3. Aql. U ham bilim vositasidir. Uning vositasida darhol bilinadigan ilm ham «ilmi zaruriy» deb ataladi. Masalan, har bir narsa o‘zining bo‘laklaridan kattaligi darhol anglashilgani kabi. Aqliy dalil bilan bilinadigan ilmga esa «iqtisobiy» yoki «kasbiy ilm» deyiladi. Biror narsaning mohiyatini anglab yetishda ilhom bilim vositasi bo‘la olmaydi.
Olam o‘zining barcha ashyosi bilan birgalikda hodisdir. Ya'ni qachondir yaratilgandir. Zero, olam murakkab va murakkab bo‘lmagan mustaqil jismlar hamda mustaqil bo‘lmagan, balki boshqa jismlarga suyanib turuvchi jismlardan iboratdir. Mustaqil va murakkab jismlar uchun misol sifatida katta va kichik mavjudotlarni hamda mustaqil bo‘lmagan sifatlarga esa ranglar, ta'm va hidlarni keltirish mumkin. Ya'ni qizil olmaning o‘zi mustaqil, uning rangi esa g‘ayri mustaqil. Zero, u olmadan ayri holda tura olmaydi.
Olamning yaratuvchisi Allohdir. U yakkayu yagona, qadim, tirik, qudratli, bilimli, eshituvchi, ko‘ruvchi, xohlovchi, iroda etuvchikim, ashyolardagi foniy sifatlar Unda yo‘qdir. U jism ham, javhar ham emas. Yana u tasvirlanuvchi ham, chegaralanuvchi ham, sanaluvchi ham emas. U qismlarga bo‘linuvchi va bo‘laklardan tarkib topgan ham emas. U cheksiz va nihoyasizdir. U qanday, qanaqa, nima deb so‘ralmaydi. U biror makonda qaror olib turuvchi emas. Unga vaqt, zamon daxldor emas. Biror narsa Unga o‘xshamas. Uning bilim va qudrat doirasidan hech narsa tashqariga chiqmas.
Uning mustaqil, azaliy sifatlari borkim, ular Allohning O'zi ham emas, O'zidan o‘zga ham emasdir. Ular: ilm, qudrat, hayot, quvvat, eshitish, ko‘rish, iroda, xohish, yaratish, rizq berish, gapirish kabi O'ziga xos sifatlardir.
Alloh o‘ziga xos kalom bilan so‘zlar. So‘zlash uning azaliy sifatidir. Uning kalomi harflar va tovushlar jinsidan emas. Uning bu sifati sukut va turli ofatlardan xolidir. Alloh shu sifati bilan gapiruvchidir, u bilan buyuruvchi, taqiqlovchi va xabar beruvchidir.