Dengiz jangi

Hazrati Payg‘ambarimiz zamonlaridan hazrati Usmon zamonlariga qadar Islom ahli qancha jang qilgan bo‘lsa, hammasini quruqlikda o‘tkazgan bo‘lib, dengizda hech jang qilmagan edi. Bu xalifa zamonlarida Islom lashkari jang kemalari yasab, Rodos va Qibris orollarini oldilar. Rum imperatori bu xabardan g‘azabga keldi va hamma kemalarini hozirlab, musulmonlar bilan dengizda qattiq janglar qildi. Musulmonlar kuchli kelib, imperatorga shikast yetkazdilar. Musulmonlarning dastlabki dengiz jangi ham shu tariqa voqe’ bo‘ldi.

Fitna zohir bo‘lishi va hazrati Usmonning o‘ldirilishi

Hazrati Usmon xalifalikka o‘tirgach, hazrati Abu Bakr va Umar tarafidan tayinlangan viloyatlarning aksar voliylarini bekor qilib, ularning o‘rinlariga o‘z qarindoshlaridan tayin qildilar. Hazrati Usmon qarindoshlaridan ba’zilari ularning zamonlarida qora ishlar bilan mashg‘ul bo‘lganlar. Bunga qo‘shimcha ravishda ushbu voliylar viloyatlarda zulm qilar edilar. Binobarin, musulmonlar hazrati Usmonning bu ishlarini oldingi shartlarga muxolif bilib, unga qarshi chiqdilar va natijada fitna zohir bo‘ldi. Misr, Qo‘fa va Basra xalqi guruh-guruh bo‘lib Madinaga keldi va hazrati Usmonga dediki, siz shartingizga vafo qilmadingiz, endi xalifalikni tark qiling, bizlar boshqa kishini xalifa qilurmiz. Hazrati Usmon qabul qilmadilar. Odamlar xalifaning uyiga hujum qilib, ul janobni shahid qildilar.
Shunday qilib, bu fitna musulmonlar uchun ko‘p yomon bo‘ldi. Ushbu fitna boshqa fitnalarga sabab va asos bo‘ldi. Keyinchalik Islom ahli ichki fitnalar bilan mashg‘ul bo‘lib, jahongirlikdan qolib ketdi. Agar shu fitnalar boshlanmasa edi, musulmonlar avvalgidek hamjihat bo‘lib, Islomni yoyish bilan mashg‘ul bo‘lganlarida, bugun butun olam musulmonobod bo‘lgan bo‘lur edi.

Hazrati Alining xalifaligi va Jamal jangi

G’avg‘ochilar hazrati Usmonni o‘ldirganlaridan so‘ng odamlar hazrati Alini xalifa qildilar. Lekin hazrati Usmonning qabilalaridan binni Ummiya hazrati Ali xalifaligini qabul qilmadi. Shom viloyatida Muoviya al-Sufyon degan kishi atrofida odamlar jam’ bo‘ldilar. Muoviya binni Ummiya qabilasining ulug‘laridan edi. Boshqa tarafdan Zubayr va Talxa — ikki ulug‘ sahobalardan edilarki, hazrati Ali xalifaligini ular-da qabul qilmadilar. Va hazrati Oyisha bilan birgalikda Basra shahriga kelib, hazrati Aliga qarshi jang qilishga hozirlik ko‘ra boshladilar. Hazrati Ali avvaldan ularga xat yozib, nasihat qildilar, ular qabul qilmadilar. Nochor Madinadan lashkar tortib, ular ustiga yurdilar. Qattiq jang bo‘ldi va bu jangda Zubayr bilan Talxa o‘ldirildi, hazrati Oyisha asir olindi. Bu urushni Jamal jangi, deb ataganlar.

Siffin jangi

Garchi hazrati Ali Jamal jangida muzaffar bo‘lsalar-da, oldilarida hali ulug‘ ishlar bor edi. Zero, Shom viloyatining voliysi Muoviya binni Ummiya o‘z qabiladoshlarini atrofiga to‘plagan edi. Bular hazrati Alini hazrati Usmonning kushandasi, deb uning xalifaligini qabul qilmadilar. Muoviya Shom ahlini hayajonga solib, o‘zini xalifa, deb e’lon qildi. Hazrat Ali nochor uning ustiga lashkar tortdilar. Siffin degan mavzeda ikki Islom lashkari ro‘baro‘ bo‘lib, to‘qson kun jang qildi. Har ikki tarafdan sakson ming musulmonning qoni to‘kildi.

Hakamlarning tayin qilinishi

Hazrati Ali qariyb zo‘r kelay deganlarida Muoviya hiyla ishlatib, sulh talab qildi. Ikki lashkar jangdan qo‘l tortdilar. Xalifalik masalasini hal qilmoq uchun har ikki tarafdan ikki hakam, ya’ni oqsoqollarni tayin qilishga kirishdilar. Hazrati Ali tarafidan Muso A’lo Sha’riy, Muoviya tarafdan esa Umar binni al-Os tayin qilindi. Bu ikki oqsoqol bir joyda o‘ltirib mashvarat qildilar. Umar binni al-Os Abu Musoga firib berib, ikki lashkar oldiga kelib, hazrati Alini bekor, Muoviyani esa xalifa tayin qildi. Hazrati Ali tarafdorlari bu voqeadan g‘amgin bo‘lib, ul janob yetagida Ko‘faga qaytdilar.

Xorijiylarning paydo bo‘lishi va hazrati Alining o‘ldirilishi

Hazrati Alining ba’zi tarafdorlari Siffin jangida firib yeganlari sababidan qattiq g‘amgin bo‘lib, o‘zlaricha hazrati Alidan gina qildilar. Nahravon shahrida jam’ bo‘lishib, hazrati Alining o‘zlari bilan jang qilish niyatida bo‘ldilar. Amir-al-mo‘minin bu xabarni engitib, ular ustiga yurish qildilar va shikast berdilar. Ular bu voqeadan darg‘azab bo‘ldilar va bora-bora hazrati Aliga dushmanroq bo‘lib qoldilar. Bu jamoani xorijiylar, ya’ni havorij, deb ataganlar.
Hijratning qirqinchi yilida Abdur-Rahmon binni Baljom Qo‘fa masjidida hazrati Alini shahid qildi.
Musulmonlar bu to‘rt xalifani "xulafo ar-roshidin", ya’ni asl xalifalar, deb ataganlar.

Imom Hasan

Hazrati Ali shahid bo‘lganlaridan so‘ng uning tarafdorlari imom Hasanni xalifa qildilar, lekin imomi Hasan ko‘rdilarki, Muoviya bilan barobar kelib bo‘lmas, xalifalikning bahridan o‘tib, uni Muoviyaga berdilar.

Ummaviylar xalifaligi

O’tgan fasllardan anglaganimizdek, hazrati Payg‘ambarning vafotlaridan so‘ng Muoviya zamoniga qadar xalifalik maxsus bir kishining haqqi emas edi. Musulmonlar kimni xohlashsa, o‘shani xalifa qilar edilar. Imom Hasan iste’fosidan so‘ng, Muoviya xalifalikka muqarrar bo‘lib, xalifalikda rasmiy sulolani rasm qilib, o‘z o‘g‘li Yazidni valiahd qildi. Shundan so‘ng xalifalik ularning xonadonlarida qoldi. Ular binni Ummiya qabilasidan bo‘lganlari uchun ularni ummaviylar, deb ataganlar. Bu jamoadan o‘n to‘rt nafar kishi navbatma-navbat xalifalik qildilar. Ularning xalifalik davrlari to‘qson yetti yil davom etdi. Poytaxti Shom shahri bo‘lgan. Ummaviylarning mashhur xalifalari: Muoviya, Yazid, Valid binni Abdul-malik va ularning eng oxirgisi Marvon binni Muhammad edi. Endi ularning qisqa hollarini bayon qilaylik.

Muoviya binni Abu Sufyon

Muoviya ummaviylar davlatining asoschisidir. Hazrati Usmon zamonlarida Shom viloyatining voliysi qilib tayinlangan edi. Hazrati Usmon qatl qilinganlaridan so‘ng hazrati Aliga qarshi isyon qilib, hazrati Usmonning xunini da’vo qilgan va bu Siffin jangiga sabab bo‘lgan. Hazrati Ali o‘ldirilgandan va imom Hasan iste’fosidan so‘ng xalifalik taxtiga erishgan. Ko‘p tavozekor va tadbirkor edi. Har viloyatlarning ulug‘larini pul zo‘ri bilan o‘ziga tarafdor qilgan. Uning zamonida Islom lashkari ba’zi shaharlarni qo‘lga oldilar, hatto Istambul shahrini ham musoxara qildilar, lekin ololmaganlar. Birinchilardan bo‘lib Islom viloyatlariga qozi va muftiylarni yuborgan, yangi yo‘llar qurdirgan, pochtani ham ta’sis qilgan shu zot edi. O’zi tirikligida o‘g‘li Yazidni valiahd qilib, hijratning oltmishinchi yilida vafot qilgan.

Yazid va Karbalo hodisasi

Yazid binni Muoviya otasining o‘rniga o‘girdi. Bu ishdan Makka va Qo‘fa ahli g‘azabga keldi. Qo‘fa ahli imom Husaynga xat qildilarki, biz Yaziddan bezormiz, keling, sizni xalifa qilurmiz. Imom Husayn ularning so‘zlariga aldanib, Bayt ahli va o‘zlariga mutalliq bo‘lgan yetmish nafar kishi bilan Makkadan Qo‘faga ravona bo‘ldilar. Yazid bu voqeani eshitib, lashkar yubordi. Yazid lashkari Karbalo mavzeida hazrati Husaynga ro‘baro‘ bo‘lishdi. Ul hazratni tobelari bilan barobar o‘ldirdilar. Musulmonlarning dili rahmsizona jinoyatdan parxun bo‘ldi. Bu hodisadan xurdsol (balog‘atga yetmagan) imom Zaynal-Obidin binni imom Husayndan boshqa hech kim xalos qolmadi. Bu xabardan Makka ahli g‘azabga kelib, Abdulloh binni Zabirni xalifa qildilar. Madina ahli ham unga tobe bo‘ldi. Yazid ularning ustiga ham lashkar yubordi. Uning lashkari avvalan Madinani jang bilan oldi, so‘ngra Makkaga kelib, uni muxosara qildi. Shu hangomda Yazidning o‘lganidan xabar topib, orqaga qaytdilar.