«Sunani Termiziy» kitobida hadis martabalarining belgilanishi

«Sunani Termiziy» kitobida hadislarning darajalarini belgilashda ikki ibora qo‘llangan. Noaniq va mubham qolmasin deb bu ikki iborani muhtaram o‘quvchiga tushuntirib o‘tmog‘imiz lozim:
birinchisi - «Bu hadis hasan-sahih» degan ibora;
ikkinchisi - «Bu hadis hasan-sahih-g‘arib» degan ibora.
Termiziy ayrim hadislarni «hasan-sahih» yoki «hasan-g‘arib» deb, yoki «sahih-g‘arib» va yoxud «hasan-sahih-g‘arib» deb ataydilar. Lekin bu birikmalarni ta’riflamaydilar. Masalan, bir hadisni faqatgina «sahih» deb yoki «g‘arib» deb ataganlarida, buning ta’rifini keltirmaganlar. Balki bular hadischilar nazdida tushunarli bo‘lgani uchun ta’rifni lozim ko‘rmagandirlar. Ammo ajabki, faqatgina «hasan»ning ta’rifini keltiradilar. Bu noma’lum bir ifoda yoki yangi bir istiloh bo‘lgani uchun ta’rifga ehtiyoj his etgan bo‘lsalar kerak, degan fikrdamiz.
Hadisni uch qismga bo‘lish Termiziyning ijodi ekanligini yuqorida ta’kidlagan edik. Termiziydan oldingi muhaddislarning asarlarida «hasan» iborasiga duch kelgan bo‘lsakda, ammo hadisni «hasan, sahih va zaif» deb uch qismga bo‘lgan va «hasan» iborasini ilk marotaba ilmiy istiloh sifatida qo‘llagan zot Termiziyning o‘zlaridir.

Termiziy «hasan» iborasini o‘z kitobida bunday ta’riflaydilar: «Ushbu kitobimizda «Bu hadis hasan» degan paytimizda biz sanadining hasan ekanligini nazarda tutganmiz. Chunki roviysi yolg‘onchi deb taxmin qilinmagan har bir hadis, deyarli boshqa sababdan rivoyat qilinsa va shoz(z) bo‘lmasa, u hadis, bizning fikrimizcha, hasandir».
Ibnu-Saloh «Bu hadis hasan-sahih» degan ibora haqida bunday deydi: «Termiziy va boshqalar (Yahyo ibn Mo’in, Ibn-u Abi Shayba, Abu Ali At-Tusiy va shular singari boshqa muhaddislarni nazarda tutmokda) qo‘llagan «bu hadis hasan» degan iborada ishkal (chalkashlik) bor. Chunki «hasan»ning martabasi ma’lum sababga ko‘ra «sahih»ning martabasidan pastdir. Bir hadisda bu ikki istilohni jam’ qilmoq o‘sha qusurning (ayb-nuqsonning) ham nafyi, ham isboti (rad va isboti) demakdir». Shundan keyin bu ishkal borasida bunday javob qaytaradi: «Ushbu iboraning qo‘llanishi sanadga tegishlidir. Hadis ikki isnod bilan rivoyat qilinadi. Agar isnodlarning bittasi hasan, ikkinchisi sahih bo‘lsa, bu hadisni «hasan-sahih» deb aytish to‘g‘ri bo‘ladi. Ya’ni hadis bir isnodga ko‘ra - hasan, ikkinchi isnodga ko‘ra - sahihdir. Bu o‘rinda «hasan» so‘zining lug‘aviy ma’nosini ko‘zda tutgan bo‘lishini ham inkor etib bo‘lmaydi. Ko‘ngil moyil bo‘lgan va qalb qabul qilgan narsa hasan deyiladi. Bu taqdirda «hasan» iborasi istilohiy ma’nosidan boshqa ma’noda qo‘llangan bo‘ladi».
Ibnus-Saloh javobining birinchi qismiga e’tiroz bildirilgan. Chunki Termiziy faqat bittagina isnodi bo‘lgan hadisga nisbatan ham «hasan-sahih» ta’birini qo‘llaganlar. Demak, «hasan» so‘zi bu o‘rinda lug‘aviy ma’nosida qo‘llanganini ta’kidlash ishkalning oldini olish uchun eng muvofiq yo‘ldir. Bu orada «sahih-hasan» iborasi «hasan» bilan «sahih» orasidagi bir martaba ekanligini iddao qilganlar ham bor.

ABU ISO MUHAMMAD AT-TERMIZIY KITOBINING UCH XUSUSIYATI

Butun olamlarning Parvardigori - Allohu taologa beadad hamdu sanolar bo‘lsin; Allohning bandasi va Rasuli Hazrati Muhammad Mustafo sallallohu alayhi va sallamga, butun xonadoni ahliga va sahobalariga sanoqsiz salotu salomlar bo‘lsin! Haq yo‘liga yurib, Islomga ko‘ngil bog‘lagan barcha insonlarga Haq taoloning rahmati va salomlari bo‘lsin!...
Mana, bu kun «Sunani Termiziy» asarining birinchi jildini o‘zbek tiliga o‘girib, mustaqil O’zbekiston musulmonlariga takdim etishga muvaffaq bo‘lib turganimizdan g‘oyat baxtiyormiz! Aytmoq joizki, Termiziyning «Sunan» kitobi boshqa hadis kitoblari orasida o‘ziga xos o‘rin egallagan asardir.
Ushbu kitobni boshqa hadis kitoblaridan farklab, ajratib turgan uchta xususiyatni ta’kidlab o‘tmoqchimiz, chunki bu uch xususiyat «Kutubi sitta», ya’ni oltita eng mashhur hadis to‘plamining Termiziy kitobidan boshqa hech bittasida uchramaydi.

1. Termiziy, har bir bobning hadisini zikr qilganidan keyin, xuddi shu bobga tegishli hadis rivoyat qilgan sahobai kiromlarning ismlarini sanab o‘tadi. (Alloh hammalaridan rozi bo‘lsin). Xoh ular rivoyat qilgan hadislar Termiziy keltirgan hadis ma’nosiga mos bo‘lsin, xoh boshqa ma’noda bo‘lsin, xoh unga zid ma’noda bo‘lsin; har holda, Termiziyning hadisiga yaqindan yoki uzoqdan aloqador bo‘lsa, kifoya! Ana shu xususiyat Termiziy kitobining sharhini kuchaytirib yuborgan juda muhim unsurdir. Ayniqsa, hadis olimlari kibriti ahmardek - mis va qalayni tillo qiladigan iksirdek nodir bo‘lib qolgan keyingi davrlar uchun bu o‘ta muhim xususiyatdir.  Keyin esa, Termiziy ishorat etgan barcha hadislarni sanadlari va matnlari bilan taxrij qilmoq, ya’ni, asoslab yuzaga chiqarmoq bir umrni talab qiladigan ishdir. Shayx Muborakfuriy Termiziy kitobini sharhlaganda bu ishni bajarmoqchn bo‘ldi, ammo barcha hadislarni taxrij etishga muvaffaq bo‘la olmadi, o‘z taxrijlarida esa boshqa allomalarga ergashish bilan kifoyalandi.
2. Termiziy, fiqhiy masalalarda faqihlarning qavllarini - fikr-qarashlarini ko‘p bor zikr qiladi, dalillarga ishorat etib, xuddi o‘sha masalada bir-biriga zid hadislarni sharxlaydi. Bu xususiyat qay darajada ahamiyatli, muhim va ulug‘ bir maqsadga muvofiq ekanligi ochiq-ravshandir. Asosan, hadis ilmlarining haqiqiy g‘oyasi va maqsadi istidlol, ya’ni, dalil keltirish hamda bekamu-ko‘st ittibo’ etish - ergashish va amal qilish uchun asos bo‘ladigan hadislarni aniqlab tayin etishdir.

3. Termiziy xadislar ta’liliga juda kuchli e’tibor beradi. Har bir hadisning sihhat va zaf-sog‘lomlik va zaiflik darajasini aniqlaydi. Hadisning illatlari haqida, roviylar borasida batafsil va ahamiyatli izohlar beradi. Termiziyning bu yo‘nalishi bilan xadis ilmi qoidalarining, ayniqsa, ta’lil ilmining amaliy bir tadbiqi namoyon bo‘ladi. Xullas, bu olimlar va mutaallimlar uchun eng foydali bir kitob ekanligini iddao qilishimiz mumkin. Chunonchi, Hofiz Abul-Fazl Muhammad ibn Tohir Al-Maqdisiy, Termiziy haqida bunday deydi: «Hirotda Imom Abu Ismoil Abdulloh ibn Muhammad Al-Ansoriydan (Abu Ismoil Al-Ansoriy, Hirotlik alloma Shayx-ul-Islom, «Manozil-us-soiriyn» nomli kitob muallifi. Hirot eski Xuro-son davlatining poytaxti, hozir Afg‘oniston hududidaga bir shaxar.) eshitdim. U o‘z majlisida Termiziy va uning kitobidan gap ketganida aytdiki,. «Mening uchun uning (Termiziyning) kitobi, Buxoriy va Muslim kitoblaridan ko‘ra foydaliroq. Chunki, Buxoriy va Muslim kitoblaridan faqat mutaxassis olimlargina istifoda etadi. Abu Iso (Termiziy)ning kitobidan esa har kim foydalanishi mumkin». (Al-Maqdisiyning    «Shurugul-Aimmati   Ashobil    kutubis-sittati» nomli qo‘lyozma asaridan.)
Termiziy esa o‘z kitobi haqida bunday deydi: «Bu kitobni tasnif qilganimdan keyin uni Hijoz, Iroq va Xuroson ulamolariga taqdim etdim; ular rozilik bildirib, qabul qildilar. Kimning uyida bu kitobdan bo‘lsa, o‘gpa xonadonda Payg‘ambar (sallallohu alayhi va sallam) gapirayotgandek bo‘lur». («Tazkirat-ul-huffoz» («Hofizlar yodnomasi»): 2/188 «Tahzib-ut-tahzib»: 9/389 va «Miftoh-us-sa’oda» (Saodat kaliti)/11) Termiziyning shaxsiyati va kitobi borasida ulamolarning fikr-qarashlarini Termiziyning tarjimai holi bobida bayon etdik. Endi esa hadis ilmining ba’zi istilohlarini sharhlab o‘taylik.

HADIS VA SUNNAT

Muhaddislarning, xususan keyingi olimlarning fikricha, «hadis» va «sunnat» bir ma’nodagi ikki so‘zdir. Hadis yoki sunnat Paygambar sallallohu alayhi va sallamning so‘zlari, fe’l-atvorlari yoki biror taqrirlari (biror masaladagi roziliklari) yoxud biror sifatlarining ifodasidir, ya’ni shar’iy hukmlardir. Ammo bu ikki lafzning tarixi va lug‘aviy asoslariga diqqat qilinsa, qo‘llanishi borasida lug‘at va istiloh jihatidan nozik farqlari borligi ko‘zga tashlanadi.
Hadis - so‘zlashuv va xabar berish ma’nosida kelgan naqlning (bayon va ifodaning) nomidir. Keyin Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning so‘zlari yoki   fe’llari    yoxud   taqrirlari (biror masalada to‘xtamlari) hadis deyilgan, ayrim olimlar, «hadis» tushunchasida «yangilik» degan ma’no bor deb, bu so‘zni «qadim» so‘zining muqobili sifatida qo‘llashgan. «Qadim» deganda Alloh taoloning Kitobi Kur’oni karimni, «hadis» deganda esa Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning so‘zlarini nazarda tutishgan. Shu sababdan ulamolarning ko‘pchiligi Alloh taoloning kalomini hadis deb atashdan saklanganlar.
«Sunnat» esa - asli e’tibori bilan «hadis» lafziga barobar emas. «Sunnat» nima? Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam keltirgan diniy yo‘l «sunnat» deb atalar edi. Chunki «sunnat»ning lugaviy ma’nosi «yo‘l» deganidir. Bu jihatdan, «hadis» Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning so‘zlari va fe’llarini ifoda etsa, «sunnat» esa faqatgina u zotning fe’llariga xosdir. Bu ikki lafz-tushuncha orasidagi ana shu farq tufayli ba’zan muhaddislar: «Bu hadis qiyosga, sunnatga va ijmo’ga ziddir» yoki «hadisda imomdir, sunnatda imomdir; hadis va sunnatda imomdir» kabi iboralarni qo‘llashgan. Bu ikki so‘z orasidagi o‘ziga xoslikni ana shunday ifoda va iboralar mazmunidan anglaymiz.

XABAR VA ASAR

«Tahdis» (ya’ni bayon qilish yoki so‘zlab berish) degani «xabar» ma’nosida keladi. Shunga ko‘ra «xabar» lafzi ma’no jihatdan «hadis» lafziga «sunnat» so‘zidan ko‘ra yaqinroq. Chunki Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning hadislari Rasuli akramga oid bo‘lgan xabardan iborat. Ammo tarix va shunga o‘xshash ilmlar bilan shug‘ullanadigan olimlar «ixboriy» (ya’ni xabar qiluvchilar) deb nomlangan, sunnat bilan shug‘ullanadigan olimlar esa «muhaddis» deb atalgan va shu bois tarixchilarning rivoyatlari «xabar» deb, muhaddislarning rivoyatlari esa «hadis» deb nom olgan. Ikkala so‘z orasida umumiy-xususiy va mutloq jihatlar bor.   Ya’ni,   har   qanday   hadis   xabardir,   lekin   har qanday xabar hadis emas. Vaholanki, «hadis» va «xabar» lafzlari ma’nodosh, degan fikrga ega bo‘lgan. muhaddislar, bu ikki so‘zning lug‘aviy jihatdan bir xil ma’noda ekanligining eng avvalo ushbu tomonini mulohaza etishadi. Roviylar Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamga oid hadislarni rivoyat qilish bilangina cheklanib qolmaydilar, ayni vaqtda mavquf va maqtu’ tarzidagi hadislarni ham rivoyat qilishadi (Ba’zi muhaddislar marfu’ va mavquf hadisni asar deb qabul qilishadi. Xuroson fuqahosi esa mavqufni - asar, marfu’ni -xabar deb hisoblashadi.). U holda faqatgina Rasuli akram sallallohu alayhi va sallamning emas, balki sahobalarning va tobe’iynning so‘zlarini ham rivoyat etishadiki, rivoyat ikki o‘rinda ham xabardir. Xullas, hadisni «xabar» deb va xabarni «hadis» deb atashning zarari yo‘q.
Muhaddislar «asar» so‘ziga ham shu nuqtai nazardan qaraydilar; bu lafz «xabar», «sunnat» va «hadis» lafzlari bilan ma’nodosh ekanligini aytadilar. Chunonchi, «asar»ni sahobalarga va tobe’iynga oid qavllar (so‘zlar) va fe’llargagina xos deb hisoblashni taqozo qiladigan biror sabab yo‘q. Garchi xabar bilan asar orasida farq bor, deb mulohaza qilganlar bo‘lsa-da, lekin biz umumiy ko‘pchilikning fikriga ergashib, bu istilohlar umuman «tahdis» va «ixbor» ma’nosini ifoda etishlikda barobar deb qabul qilamiz. Hadis usuli ilmida bahsga sabab bo‘lgan asos ana shudir.

HADISI QUDSIY

Rasuli Akram sallallohu alayhi va sallam ba’zan sahobalariga Allohu taolodan naql etib, bir so‘z aytadilar. Bu so‘z, bu mav’iza vahyi jaliy, ya’ni ochiq-ravshan vahiy emasligi uchun Qur’on emas; shuning-dek, Rasuli Akram sallallohu alayhi va sallamning bevosita o‘z so‘zlari emasligi uchun hadisi Nabaviy ham emas. Buning uslubi Qur’oni karimning uslubidan tamoman boshqacha. Ammo, shu bilan birga, unda qudsiy (ilohiy) olamdan bir nafha (bir muborak), g‘ayb olamidan bir nur, jalol va ikrom sohibi bo‘lmish Allohu taolodan bir haybat bor! Ana shu turdagi hadislar hadisi qudsiy, ya’ni qudsiy hadislar yoki ilohiy hadislar va rabboniy hadislar deyiladi. Hadisi qudsiy: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Allohu taolodan naql qilib aytdilarki...» deb boshlanadi. Shuning uchun ayrim olimlar, hadisi qudsiyda lafz, ya’ni so‘z Allohu taolodan ekanligini ta’kidlaydilar. Holbuki, ulamolarning ko‘pchiligi lafz (ya’ni ifoda) Rasuli Akram sallallohu alayhi va sallamdan, ma’no esa Allohu taolodan deb hisoblaydilar. Abul-Baqo ana shu fikrni ilgari suradi va buni ochiq-oydin ta’kidlab, bunday deydi:
«Qur’on - lafzi va ma’nosi oshkor vahiy bilan Alloh huzuridan nozil bo‘lgan kalomdir. Hadisi qudsiy esa - lafzi Rasuli Akramdan va ma’nosi ilhom yoki tush yo‘li bilan Allohu taolodan kelgan kalomdir» («Kulliyotu Abil-Baqo», 288-bet.)

MUSNID, MUHADDIS, HOFIZ

Hadis ilmi bilan shug‘ullangan zotlar (shu ilm atamalariga muvofiq) turli nomlar bilan atalganlar. Bulardan eng mashhurlari quyidagi uch laqab, uch nomdir.
  Musnid - hadisni sanadi (roviylarning uzluksiz   tartib-ro‘yxati)   bilan   rivoyat   qilgan   roviydir. Uning hadis sohasida bilimi bo‘lishi shart emas. Faqatgina hadisning matni va sanadi bilan eshitgan kishisidan aynan naql etadi.
  Muhaddis - hadislarning sanadlarini, illatlarini, roviylarning ahvolini  bilgan, imkoni  boricha hadis yodlagan, kutubi sittani (olti mashhur hadis kitobini), Ahmad ibn Hanbalning «Musnad»ini, Bayhaqiyning «Sunan»ini,   Tabaroniyning «Mu’jam» ini tinglagan (saboq olgan) va bularga hadis juz’laridan ming juz’gacha qo‘sha olgan kishidir(«Tadrib-ur-roviy», 6-sahifa.).
  Hofiz - hadis bilan shug‘ullangan zotlar orasida darajasi eng baland va maqomi eng yuksak bo‘lgan kishidir. Hofiz turli tarzlarda ta’rif etilgan. Bir ulamo fikricha, hofiz Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sunnatini bilgan, yo‘llarini egallagan, sanadlarini bir-biridan tozalagan, sahih ekanligi ittifoq qilingan hadislar bilan ijtihod sababidan «muxtalifun fiyh» bo‘lgan hadislarni yod bilgan; jarh va ta’dil istilohlaridan voqif bo‘lib, har biri orasidagi farqni ajrata olgan; hadisda mavhum va sahih bo‘lgan lafzlarni tanigan, hadis matnlariga darj etilib (kiritilib), ularning bir parchasi holiga kelgan lafzlarni farqlab ajrata oladigan va roviylarning ahvolidan eng yaxshi tarzda voqif bo‘lgan hadis olimidir.(«Al-Jomi’ li-axloqir-roviy». 150/8. Sahifa 2.- «Ulum-ul-hadis va mustalahuhu», 76-sahifa)

Ayrimlari esa har bir davrda va makonda nodir, kamyob bo‘pgan kishilar hofiz deb atalishini va bunday kishilar borligi hali-hamon mutazzir, ya’ni uzrli, istisno holat ekanligini uqtiradilar. Zero bir hadis olimining hofiz deb nomlanishi uchun keng va qamrovli ilm bilan birga nodir sifatlarning unda mavjud bo‘lishi shart qilingan. Al-Hokim «Al-madhal» asarida bunday deydi: «Bir hofizning xotirasida yarim millionta hadis saqlanar edi»(«Tadrib-ur-roviy», 8-sahifa)
Ammo Fathuddin ibn Sayyidinnos bu da’voning nisbiy ekanligini va har bir davrning o‘ziga xos bir istiloh va tahdidi borligini ta’kidlaydi va aytadiki, «Ulamoi mutaqaddimiyndan (qadimgi olimlardan) daftarida   yigirma  ming  hadis   yozilmagan   kishini hadischi deb hisoblamaganlari rivoyat qilinadi. Holbuki, ularning bu tushunchalari o‘z davrlariga ko‘radir9»(«Tadrib-ur-roviy», 7-sahifa)
Imom Buxoriy aytadiki, «Xotiramda yuz mingta sahix hadis va ikki yuz mingta g‘ayri sahih hadis bordur!» («Tadrib-ur-roviy», 8-sahifa)
Hofizlar garchi yuz minglab hadislarni yod olgan bo‘lsalar-da,  shundan  faqat juz’iy  mikdorini  rivoyat qilganlar.    Bu    bir    tavarru,    Ya’ni    parhezkorlik, ehtiyotkorlik     masalasi ekanligi ma’lum. Chunki hadischilar Islomdan bo‘lmagan biror so‘zni Islomga taqab qo‘yishdan qattiq hazar qilishgan. Al-A’mash, roviylar hadislarning har bir so‘zi ustida ko‘rsatgan talabchanlik na hasosliklarni tasvirlaydi va ularning bu harakatini  maqtab,  bunday deydi:  «Ilm shunday zotlarning qo‘lida ediki, ularning har biri uchun osmondan yerga kulab tushish, shariat ilmiga bironta «vov», bironta «alif» yoki bironta «dol» qo‘shib qo‘yishdan ko‘ra osonroq edi. Endi esa ilm, baliqning katta yoki kichikligi borasida ham qasam ichaveradigan kishilar qo‘lida qoldi».(«Al-Kifoya»,  178, Al-A’mash, u Sulaymon ibn Muhrondir; 148-hijriy yilda vafot etgan.)