni tashladilar va «Bu najasdir», dedilar.
Tahoviy bu hadisni, uchta toshning shart emasligiga dalil qilib keltiradi va «Agar shart bo‘lsa edi, uchinchisini ham toptirar edilar», deydi. Lekin Tahoviyning bu so‘zi izohga muhtoj. Chunki Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning uchinchi toshni o‘zlari olgan bo‘lishlari yoki istinjo qilganda bir toshning ikki tomonini ishlatgan bo‘lishlari ehtimol, shunda uchta tosh ishlatgan bo‘ladilar. (Muborakfuriy).
Qays ibn Ar-Robi’ bu hadisni Abu Ishokdan, Abu Ubaydadan, Abdullohdan xuddi shunday tarzda, aynan Isroil rivoyatidek rivoyat qilgan. Ma’mar va Ammor ibn Ruzayq bu hadisni Abu Ishoqdan, Alqamadan, Abdullohdan rivoyat qildilar. Zuhayr esa Abu Ishokdan, Abdurrahmon ibn Al-Asvaddan, uning otasi Al-Asvad ibn Yaziddan, Abdullohdan rivoyat qilgan. Zakariyo ibn Abu Zoida ham Abu Ishoqdan, Abdurrahmon ibn Yaziddan, Al-Asvad ibn Yaziddan, Abdullohdan rivoyat qildi. Bu, rivoyat tarzida chalkashlik bo‘lgan bir hadisdir. Amr ibn Murra aytadiki, Abu Ubayda ibn Abdullohdan: «Abdullohdan biron narsa eslaysanmi? deb, so‘rasam, «Yo‘q» dedi. Men o‘zim Abdulloh ibn Abdurrahmondan so‘radim: «Bu hadisda Abu Ishoqdan qilingan rivoyatlarning qaysi biri sahihroq?» desam, hech qanday hukm bildirmadi. Buni Muhammaddan so‘radim, u ham biror hukm bildirmadi. U zikr qilingan Zuhayrning Abu Ishoqdan, Abdurrahmon ibn Al-Asvaddan, uning otasidan, Abdullohdan qilgan rivoyatni muvofiqroq ko‘rib, «Al-Jomi’» kitobiga kiritgan.
Menimcha, bu hadisdagi eng sahih rivoyat Isroil va Qaysning Abu Ishoqdan, Abu Ubaydadan, Abdullohdan qilgan rivoyatidir. Chunki Isroil Abu Ishoqning hadisini ularning hammasidan ko‘ra yaxshiroq saqlagan va yod olgan. Qays ibn Robi’ ham bu rivoyat borasida unga mutobaat qilgan.
Abu Muso Muhammad ibn Al-Musanna’dan eshitdim; dediki: Abdurrahmon ibn Mahdiydan bunday deganini eshitdim: «Sufyon As-Savriyning Abu Ishoqdan qilgan rivoyatidan nimaiki boy bergan bo‘lsam, uni Isroildan olishimga ishonganim uchun boy berdim. Chunki, u (bu hadisni) juda mukammal tarzda keltirar edi».
Zuhayrning Abu Ishoqdan qilgan rivoyati unchalik sog‘lom emas. Chunki undan eshitishi oxirgi kunlarda sodir bo‘lgan.
Ahmad ibn Hasan At-Termiziydan eshitdim, ibn Hanbalning bunday deganini rivoyat qildi, deydi: «Bir hadisni Zoida va Zuhayrdan eshitsang agar, xuddi shu hadisni boshqalardan eshitmaganingga qayg‘urma! Faqat Abu Ishoqdan rivoyat qilingan hadis mustasnodir» Abu Ishoqning ismi - Amr ibn Abdulloh As-Sabi’iyn Al-Hamadoniy. Abdulloh ibn Mas’udning o‘g‘li Abu Ubayda otasidan hadis eshitmagan va u kunyasi bilan tanilgan bo‘lib, ismi noma’lumdir.

14-BOB
MAVZU: ISTINJODA FOYDALANISH MAKRUH BO’LGAN NARSALAR

18. Abdulloh ibn Mas’ud (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: dedi: Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Tezak va suyak bilan istinjo qilmangizlar. Chunki bular jinlardan bo‘lgan birodarlaringizning ozuqasidir.
Bu hadis, tezak va suyak bilan istinjo qilish joiz emasligiga dalildir. Chunki bu ikki narsa — jinlarining taomi: suyak — o‘zlarining, hayvon chiqiti esa — hayvonlarining taomidir. Hofiz Ibn Hajar «Hayvon chiqiti jinlarning hayvonlarining chiqiti ekani muqarrardir», deydi.
Bu bobda Abu Hurayra, Salmon, Jobir va Ibn Umar (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan. Bu hadisni Ismoil ibn Ibrohim va boshqalar Dovud ibn Abu Hinddan, Ash-Sha’biydan, Alqamadan, Abdullohdan rivoyat qildilar. «Abdulloh jin kechasi (voqeasi)da Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam bilan birga edi"¦» degan hadis to‘liq zikr etiladi. Ash-Sha’biy aytadiki, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday dedilar: «Tezak va suyak bilan istinjo qilmangizlar. Chunki, u jinlardan bo‘lgan birodarlaringizning ozuqasidir». Ismoilning rivoyati Hafs ibn G’iyosning rivoyatidan ko‘ra sahihroq ko‘rinadi». Ikki rivoyat orasidagi farq shuki, Ismoilning rivoyati-maqtu’ (sanadi uzilgan), Hafsning rivoyat esa - musnad (sanadi to‘liq)dir. (Muborakfuriy).
Ilm ahlining nazdida amal shu hadis asosidadir. Bu bobda Jobir va Ibn Umar (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.

15-BOB
MAVZU: SUV BILAN ISTINJO QILISH

19. Oisha (roziyallohu anho onamiz)dan rivoyat qilindi; dedilar: «Erlaringizga aytingizlar, suv bi-lan istinjo qilishsin: (men ulardan hayo qilaman), chunki Rasululloh sallallohu alayhi va sallam shunday qilar edilar».
Bu bobda Jarir ibn Abdulloh Al-Vajaliy, Anas va Abu Hurayra (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan.
Bu hadis hasan-sahih. Ahmad (ibn Hanbal) va An-Nasoiy bu hadisni taxrij qilganlar.
Ilm ahlining nazdida amal shu hadis asosidadir: suv bilan istinjo qilishni ma’qul ko‘rganlar. Tosh bilan qilingan istinjoni yetarli deb hisoblash bilan birga, suv bilan istinjo qilishni mustahab deb biladilar va afzalroq deb hisoblaydilar. Sufyon As-Savriy, Ibnul-Muborak, Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning ham so‘zi shudir.
Al-Ayniy ushbu mavzuda bunday deydi: «Poklanishda toshni ham, suvni ham ishlatish yanada afzalroq: butun salaf va xalaf mazhablari va fatvo ahli ana shu xususda ittifoq qilishgan: avval tosh bilan tozalanib, keyin suv bilan poklanadi. Shunda qo‘liga tegadigan najas ozaygan va poklik, tozalik yanada mustahkamroq qilingan bo‘ladi. Bordi-yu, ikkovidan bittasini ishlatmoqchi bo‘lsa, suv afzalroq. Chunki, suv najosatning ham o‘zini, ham yuqini ketkazadi. Tosh esa najosatning o‘zini ketkazib, yuqini ketkazmaydi.»

16-BOB
MAVZU: RASULULLOH SALLALLOHU ALAYHI VA SALLAM QAZOI HOJAT QILMOQCHI BO’LSALAR UZOQQA BORAR EDILAR

20. Al-Mug‘iyra ibn Shu’ba raziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bilan safarda birga edim. Nabiy sallallohu alayhi va sallam uzoqka borib, qazoi hojat qildilar».
Bu bobda Abdurrahmon ibn Abu Qurod, Abu Qatoda, Jobir, Yahyo ibn Ubayda, uning otasi, Abu Muso, Ibn Abbos va Bilol ibn Al-Horis (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan.
Bu hadis hasan-sahih. Ad-Daramiy, Abu Dovud, An-Nasoiy va Ibi Moja bu hadisni taxrij qilganlar. Abu Dovud hadisning darajasini belgilamagan. Al-Munziriy bu hadisni Termiziy sahih deb aytganini naql etadi va tasdiqlaydi.
Yana Rasululloh sallallohu alayhi va sallam haqlarida bunday rivoyat qilingan: «U kishi xuddi uy qidirayotgandek, kazoi hojat uchun joy qidirar edilar».  Ya’ni, ko‘zdan uzoqroq bo‘lish uchun hamda kiyimlariga peshob sachramasligi uchun yumshoqrok joy qidirar edilar. (Ahmad Muhammad Shokir).
Abu Salamaning ismi - Abdulloh ibn Abdurrahmon ibn Az-Zuhriy.

17-BOB
MAVZU: YUVINADIGAN JOYDA PYESHOB QILISH KAROHAT EKANLIGI

21. Abdulloh ibn Mug‘affaldan rivoyat qilindi: Nabiy sallallohu alayhi va sallam kishi yuvinadigan joyda peshob qilmog‘ini man’ etdilar va aytdilar: «Vasvasaning ko‘pi shundandir».
Vasvasaning ko‘pi yuvinish joyida siyishdan chiqadi. Chunki yer kirlanib, yuvinadigan kishining kalbiga ustimga iflos suv sachradi, degan vasvasa tushadi (Muborak furiy).
Bu bobda Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning bir sahobalaridan ham hadis rivoyat qilingan.
Bu hadis g‘arib. Abu Dovud, An-Nasoiy va Ibn Moja bu xadisni taxrij qilishgan.
Uni marfu’ (yuksaltirgan) hadis sifatida tanho Ash’as ibn Abdullohning rivoyatidan bilamiz, uni A’mo (ko‘zi ojiz) Ash’as deyishadi.
Ilm ahlidan ba’zilari yuvinadigan joyda peshob qilishni makruh deb hisoblaganlar va vasvasaning ko‘pi shu tufayli bo‘ladi, deb aytganlar. Birovlari esa bunga ruxsat bergan. Ibn Siyriyn ana shulardan biridir. Unga: «Vasvasaning ko‘pi yuvinadigan joyda siyishdan kelib chiqadi, deyilgan», deb aytilganda, u, «Rabbim - Alloh, uning sherigi yo‘q!» dedi.
Ibnul-Muborak aytadiki: «Suv oqib ketadigan bo‘lsa, yuvinadigan joyda peshob qilishga ruxsat berilgan». Ibnul-Muborakning bu so‘zini Ahmad ibn Abda Al-Amuliy Hibbondan naql etib bizga yetkazdi.

18-BOB
MAVZU: MISVOK

22. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi, aytdi: Rasululloh sallallohu alayhi va sallam dedilar: «Ummatimni mashaqqatga qo‘yishdan xavotirlanmasam edim: ularga har bir namoz oldidan misvok ishlatishni buyurgan bo‘lar edim».
Mulla Ali Al-Qoriy «Al-mirqot» kitobida «ya’ni, namoz uchun tahorat olayotganda», deydi. Negaki, Ibn Huzayma, Al-Hokim va Buxoriy Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan bir hadis rivoyat qilishgan, unda Rasuli akram sallallohu alayhi vassalam «Ummatimni mashaqqatga qo‘ymasam edim, ularga har bir tahorat oldidan misvok (ishlatish)ni buyurgan bo‘lar edim», deganlar. Ahmad ibn Hanbal va yana boshqalardan bu xususni ta’kidlab, rivoyatlar qilganlar. Shofi’iylar, ham namoz oldidan, ham tahorat oldidan, misvok ishlatishni ma’qul ko‘rib, ikki hadisning hukmini (jamlab) tutishgan. Ammo misvok ishlatishning mustahab ekanligi belgili bir vaqtga va sababga bog‘liq emas. Faqat ayrim sabablar e’tibori bilan, masalan, ovqatdan keyin yoki uyqudan turganda mustahabligi qat’iy bo‘ladi.
Muhammad ibn Ishoq bu hadisni Muhammad ibn Ibrohimdan, Abu Salamadan, Zayd ibn Xoliddan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qiladilar. Abu Salamaning xoh Abu Hurayra, xoh Zayd Ibn Xolid orqali bo‘lsin, Rasululloh (sallallohu alayhu va sallam)dan qilgan rivoyati mening nazarimda sahihdir. Chunki, bu hadis Abu Hurayradan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan turli vajhlardan rivoyat qilingan. Abu Hurayraning hadisi sahih ekanligi ana shu mutaaddid vajhlardan rivoyat qilingani tufaylidir.
Muhammad Ibn Ismoil esa Abu Salamaning Zayd ibn Xoliddan qilgan rivoyatini yanada sahihroq deb hisoblaydi.
Bu bobda Abu Bakr Siddiq, Ali, Oisha Ibn Abbos, Huzayfa, Zayd ibn Xolid, Anas, Abdulloh ibn Amr, Ibn Umar, Ummu Habiba, Abu Umoma, Abu Ayyub, Tammom ibn Abbos, Abdulloh ibn Hanzala, Ummu Salama, Vasila ibn Al-Asqo va Abu Muso (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan.

23. Zayd ibn Xolid Al-Juhaniydan rivoyat qilindi; dedi: Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan eshitdim, aytdilarki: «Ummatimni mashaqqatga qo‘yishdan xavotirlanmasam edim, ularga har bir namoz oldidan misvok ishlatishni buyurgan va xufton namozini kechaning uchdan biriga ta’xir etgan (kechiktirgan) bo‘lar edim».
«Mashaqqatga qo‘yishdan xavotirlanmasam edim, misvokni farz qilar edim», ma’nosidadir. Qozi Abu Bakr ibn Al-Arabiy «Arizat-ul-axvoziy» nomli Termiziyning sharhidan iborat kitobida bunday deydi: «misvok masalasida ulamolar orasida ixtilof qilindi. Ishoq, misvokning vojib ekanligini va kimki misvok ishlatishni qasdan tark etsa, namozni qayta o‘qishi lozim bo‘ladi, degan fikrni ilgari surdi, Shofi’iy misvok ishlatish tahoratning sunnatlaridan, dedi. Molik esa og‘iz o‘zgargan bir holatda misvok ishlatish mustahab ekanini aytdi. Endi, hadisning zohiri (tashqi ma’nosi) misvok vojib degan so‘z botil (bekor), degan mazmundadir. Sunnat yoki mustahab ekanligi esa har kimga ma’lum gap. Sunnat ekanligi quvvatliroq.
Abu Salama dedi: «Zayd ibn Xolid, xuddi kotib qalamini qulog‘iga qistirgandek, misvokni qulog‘ining ustiga qistirgan holda masjidda jamoat namozlariga qatnashar, misvokni ishlatmasdan namozga turmas, keyin misvoklanib, yana uni joyiga qistirib qo‘yar edi».
Bu hadis hasan-sahih.

19-BOB
MAVZU: UYQUDAN GURGAN KISHI QO’LINI YUVMASDAN TURIB IDISHGA BOTIRMASIN

24. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilarki, «Agar sizlardan biror kishi tungi uyqudan uyg‘onsa, qo‘lini ikki marta yoki uch marta suv to‘kib yuvmasdan turib suv idishiga botirmasin, chunki u qo‘li qaerda tunaganini bilmaydi».
Termiziy va Ibn Moja rivoyatlarida shunday («Tungi uyqudan») deb kelgan. Buxoriy va Muslimda: «Birortangiz uyqudan uyg‘onsangiz» deyilib, «tungi» deb zikr qilinmagan.
An-Navaviy, Imomi Shofi’iydan va boshqa imomlardan naql etib, bunday deydi: «Hijoz xalqi tosh bilan poklanar edi. Issiq iqlimda yashaganlari uchun, uxlaganlarida terlab ketishar va qo‘llari najosat joylariga tekkan-tegmaganini bilib bo‘lmas edi». Turbashtiy, bu hadis tosh bilan poklanganlar va qo‘llari najosat joylarida kezishi mumkin bo‘lgan ahvolda uxlaganlar haqida ekanligini aytadi. Ko‘pchilikning fikriga ko‘ra, bu o‘rinda vorid bo‘lgan nahy (qaytaruv) tahrim uchun emas, balki tanzih (toza tutish) uchundir.
Bu bobda Ibn Umar, Jobir va Oisha (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan.
Bu hadis hasan-sahih.
Shofi’iy aytadiki, «Xoh kunduzgi uyqu bo‘lsin, xoh boshqa uyqu bo‘lsin, uyqudan turgan har bir kishi qo‘lini yuvmasdan tahorat suviga botirmasligini xush ko‘raman, mabodo, yuvmasdan oldin botirsa, buni uning uchun karih deb hisoblayman»... Holbuki, qo‘lni botirish, agar qo‘lida najosat bo‘lmasa, suvni buzmaydi.
Ahmad ibn Hanbal aytadiki, «Tungi uyqudan turganda qo‘lini yuvmasdan oldin tahorat suviga botirsa, o‘sha suvni to‘kib tashlagani ma’qulroq deb hisoblayman».
Ishoq esa bunday deydi: «Tungi yoki kunduzgi uyqudan uyg‘onganida qo‘lini yuvmasdan turib tahorat suviga botirmasin».

20-BOB
MAVZU: TAHORATNI «BISMILLOH» BILAN BOSHLAMOQ

25. Raboh ibn Abdurrahmon ibn Abu Sufyon ibn Huvaytib (roziyallohu anhu) momosi orqali bobokalonidan (momosining otasidan) rivoyat kiladi: Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan eshitdim, aytdilarki, «Tahoratda Allohning ismini aytmagan («bismilloh» deb boshlamagan) kishining tahorati yo‘q».
Shayx Valiyulloh Dehlaviy «Hujjatullohil-balig‘oh» asarida bunday deydi: Bu hadis «Bismilloh»ning bir rukn yoki shart ekaniga dalildir. Buni, tahoratdan faqat kamol sifatini yuksaltirish (yuqori ko‘tarish) deb aytish ham mumkin. Ammo men bunday ta’vilni xush ko‘rmayman. Chunki, bu lafzga zid keladigan uzoq bir ta’vildir». Bu hadisni kamolning (kamol sifatini) nafy etish (rad etish, yo‘q qilish) manosida ta’vil qilgan kimsalar boshqa hadislar bilan dalil-isbot qilishgan. Negaki, «Masjidga qo‘shni bo‘lgan kishi uchun masjiddan tashqarida namoz yo‘q» degan hadis kamolning nafyi ma’nosida ta’vil qilingan.
Bu bobda Oisha, Abu Sa’id, Abu Hurayra, Sahl ibn Sa’d va Anas (roziyallohu anhu)dan ham hadis rivoyat qilingan. Ahmad ibn Hanbal: «Bu bobda isnodi jayyid (mustahkam) biror hadisni bilmayman», dedi.
Ishoq: «Bismilloh»ni kasddan tark etsa, qayta tahorat olish kerak bo‘ladi, unutib yoki ta’vilga borib tark etsa, taxorati joizdir (ma’quldir)» deydi. Muxammad ibn Ismoil (Buxoriy) esa bunday deydi: «Raboh ibn Abdurrahmonning hadisi bu bobda vorid bo‘lgan hadislarning eng yaxshisidir».
Raboh ibn Abdurrahmonning bobokaloni (momosining otasi) ismi - Sa’id ibn Zayd ibn Amr ibn Nufayl, Abu Sifol Al-Murriyning ismi esa — Sumoma ibn Husayn. Ba’zilar bu xadisni «Abu Bakr ibn Huvaytibdan», dsb rivoyat kilishgan va uni bobosiga mansub deb aytishgan.

26. Abu Sifol Al-Murriydan, Raboh ibn Abdurrahmon ibn Abu Sufyon Huvaytibdan, uning Sa’id ibn Zayd qizi bo‘lmish momosidan, uning otasidan, Nabiy sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilindi. (O’tgan hadisning ayni o‘zi).

21-BOB
MAVZU: MAZMAZA VA ISTINSHOQ (OG’IZ CHAYQASH VA BURUNGA SUV OLIB QOQISH)

27. Salama ibn Qays (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Agar tahorat olsang, burningni (suv olib) mishir, agar (qazoi hojat etib) istinjo qilsang, kesakii (yoki toshni) toq ishlat» (ya’ni uchta yoki beshta).
Ya’ni, uchta yoki beshta kesak yoki tosh bilan poklangin, deyilmokda. Abu Hurayraning rivoyatida esa ushbu qo‘shimcha o‘rin olgan. «Tosh bilan poklangan kishi toshni toq ishlatsin. Kimki shunday qilsa, yaxshi ish qilgan bo‘ladi. Qilmasa, zarari yo‘q». Bu hadisni Ahmad (ibn Hanbal), Abu Dovud va Ibn Moja taxrij qilishgan. Hofiz Ibn Hajar, «Fath-ul-boriy» kitobida bu qo‘shimchaning isnodi hasan ekannini ta’kidlab, Abu Hanifa va Molik shu rivoyatni olganlariga, tosh (kesaq) bilan poklanganda sanoq emas, faqatgina toq bo‘lishi mo‘‘tabar (muhim) ekaiiga qoil bo‘lganlarini ishorat qiladi.
Bu bobda Usmon, Loqut ibn Sobira, Ibn Abbos, Al-Mikdam ibn Ma’ziqorib, Vo’il ibn Hujr va Abu Hurayra (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan.
Salama ibn Qaysning hadisi hasan-sahih. Ilm ahli, mazmaza va istinshoq (ya’ni, og‘iz chayqash va burunga suv olib mishirish) borasida ixtilof qilishgan. Ba’zilari, tahorat qilganda mazmaza va istinshoqni (og‘iz chayqash va suv olib burun qoqishni) tark etgan holda namoz o‘qisa, namozni ioda qiladi (qaytadan o‘qiydi), degan va mazmaza va istinshoqni (og‘iz chayqash va suv olib burun qoqishni) tark etgan bo‘lsa, xoh tahorat, xoh g‘usl bo‘lsin, qaytadan qiladi, degan fikrga ega bo‘lishgan. Ibn Abi Laylo, Abdulloh ibn Al-Muborak, Ahmad va Ishoqning qavli ham shudir. Ahmad: istinshoq (suv olib burun qoqish) — mazmazadan (og‘iz chayqashdan) ko‘ra ta’kidliroq, deydi. Ilm ahlidan bir toifasi bunday deydi: «Tahoratni qayta olmaydi, ammo g‘uslni qaytadan qiladi».
Abu Hanifa rahmatullohi alayhning va u kishiga ergashganlarning qavli ham shudir. Bularning fatvosiga ko‘ra mazmaza va istinshoq (og‘iz chayqash va burunga suv olib qoqish) tahoratda - sunnat, g‘uslda bo‘lsa - farz.
Sufyon As-Savriy va Kufa faqixlaridan ayrimlarining qavli shudir. Bir toifa esa bunday deydi: Na tahoratni, na g‘uslni qaytadan qiladi, chunki mazmaza (og‘iz chayqash) va istinshoq (burunga suv olib qoqish) Rasululloh sallallohu alayhi va sallamiing sunnatidir, shuning uchun tahoratda va g‘uslda tark etsa, ioda (qaytadan qilish) lozim emas. Molik hamda keyinchalik Shofi’iy shu qavlga ega bo‘lishgan.