22-BOB
MAVZU: OG’IZ VA BURUNNI BIR HOVUCH SUV BILAN CHAYQASH

28. Abdulloh ibn Zayd (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallamni ko‘rdim, og‘iz va burunlarini bir hovuch suv bilan chayqadilar va buni uch marta (takror) qildilar».
Ya’ni, avval bir hovuch suvdan og‘ziga, burniga suv olib, keyin ikkinchi hovuch suvdan og‘ziga va burniga suv oladi, keyin uchinchi hovuch suvdan og‘ziga va burniga suv oladi, shunday qilib, mazmaza va istinshoqni birgaliqda uch marta qilgan bo‘ladi. Ba’zi ilm kishilarining va mashhur qavlga ko‘ra, Shofi’iyning qavli ana shunday. (Imomi Shofi’iy keyinchalik boshqa fikrga kelgan). Hofiz Ibnul-Qayyum «Zodul-ma’od» kitobida: «Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sunnati mazmaza va istinshoqni bir-biridan ajratmaslik edi», deydi. Abu Hanifa esa, mazmaza va istinshoqni (og‘iz chayqash va burunga suv olib qoqishni) bir-biridan ajratib, alohida-alohida qilishi kerak, degan xulosada bo‘lganlar. Abu Hanifa bunday xulosa qilishda ayrim hadislardagi: «Uch marta og‘izlariga va uch marta burunlariga suv oldilar», degan iboralarga asoslanganlar. Bir hovuchdan mazmaza va istinshoq qilganlarini bildirgan hadislar, hanafiy olimlarning xulosasiga ko‘ra ta’vil etilmoqda va bularning ta’vilida ikki xil fikr ilgari surilmokda: birinchi fikrga ko‘ra, bu hadislar shundan dalolat beradiki, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam og‘iz chayqash va burunga suv olganda ikki qo‘llarini emas, faqatgina bir qo‘llarini ishlatganlar, ikkinchi fikrga ko‘ra, og‘iz chayqash va burunga suv olishni faqat o‘ng qo‘l bilangina qilganlar. Al-Ayniy, «mazmaza va istinshoqni bir suv bilan qildilar», degan rivoyat bunday ta’villarga moyil emas, degan fikrni ilgari suradi. Ammo, bu masalada imomlar o‘rtasidagi ixtilof, ta’vil joiz yoki joiz emasligi borasida emas, balki, afzaliyat borasidadur. Afzallik, ustunlik borasida Imomi Azamning xulosasi yuqori ekanligi o‘z-o‘zidan ma’lum.
Bu bobda Abdulloh ibn Abbos (roziyallohu anx,umo)dan ham hadis rivoyat qilingan.
Abdulloh ibn Zaydning hadisi hasan-g‘arib. Molik, Ibn Uyayna va yana boshqalar bu hadisni Amr ibn Yahyodan rivoyat qildilar, lekin «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bir hovuch suvdan og‘iz va burunlariga suv oldilar» degan jumlani zikr etishmadi. Bu jumlani bitta Xolid ibn Abdulloh zikr etadi. Xolid ibn Abdulloh esa muhaddislar nazdida siqa (so‘zi ishonchli) va hofiadir.
Ba’zi ilm ahli bunday deydi: «Bir hovuch suvdan ham og‘izga, ham burunga suv olmoq yetarlidir». Ba’zilari esa: «Mazmaza va istinshoqni (og‘iz chayqash va burunga suv olib qoqishni) bir-biridan ajratib (alohida-alohida) qilmoq biz uchun sevimliroq», deydilar. Shofi’iy aytadiki, «Mazmaza va istinshoqni bir hovuch suvdan qilsa, bu joiz. Ammo bularni bir-biridan ajratib (alohida-alohida) qilish, bizningcha, yanada maqbulroq».
Shofi’iyning bu masalada ikki xil so‘zi bor: Birinchisi Abu Hanifaning so‘ziga muvofiqdirki, Termiziy bu o‘rinda shuni naqd etganlar. Ikkinchisi, mashhur bo‘lgan qavlidirki, buni oldingi izoxda bayon etdik.

23-BOB
MAVZU: SOQOLNI XILOL QILISH (ORALARIGA SUV TEKKIZISH)

29. Hasson ibn Biloldan rivoyat qilindi; aytdi: «Ammor ibn Yosirni ko‘rdim, tahorat oldi va soqolini xilol qnldi (oralariga suv tekkizdi). Shunda undan so‘raldi yoki men undan so‘radim, dedi: «Soqolingni xilol qilyapsanmi? (ya’ni, oralariga suv tekkizyapsanmi?» (Ammor) aytdi: «Ne monelik bor? Men, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam soqollarini xilol qilganlarini (oralariga suv tekkizganlarini) o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman».

30. Ibn Abu Umardan, Ibn Uyaynadan, Sa’id ibn Abi Arubadan, Qatodadan, Hasson ibn Biloldan, Ammordan (roziyallohu anhum), Nabiy sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilindi. (O’sha hadis).
Bu bobda Usmon, Oisha, Ummu Salama, Anas, Ibn Abi Avfa va Abu Ayyub (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan. Ishoq ibn Mansurdan eshitdim, Ahmad ibn Hanbalning Ibn Uyaynadan naql etib, uning bunday deganini aytdi: «Abdulkarim xilollamoq hadisini Hasson ibn Biloldan eshitgan». Muhammad Ibn Ismoil (Al-Buxoriy) aytdiki, «Bu bobda rivoyat qilingan eng sahih hadis Omir ibn Shaqiqning Abu Voildan, Usmondan rivoyat qilgan hadisidir».
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va tobi’iyndan bo‘lgan ilm ahlining aksariyati qavli ushbudir: Soqolning orasiga suv tekkizilishi kerak, deb hisoblaydilar. Shofi’iyning ham qavli shudir.
Soqolni xilol qilish mustahab ekanini aytdilar. Soqolni xilol qilish ho‘l barmoqlari bilan soqollarini tarash (orasiga kiritish) tarzida bajariladi. Shofi’iy, Abu Hanifa, As-Savriy, Ahmad ibn Hanbal, Al-Avzoiy, Al-Lays va Ishoq hamda ilm ahlidan ko‘pchiligi soqolni xilol qilish g‘uslda farz, tahoratda mustahab degan fikrdadirlar. Ba’zilari g‘uslda ham, taahoratda ham farz, degan fikrga ega bo‘lishgan.
Ahmad: «Soqoli orasiga suv tekkizishni unutgan bo‘lsa, tahorati joiz» (ya’ni tahoratli), deydi. Ishoq esa bunday deydi: «Unutib yoki ta’vil qilib tark etsa, tahorati joiz, ammo qasdan tark etsa, ioda qiladi» (qaytadan tahorat oladi).

31. Usmon ibn Affon (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam soqollarini xilol qilar (oralariga suv tekkizar) edilar».
Bu hadis hasan-sahih.

24-BOB
MAVZU: BOSHGA OLDIDAN (PESHONADAN) BOSHLAB ORQAGA QARAB (ENSASIGACHA) MASH TORTMOQ

32. Abdulloh ibn Zayd (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam boshlariga ikki qo‘llari bilan mash tortdilar: qo‘llarini oldinga va orqaga yurgizdilar: (avval) peshonalaridan boshladilar, keyin ensalarigacha surib bordilar, keyin yana to boshlagan joylarigacha qaytarib keldilar, undan keyin oyoqlarini yuvdilar».
Bu bobda Muoviya, Al-Miqdam ibn Ma’dikarib va Oisha (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan.
Abdulloh ibn Zaydning hadisi bu bobda rivoyat qilingan eng sahih va eng hasan hadisdir, Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli shu.

25-BOB
MAVZU: BOSHGA MASH TORTISHNI ORQADAN (ENSADAN) BOSHLAMOQ

33. Muavviz ibn Afro qizi Ar-Rubayyi’ (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam boshlariga ikki marta mash tortdilar: avval boshlarining orqasidan (ensadan) boshladilar, keyin oldidan (peshonadan) boshladilar: ikkala kaftlarining ichi va orqasi bilan mash tortdilar».
Bu hadis hasandir. Abdulloh ibn Zaydning hadisi, isnod jihatdan bu hadisdan ko‘ra sahihroq va yaxshiroq. Kufa ahlidan ba’zilari bu hadisni egallaganlar. Voqi’ ibn Al-Jarroh shulardan biridir.
Shunday usul bor Maqbuli esa mash tortishni olddan (peshonadan) boshlamoqdir. Hadisdagi «boshlariga ikki marta mash tortdilar» degan so‘zdan maqsad "avval boshlarining orqasidan (ensadan) boshladilar, keyin (peshonadan) boshladilar» degan so‘z bilan (izohlangan) va ochilgan. Yo‘q, bu ikki marta mash tortish ma’nosida emas Ajabki, hadisning roviysi mash tortishda qo‘llarini oldinga va orqaga yurgizganlarini «ikki marta mash tortdilar» deb ifodalagan.

26-BOB
MAVZU: BOSHGA BIR MARTA MASH TORTMOQ

34. Mu’avviz ibn Afro qizi Ar-Rubayyi’ (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi: U Nabiy sallallohu alayhi va sallamni tahorat olayotganlarida ko‘rdi: deydiki, «Boshlariga mash tortdilar, boshlarining oldi va orqasiga, ikki chakkalariga va quloqlariga (birdaniga) bir marta mash tortdilar».
Bu bobda Ali (karromallohu vajhahu) va Talha ibn Musarrif ibn Amrning bobosidan ham hadis rivoyat qilingan. Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning «boshlariga bir marta mash tortganlari» mutaaddid vajhlardan rivoyat qilinadi. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va tobi’iyndan bo‘lmish ilm ahlining ko‘pchiligi nazdida amal shu hadis asosidadir. Ja’far ibn Muhammad, Sufyon As-Savriy, Ibnul-Muborak, Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli ham shudir: «Boshga bir marta mash tortiladi», degan to‘xtamdalar. Muhammad ibn Mansur.
«Sharhus-sunna» kitobida bunday deyiladi: «Boshga mash tortishni takror qilish sunnatmi-yo‘qmi ekanligi borasida ixtilof qilindi. Ilm ahlining ko‘pchiligi va uch mazhab imomlari boshga bir marta mash tortiladi, degan fikrdalar. Shofi’iyning mashhur so‘ziga ko‘ra esa boshga mash uch barmoq va uch yangi suv bilan tortiladi. «Al-Mirqot» kitobida ham shunday deyilgan». Ammo boshga mash tortish borasida Shofi’iyning ikki xil so‘zi borligi anglashiladi: Tavhid (bir marta) va Taslis (uch marta). Birinchi qavlni imomi Termiziy, ikkinchisini esa «Sharhus-sunna» muallifi ochib bergan. «Taslis» tarafdorlari tayangan hadislar ma’qul va mo‘‘tabar bo‘lish darajasiga ko‘tarilgan emas. (Ash-Shavqoniy).
Al-Makkiy bizga so‘zlab berdi, aytdiki, Sufyon ibn Uyaynadan eshitdim, bunday dedi: «Ja’far ibn Muhammaddan: «Bir marta (mash tortish) kifoyami?» deb boshga mash tortishni so‘radim, u: «Vallohi (Alloh haqi), albatta!» dedi.

27-BOB
MAVZU: BOSHGA MASH TORTISH UCHUN YANGI SUV OLMOQ

35. Abdulloh ibn Zayd (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «U Nabiy sallohu alayhi va sallamning tahorat olganlarini ko‘rgan. U kishi qo‘llarini yuvishdan ortgan suvdan boshqa (yangi) suv olib, boshlariga mash tortdilar».
Bu hadis hasan-sahih.
Ibnul-Lohi’ya bu hadisni Habbon ibn Vosi’dan, uning otasidan, Abdulloh ibn Zayddan rivoyat qildi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam tahorat oldilar va qo‘llaridan ortgan suvdan boshqa suv olib, boshlariga mash tortdilar».
Amr ibn Al-Horisning Habbondan qilgan rivoyati yanada sahihroq. Chunonchi, ushbu hadis Abdulloh ibn Zayddan va boitsalardan mutaaddid vajhlardan rivoyat qilingan: «Rasululloh sallallohu alayhi Va sallam boshlariga mash tortish uchun yangi suv oldilar».
Ilm ahlidai ko‘plarining nazdida amal shu hadis asosidadir: boshga mash tortish uchun yangi suv olinadi, degan to‘xtamdalar.

28-BOB
MAVZU: QULOQLARNING ICHIGA VA SIRTIGA MASH TORTMOQ

36. Ato ibn Abbos (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam boshlariga hamda quloqlariga: quloqlarining sirtiga va ichiga mash tortdilar».
Bu hadisni ayni vaqtda An-Nasoiy, Ibn Moja, Al-Hakim va Al-Bayhaqiy rivoyat qilishgan. An-Nasoiyning ifodasi bunday: "Keyin boshlariga va quloqlariga mash tortdilar: quloqlarining ichini shahodat barmoqlari bilan, sirtini esa bosh barmoqlari bilan (mash qildilar)".
Bu bobda Ar-Rubayyi’dan ham hadis rivoyat qilingan. Ibn Abbosning (keltirgan) hadisi hasan-sahih. Ilm ahlidan ko‘plarining nazdida amal shu hadis asosidadir: quloqlarning ichini va sirtini mash qilmoq kerak, degan fikrdalar.

29-BOB
MAVZU: QULOQLARSHI MASH QILISH) BOSH (MASHI) JUMLASIDANDIR (YA’NI BIRDANIGA MASH TORTILADI)

37. Abu Umoma (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; dedi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam tahorat oldilar; yuzlarini uch marta, qullarini uch marta yuvdilar; boshlariga mash tortdilar va dedilarki, "Quloqlar (mashi) bosh jumlasidandir».
Qutayba aytadi: «Hammod bunday dedi: «Bu («Quloqlar (mashi) bosh jumlasidandir» so‘zi) Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning so‘zlarimi yoki Abu Umomaning gapimi, shuni bilmadim».
Bu bobda Anas (roziyallohu anhu)dan ham hadis rivoyat qilingan.
Bu hadis hasan.
Isnodi esa unchalik sihhat emas. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va tobi’iyndan bo‘lmish ilm ahlining ko‘pchiligi nazdida amal shu hadis asosidadir: Quloqlarni mash qilish bosh mashiga doxildir. Sufyon As-Savriy, Ibnul-Muborak, Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli ham shunday. Ilm ahlidan ba’zilarining fikriga ko‘ra, quloqlarning old tarafi - yuzga, orqa tarafi esa boshga tegishlidir. Ishoq aytadiki, «Quloqlarning old tomonini yuzni yuvganda mash etishni, orqasini esa bosh bilan birga mash qilishni ixtiyor etaman». Shofi’iy esa bunday deydi: «Quloqlarni munfarid (alohida) mash qilmoq sunnatdir va ularga yangi suv bilan mash tortiladi».
Ahmad (ibn Hanbal) va (Imomi) Molikning qavli ham shunday. Abu Hanifa esa boshga va quloqlarga bir suv bilan mash tortiladi degan fikrga ega bo‘lgan. Ibn Abdulbar shu qavl sahobalar va tobi’iynlarning ba’zilaridan rivoyat qilinganini qayd etadi...

30-BOB
MAVZU: BARMOQLARNI XILOL QILMOQ (ORALARIGA SUV YETKAZMOQ)

38. Osim ibn Laqiyt ibn Sobiraning otasi (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; dedi: Nabiy sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Tahorat olganingda barmoqlaringni xilol qil (oralariga suv yetkaz)».
Bu bobda Ibn Abbos, Shaddod Al-Fihriyning o‘g‘li Al-Mustavrid va Abu Ayyub Al-Ansoriy (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan.
Bu hadis hasan-sahih.
Ilm ahli nazdida amal shu hadis asosidadir: tahoratda oyoq barmoqlari orasiga suv yetkaziladi. Ahmad va Ishoqning qavli ham shudir. Ishoq aytadiki, «Tahoratda qo‘l va oyoq barmoqlarining orasiga suv yetkaziladi».
Ibn Sayyidinnos, «Sunani Termiziy» sharhida bunday deydi: «Birodarlarimizning fikricha, oyoqlarni yuvganda barmoqlari orasiga suv yetkazish tahoratning sunnatlaridandir. Suv o‘zi o‘tsa, xilol qilish sunnat bo‘ladi. Ammo suv barmoqlari orasiga faqat xilol qilish yo‘li bilan o‘tadigan bo‘lsa, unda xilol qilish vojib; faqatgina lizotihi (o‘zi uchun) emas, yuvish farzini ado qilish uchun vojibdir». Ash-Shavqoniy, Ibn Sayyidinnosning so‘zini naql etgandan keyin, aytadiki, «Xilol qilish mutloq vojib ekanligi haqida hadislar sarihdir (ochiq-ravshandir). Barmoqlar orasiga suv o‘zicha yetishi yoki xilol qilish yo‘li bilan tegishi orasida, shuningdek, xilol qilishda qo‘l va oyoq barmoqlari orasida farq yo‘qligi Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning ham qavllari, ham fe’llari bilan sobitdir. Xilol qilishni faqat oyoq barmoqlariga xos deb aytish yoki suv o‘zicha tegadi deb qayd etish dalilsiz urinishdir».
Abu Hoshimning ismi - Ismoil ibn Kasir Al-Makkiy.

39. Ibn Abbos (roziyallohu anhumo)dan rivoyat qilindi: Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: "Tahorat olganingda qo‘llaring va oyoqlaring barmoqlari orasiga suv yetkaz".
Bu hadis hasan-g‘arib.

40. Al-Mustavrid ibn Shaddod Al-Fihriy (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; u dedi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallamni tahorat olganlarida ko‘rdim, jimjiloqlari bilan oyoq barmoqlari (orasi)ni ishqab yuvdilar».
Chap qo‘llarining jimjilokdari (kichik barmoqlari) bilan yuvganlar. (Muborakfuriy).
Bu hadis hasan-garib.
Buni faqatgina Ibn Lahiy’anyng rivoyatidan bilamiz.