16-BOB
MAVZU: HAYVON YETKAZGAN ZARAR UCHUN TO’LOV YO’Q, XAZINA UCHUN ESA -XUMS (BYESHDAN BIRINI TO’LAMOQLIK) BOR
637. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: Yovvoyi (egasiz) hayvonlar yetkazgan jarohati (zarari) - soqit, ma’dan - soqit; quduq -soqit; (bular uchun to‘lov yo‘q, chunki daromad keltirmaydi); xazina (dafina) uchun esa - xums (molning beshdan biri hisobida to‘lov) bor».
Hayvon, boshda suruv egasi va cho‘poni bo‘lmasdan, kunduzi biror talofat yetkazsa, jarima to‘lanmaydi. Boshida biror kishi bo‘lsa, o‘sha kishi zararini to‘laydi, chunki zarar uning aybi bilan sodir bo‘ldi. Shuningdek, kechasi bo‘lsa, zararini to‘laydi, chunki kechqurun hayvonlar bog‘lanmog‘i odatdirki, hayvon egasi bu jihatdan aybdordir.
Oltin, kumush, mis ma’danlari va boshqa ma’danlar uchun, topilgan va kashf etilgan paytida hech qanday bir to‘lov yo‘q.
Quduq qazimoq yoki ma’dan qazib chiqarmoq uchun kira qilgan qazuvchi kuduq yeki ma’dan o‘rasining cho‘kishi(nurashi) natijasida o‘lsa, tazminot to‘lamaydi. Shuningdek, kovlagan kudug‘iga odam tushib ketib, o‘lsa, agar o‘sha quduqni tajovuz maqsadi bilan qazmagan bo‘lsa, to‘lov lozim bo‘lmaydi. Agar tajovuz maqsadi bilan ochgan bo‘lsa, bu masalada ixtilof qilingan. (Muborakfuriy).
Rikoz, ya’ni ko‘milgan xazina (dafina) «rakiz»ning ko‘plik shakli bo‘lib, yer osti boyliklari deganidir. Molik, Shofi’iy va barcha ulamo rikoz (xazina)ni johiliyat davrida yerga ko‘milgan dafinalar sirasiga qo‘shadilar va bunday deydilar: «Ma’danlar uchun beshdan bir bo‘lmay, agar nisobga yetsa, ular uchun zakot bor».
Hofiz ibn Hajar: «Fath-ul-Boriy»da barchaning fikrini umumlashtirib, bunday deydi: «Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam ma’dan bilan rikoz orasini alif «vov»i bilan ajratganlarki, bir-biridan boshqa-boshqa narsa ekanligi to‘g‘ridir». («Muxtasar-ul-viqoya» sharhining «Zakot» kitobiga qarang).
Bu bobda Anas ibn Molik, Abdulloh ibn Amr, Uboda ibn Ds-Somit, Amr ibn Avf Al-Muzaniy va Jobir (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan. Abu Hurayraning hadisi hasan-sahih.