MUNDARIJA

Muqaddima
O’zbekcha nashrning xususiyatlari
Abu Iso Muhammad at-Termiziyning tarjimai hollari
Abu Iso Muhammad at-Termiziy kitobining uch xususiyati
Hadislarning qabul qilinishi va rad etilishi jihatdan turlarga bo‘linishi

SUNANI TERMIZIY TARJIMASI

Tahorat boblari
Namoz boblari
Vitr boblari
Jum’a boblari
Hayit boblari
Safar boblari
Zakot kitobi

«Ushbu kitobni tasnif qilganimdan keyin, uni Hijoz, Iroq va Xuroson ulamolariga taqdim etdim. Ular rozilik bildirib, qabul qildilar. Kimning uyida bu kitobdan bo‘lsa, o‘sha xonadonda Payg‘ambar (sallallohu alayhi va sallam) gapirayotgandek bo‘lur».
Abu Iso Muhammad AT-TERMIZIY

«Mening uchun uning (Termiziyning) kitobi Buxoriy va Muslim kitoblaridan ko‘ra foydaliroq. Chunki Buxoriy va Muslimdan faqat teran ilmli mutaxassis olimlargana istifoda etadi. Termiziydan esa har kim foydalanishi mumkin».
Shayxul Islom Abu Ismoil AL-ANSORIY

«(Muhammad At-Termiziy) Hadis ilmi sohasida bir qancha asarlar taqdim etdi. Uning ushbu "Al-jomi’-as-sahih" ("Sunan") kitobi bu asarlar orasida foydasi eng ko‘p, tartibi eng ixcham, takrori eng oz asardir.
Unda boshqa hadis kitoblarida uchramaydigan xususiyatlar bor:
-mazhablar va istidlol (dalil keltirish) jihatlari e’tiborga olingan;
-sahih, hasan va zaif deb, hadis turlari aniq belgilangan;
-sharh va ta’dilga (qiyoslab to‘g‘rilashga) o‘rin ajratilgan;
-kitob oxirida illatlarga oid maxsus bir bo‘lim ilova etilgan, xullas, bu kitobda ulkan foydalar jamlangandir.
Kitobni mutolaa qilgan kishilar bunga tan beradilar".
Alloma Toshko‘prulizoda

Qutlug‘ O’zbekistonimizning istiqlolga erishuvi natijasida ona xalqimiz o‘zining boy ma’naviy merosi xazinasidan erkin bahramand bo‘la boshladi. Jumladan, Imom Al-Buxoriy, Imom At-Termiziy kabi ulug‘ vatandoshlarimiz to‘plagan hadislarni o‘z ona tilimizda o‘qishga muvaffaq bo‘ldik.
Hadislar dunyosi fiqh bobida, inson haq-huquqlari mavzuida juda muhim manba’ bo‘lib, asosan, axloqiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy negizni tashkil etadi. Undan turli soha olimlari: huquqshunos va jamiyatshunos olimlar, tabobat olimlari, biolog, ximik yoki adabiyotshunos olimlar, shubhasiz, o‘z sohalariga doir yangi qirralarni kashf etadilar.
Ulug‘ vatandoshimiz - Abu Iso Muhammad At-Termiziyning qo‘lingizdagi «Sunani Termiziy» kitobi «Al-jomi’ as-sahih» («Ishonarli to‘plam»), «Al-jomi’ ul-kabir» («Katta to‘plam») yoki («Sahihi Termiziy») nomlari bilan ham mashhur. Ammo hazrati Imom At-Termiziy hadis ilmida «sunan» yo‘nalishiga asos solgan muhaddislardan bo‘lgani uchun bu kitob, asosan, «Sunani Termiziy» nomi bilan shuhrat qozongan.

Aziz va muhtaram kitobxon! Fiqh ilmi, ya’ni islom huquqshunosligi eng sharafli ilmlardandir. Hazrati Payg‘ambarimiz (s.a.v.): «Mingta johil obiddan ko‘ra bitta faqih yaxshiroq», deb marhamat qilganlar. Chunki inson faqih bo‘lsa, uni hech narsa chalg‘ita olmaydi, u har qanday oqim va guruhlarga o‘zini urmaydi. Aksincha, o‘z z’tiqodida sobitqadam bo‘ladi. Fiqhning eng ulug‘i esa sog‘lom e’tiqoddir. Binobarin, Hanafiy mazhabining asoschisi hazrati Imomi A’zam (rahmatullohi alayh) e’tiqod ilmini «fiqhi akbar» deb, ya’ni «ulug‘ fiqh» deb ta’riflaganlar.
Ma’lumdirki, Yer yuzi musulmonlarining asosiy ko‘pchiligi hazrati Imomi A’zam mazhablariga rioya qiladilar. «Sunani Termiziy» kitobida esa xuddi ana shu mazhab jihatlari e’tiborga olingan. Hanafiy mazhabining fikr-qarashlarini Imom At-Termiziy «Kufa ahli»ning fikr-qarashlari tarzida bayon qilganlar. Aziz kitobxonlar ana shu jihatga e’tibor bermoqlari maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, kitobning ushbu o‘zbekcha nusxasida Hanafiy mazhabiga doir fatvolar, ilova va izohlar taqdim etilganki, bular o‘quvchi to‘g‘ri amal qilmog‘i uchun foydalidir.
Albatta, hadis sohasining o‘z atamalari, ilmiy istilohlari bor. Ana shunday ifoda va istilohlarni tushunmoqlari uchun, kitobxonlarga ko‘mak tariqasida, «Kitobxonga yordam» sarlavhasi bilan alohida so‘z taqdim ztildi.
Kitobda hadislarning o‘zbekcha tarjimasi asl arabiy matni bilan birga sahifalarga joylashtirildi. Bu usul til bilgan kitobxonlarga so‘zma-so‘z taqqoslab o‘rganishlari uchun qulaylik tug‘diradi.
Qo‘lingizdagi «Sunani Termiziy» kitobi tarjimasi xayrli ishlardan biri bo‘lib, ma’naviy-axloqiy kamolot yo‘lida, komil insonni tarbiyalash yo‘lida munosib xizmat qiladi, degan umiddamiz.

Abdulaziz MANSUR

O’ZBEKCHA NASHRNING XUSUSIYATLARI

Bismillahir Rohmanir Rohiym. Allohu taologa beadad hamdu sanolar, Rasulullohga va u kishining xonadoni ahliga hamda sahobalariga behisob salotu salomlar bo‘lsin!
Assalomu alaykum, muhtaram kitobxon!
Mana, O’zbekiston istiqlolining ajib mevalaridan biri - hazrati Abu Iso Muhammad at-Termiziyning «Sunani Termiziy» («Al-jomi’ as-sahih») kitobi o‘zbekcha tarjimasining birinchi jildi qo‘lingizga yetdi. Ulug‘ vatandoshimiz bo‘lmish Imom At-Termiziy jahondagi olti nafar eng mashhur muhaddisning biri, Imom Al-Buxoriyning zamondoshi, safdoshi va shogirdidir. Ana shu atoqli zot kitobining ona tilimizdagi tarjimasiga oid muhim xususiyatlarni Siz aziz o‘quvchilarga ma’lum qilishni lozim topdik.
1. Mazkur tarjima «Sunani Termiziy»ning Misr Respublikasi, Qohira shahridagi «Al-Madaniy» nashri nusxasiga asoslangan Istambul nashridan amalga oshirildi: hadislar asl arabiy tildan so‘zma-so‘z taqqoslangan va turkiy tarjimadan foydalangan holda tarjima qilinib, ushbu ki-tobda arabiy matni bilan birga taqdim etildi. Sharh va izohlar esa Istanbul (1971) nusxasidan tabdil etildi. «Sunan»da mazhab jihatlari e’tiborga olingan bo‘lsa-da, ba’zan bir mavzuda xilma-xil yoki qarama-qarshi hadislar keltiriladi. O’zbekiston musulmonlari, ayniqsa, yoshlar hadislarga Imom A’zam rahmatullohi alayh mazhabiga muvofiq to‘g‘ri amal qilmoqlari uchun ana shunday izoh va ba’zi ilovalarga ehtiyoj bor. Shuning uchun tayyor izohotdan isti-foda etildi.

2.   Hadislarni o‘rganishda mutarjimga «Sahihi Buxoriy»ning o‘zbekcha matni tahriridagi ko‘p yillik tajribalari, mavzularnish tanish ekanligi ko‘l keldi: tarjimada «Sahihi Buxoriy»dagi zarur ibora va ifodalardan, «Shamoili Muhammadiya» asari o‘zbekcha (Sayyid Mahmud Toroziy) tarjimasidagi hadislardan, «Muxtasar ul-viqoya»dagi hadislarning ifoda usullaridan, «G’iyos-ul-lug‘ot» va boshqa zarur qomuslardan, shuningdek, muhtaram ustozlarning ba’zi maslahat va yordamlaridan foydalanildi.
3.   Arabcha nusxada, Imom At-Termiziy o‘z sharhini har gal «Abu Iso aytakcha nusxada ix-chamlikka intilib, bu ibora tushirib qoldirildi. Chunki muallifning sharhi matndan ma’lum, muallifga mansub bo‘lmagan zarur qo‘shimchalar qo‘shsa «Ilova» degan so‘z bilan qavs ichida taqdim etildi.
Arabiy nusxada har bir hadis roviylarining sanadi - tartibli ro‘yxati to‘liq keltirilgan. Zarur bo‘lganda olimlar sanadni kuzatishlari mumkin. O’zbekcha tarjimada esa roviylardan bitta sahobani, ayrim o‘rinlarda tobe’iynni qayd etish bilan kifoyalandik. Usmon Zakiy Mulla Muhammad o‘g‘li tajribasida ham, «Sahihi Buxoriy» tarjimasida ham ushbu usul qo‘llangan.

5. O’zbekcha tarjimada, mo‘‘tabar sharhlarga tayangan holda, hadislar ma’nosini kengroq ochadigan ayrim so‘z va iboralar, qisqa izohlar zaruratan qavs ichida berib borildi.
 6. Arabiy nusxada bob raqamidan keiin sarlavha qayd etilgan. O’zbekchada esa, har bir mavzuga alohida e’tiborni tortmoq maqsadida, Usmoi Zakiy Mulla Muhammad o‘g‘li tajribasiga tayanib, har bir sarlavha boshida «Mavzu» degan so‘zi qo‘ydik.
7. Saxifa ostida raqam bilan belgilangan sharh va izohlar avvalo Shayx Muborakfuriyning Termiziy hadislari sharhidan iborat «Guhfaz-ul-ahvoziy» kitobidan, Misrping sobiq qozisi Ahmad Muhammad Shokir sharhlaridan, qisman Al-Azhar Dorilfununi mudarrisi Abdul-Vahhob Abdul-Latif hamda qisman Abdurrahmon Muhammad Usmonning tahqiq va tashihlaridan olingan. Ular hazrati Mulla Ali Al-Qoriy sharhlariga ham tayanganlar. Usmon Zakiy Mulla Muhammad o‘g‘li Istanbul nusxasida keltirgan bu qaydlar ba’zan o‘rinli qisqartirilib, ba’zan Imom A’zam mazhablariga muvofiq ilovalar bilan boyitildi.

Muhtaram kitobxon!
Har qancha urinmaylik, ojiz bandamiz, albatta, xato va nuqsonlardan xoli emasmiz. Muhtaram ustoz-allomalarimiz, qadrli o‘quvchilarimiz aybu-nuqsonlarimizni avf qalami ila isloh aylab, duoi xayr qilmoqlaridan umidvormiz.
Muhtaram kitobxon! Ushbu hadislarga to‘g‘ri amal qilish uchun qavs ichidagi ilovalarga va sahifa ostidagi raqam bilan belgilangan izohlarga alohida e’tibor bermog‘ingizni so‘raymiz!
Ushbu tabarruk kitobni o‘qib, bahramand bo‘lib, amal qilganlar dunyo va oxirat saodatiga erishsinlar! Omin, yo Robbil-’alamiyn!..

Mirzo Kenjabek,
tarjimon, Imom Al-Buxoriy nomidagi Islom Oliy ma’hadining tolibi

ABU ISO MUHAMMAD AT-TERMIZIYNING TARJIMAI HOLLARI

Ism va nasablari[

Ism va nasablari - Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn Ad-Dahhoq As-Sulamiy Al-Bug‘iy At-Termiziy. Kunyasi esa - Abu Iso (ya’ni, Isoning ota-si)dir.
Termiziyning nasabi ko‘pgina manba’larda ana shunday zikr qilingan. U zotning nasabi haqida yana ikki xil qavl bor. Birinchisi - Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Shaddod deyiladi. Ikkinchisi - Muhammad ibn Iso ibn Yazid ibn Savra ibn As-Sakan deyiladi.

Tavallud vaqtlari

At-Termiziy hijriy 209-yilda (milodiy 824-825 yilda) tavallud topdilar. Hofiz Az-Zahabiy «Miyzon-ul-i’tidol» kitobida Termiziyning hijriy 279-yilda vafot etganlarini zikr qilib, «vafot etgan vaqtlarida yetmish yoshda edilar», deydi. Alloma Mulla Ali Al-Qoriy hazratlari ham «Ash-shamoil» asari sharhida xuddi shu gapni aytadi.

Vatanlari

Imom At-Termiziyning tug‘ilgan vatanlari bugungi O’zbekistondir. At-Termiziy Bug‘ qishlog‘ida tavallud topdilarmi yoki Termiz shahridami? Al-Bug‘iy deb Bug‘ qishlog‘iga nisbat etilishlari yo bu qishloqda tug‘ilganlari yoki u yerda yashab, vafot etganlari tufayli bo‘ladi. Mulla Ali Al-Qoriy hazratlari Termiziyning o‘zlaridan bunday deganlarini naql etadi: «Bobom, Lays ibn Sayyor davrida Marvazda yashar edilar. Keyin Termizga ko‘chganlar» («Sharh-ush-shamoil»: 136-sahifa.)
Bug‘ - Termizga qarashli bir qishloq bo‘lib, shahardan olti farsah (Farsah - to‘rt soatlik masofa, 12.000 qadamlik yo‘l.) narida joylashgan. Termiziy shu qishloqtsan bo‘lib, bu qishloq tobe’ bo‘lgan Termiz shahriga nisbat berilgan bo‘lishlari ehtimoli ko‘proq.
Termiz - eski Jayhun, hozirgi Amudaryo yoqasida joylashgan juda qadimiy va juda ajoyib shahardir. (Jayhun ba’zi manba’larda «Balx daryosi» deb zikr qilingan).
Islom ilmlarining taraqqiy etishida Turkiston shaharlari ichida Termiz kenti ham katta ahamiyat kasb etgan. Samarqand va Buxoroni Balx kabi qadimiy ilm markazi bilan bog‘lovchi shahar Termiz edi. Shuning uchun ham bu yerda ko‘plab allomalar yetishib chikdi. Shu-lardan biri Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali ibn Hasan ibn Bishr Hakim Termiziydir (245-320 hijriy, 859-932 m.y.). Manba’larda aytilishicha, u 300 dan ortiq asar bitgan. Shulardan 57 tasi bizning zamonamizgacha yetib kelgan.