Qiroat kerak

Istanbul, 22-yanvar, 1964-yil.

Jondan yaqin o'rtog'im Zaynab!
Sen aytgan mashhur odamni nega tanimas ekanman? Maktabimizga kelib, vatanparvarlik haqida ko'pirib gapirganlari hamon esimda turibdi.
Xatingda ilovasi ham bor ekan. Bundan buyon endi shunaqa gapni eshitsam, aslo ko'zyoshi qilmayman, deb yozibsan. Bu mumkin emas, Zaynab. Yig'lamay ilojing yo'q. Piyoz to'g'rayotganda ham shunday bo'ladi. Hech kim ko'zidan ataylab yosh chiqarmaydi. O'zi quyilib kelaveradi. Ko'z achishib ketganidan keyin yosh chiqadi-da, albatta. Sen aytgan odamlar ham mana shu achchiq piyozga o'xshaydi. Buni men boshimdan o'tgani uchun aytyapman. Radioda chiqadigan bir odam bor. O'shaning gapini eshitsam, nuqul ko'zimdan yosh tirqirab keladi. Qaysi bir kuniyam ko'nglim buzilib turgan edi, dadam:
— Ha, Ahmad, nima bo'ldi? Nega yig'layapsan? — deb hayron bo'ldi.
Bundoq o'ylab qarasam, nimaga yig'layotganimni o'zim bilmas ekanman. Juda g'alati gap-a bu? Ammo bo'lgan ish. Keyin o'zimga ham qiziq tuyuldi, nega bekordan bekorga yigiayman, deb hayron bo’ldim. Bundoq durustroq o'ylab qarasam, menga bu odamning gapi emas, balki ovozi ta'sir qilarkan. Uning og'zidan titrab chiqadigan ovozini eshitsam, beixtiyor ko'zimga yosh kelaverarkan.
Piyoz to'g'rab turgan odamdan: «Nega ko'zingiz yoshlanyapti?» deb so'rab bo'lmaydi. Buning sababi ma'lum o'zi. Xuddi shunga o'xshab birovlarning ga¬pini eshitganda ko'zidan tirqirab yosh keladigan odamga ham bir narsa deyish qiyin.

Bir kuni meni buvam machitga olib borgan edi. Nomoz tugab, imom qiroat qildi. Buvam to'satdan ho'ngrab yig'lab yubordilar. Buvamni ko'rib, men ham o'zimni tutib turolmadim. Yig'i-sig'i ko'p bo'ldi. Uyga qaytayotganimizda buvamdan:
—   Buva, arabchani bilasizmi? Imom o'qiganda nimaga yig'ladingiz? — deb so'radim.
—   Qayoqda deysan, bolam. Imom ham, men ham arabchani bilmaymiz.
—   Unaqa bo'lsa nega yig'ladingiz?
—   Qandoq qilay, bo'tam. Imom qanchalik chiroyli qiroat qilganini ko'rdingmi? Kim biladi deysan, balki qiyomatdan gap ketgandir.
Buvamning esiga yana imom tushib, ko'ziga yosh oldi. Men ham unga qo'shildim.
Bu voqeani hali-hali eslab yuraman.
Biz tomonda bir kishi bor. O'zi ko'chama-ko'cha har xil sabzavot sotib yuradi. Xudoning bergan kuni eshigimizning tagidan baqirib o'tib qoladi. Shu odamning ovozini eshitsam, negadir ko'nglim buzilib, ko'zimga qiltillab yosh kelaveradi. Bo'lmasa yig'laydigan joyi yo'q. «Karam, rediska keldi, kep qoling», «Mana, kimga pomidor, kimga piyoz», deb baqirib yuradi, xolos. Buning nimasiga yig'laysan, to'g'rimi? Demak, menga uning gap-so'zi emas, balki yalinchoq ovozi qattiq ta'sir qilarkan.
O'qituvchimiz ham she'rlarni bizga doim qiroat bilan o'qishni o'rgatadi. O'qish kitobida bir she'r bor. «Armon ila ketgan edim» degan misra bilan boshlanadi. O'qituvchimiz bizga shuni qanday o'qish kerakligini o'rgatdi. «Tanda g'uborim qolmadi» degan ikkinchi misrani mumkin qadar cho'zibroq, mung-liroq o'qish kerak, deb tayinladi. Xuddi bozorda sadaqa so'rab yurgan qalandarga o'xshab, «Tanda g'ubo-o-orim qolmadi» deyish kerak ekan.

Shu she'rni eshitsam, ko'zimga yosh keladigan bo'lib qoldi. Bir kuni o'qituvchimiz yana shu she'rni o'qib ko'rsatayotgan edi. «Tanda g'ubo-o-rim qolma-di» deb qiroatini kelishtirgan ham ediki, orqa par-tadan kimdir chidab turolmadi.
— Yo huv...
— Qaysi betamiz bu? Tur o'rningdan! — baqirib berdi o'qituvchi.
Orqa partadan Yashar turdi.
— Kechirasiz, afandim, bilmay aytib yuboribman.
O'qituvchi aybiga iqror bo’lgani uchun Yasharni kechirdi. She'r o'qishni yana davom ettirdik.
«Bir qultum suvga zor ko'ngil, asti madorim qolmadi».
«Bir qultum...» deb boshlanadigan misrani o'qi-ganda ovoz titrab turishi kerak ekan. Ya'ni sen suvni emas, xuddi joningni so'rab qaroqchiga yolvoryapgan-dek. Ana shunaqa gaplar.
Odam bolasi muomalaga usta bo'lishi, qayerda yumshoq va qayerda qattiq gapirishni bilishi kerak. Buni yaxshi tushunaman. Dadam nuqul xo'jayinini gapirib yuradi. Juda usta odam emish. Dadam hammaga shunaqa deb aytadi. Ko'pincha fabrika ishchilarining o'zi yoki ularning vakillari xo'jayinning oldiga kirib, tirikchilik og'ir bo'lib ketganini aytib, ish haqini oshirishni talab qilisharkan. Bunday paytlarda xo'jayin ovozini mumkin qadar yumshatib, ipakdek muloyimlik bilan nimalarnidir gapirib berarkan. Gapirayotganida o'zidan o'zi to'lqinlanib, ko'ziga yosh olarkan. Uni ko'rib, ishchilarning ham yurak-bag'ri ezilib ketarkan. Har ikki tomon obdan ho'ngrab olgandan keyin ishchilar asl muddaoni ham unutib, silliqina chiqib ketisharkan. Keyin es-hushlarini yig'ib olgach: «Xo'jayin nimani gapirdi, nega yig'ladik», deb toza hayron bo'lisharkan. Ammo xo'jayin bularga nima deganini hech kim aniq bilmas emish.

— Hozir men xo'jayinning oldiga kiraman. Tavakkal. Nima deb gapirsayam, qattiq turaman, ko'zyoshi qilmayman. Yo oylikni oshiradi, yo meni ishdan haydaydi, — debdi bir kuni dadam o'rtoqlariga.
Dadam shitob bilan ichkari kirib, «beyafandim», deb endi og'iz juftlagan ekan, xo'jayin gapni ilib ketibdi.
—   Bilaman, qardoshim, bilaman. Hammadan senga qiyin. Tirikchilik ham og'irlashib ketdi... Xabarim bor, sezib yuribman.
Bunga ko'ngilni buzmasa ham bo'ladi, jo'n gap. Ammo o'qigan bilan eshitgan boshqa bo'larkan.-Birov senga sidqidildan achinib, shafoat bilan gapirib tur-ganidan keyin tosh bo’lsa ham erib ketarkan. Lekin dadam tishini tishiga qo'yib ko'ngilni mahkam qilib turaveribdi. Ikki o'rtada savol-javob boshlanibdi.
—   Qo'lingga qancha jon qaraydi?
—   Besh kishini boqaman.
—   Voh-voh, senga jabr bo'libdi-yu...

Xo'jayin chuqur xo'rsinibdi. Uning yuragi achishayotganini ko'rib, dadamning o'pkasi to'libdi-yu, lekin labini mahkam tishlab turaveribdi.
—   Jujuqlar maktabga qatnaydimi?
—   Bittasi o'qiydi, ikkinchisi uyda.
—   Afsus, afsus... Bundan chiqdi, ikkinchisini o'qitishga qurbing yetmabdi-da?
—   Yo'q, hali yosh. Katta bo'lsin, albatta o'qita-man.
—   Buning ustiga uch yilda bir marta xotinga palto olib berish kerak. Juda mushkul ish-a?
—   Yo'q, nega? Eplab turibman.
—   Ha... Xotining tez-tez og'rib tursa ham kerak...
—   Sogiig'i yaxshi.
—   Sog' odam kasal bo’lmay iloji yo'q, birodar. Yotib qolsa nima qilasan? Voh-voh... Boyoqishning holi nima kechadi? Doktorga ko'rsatish kerak, dori-darmon buyuradi... Hammasi pulning zavoli... Operatsiyani nima qilmoqchisan?
—   Qanaqa operatsiyani?
—   O'g'ilchani-da...
—   Operatsiya nimasi, beyafandim? Hech hojati yo'q.
—   Hozir hojati bo’lmasa, keyin bo'ladi. Boshda bor narsa bu...

Xo'jayinning ovozi qaltirab ko'zi namlanibdi. Shu paytgacha o'zini mahkam ushlab turgan dadam buni ko'rib ortiq chidayolmabdi.
—   Qo'ying endi, beyafandim, ko'ngilni buzmang... Bir ilojini qilarmiz axir... Bo'ldi, yig'lamang.
Dadam xo'jayini bilan qo'shilishib, ho'ng-ho'ng yig'lashibdi.
Shu voqeani gapirib bo’lgach, dadam hamisha bunday deydi:
—   Xo'jayin bilan nima haqda gaplashganimiz esimda. Lekin o'sha joyga kelgandan keyin tamoman o'zimni yo'qotib qo'yibman. Xo'jayin o'pkasi shishib yana allanimalarni gapirdi, ikkovimiz rosa yigiab-siqtadik. Allamahaldan keyin es-hushimni yig'ib oldim, qani, nima deyapti ekan, deb gapiga quloq soldim. Bundoq qarasam, Hazrati Alining o'g'illari Hasan va Husayin Karbaloda qandoq shahid bo'lganlarini ta'riflab turgan ekan. Bu zang'ar gapni qandoq qilib Hasan bilan Husaynga bog'labdi, hayronman.
Xullas, dadam o'sha kuni xo'jayinning oldidan qovog'i shishib chiqibdi.
Mana, ko'rdingmi, Zaynab, nafasi o'tkir odamlar gapirganda yig'lamay hech iloj yo'q. Agar o'sha mash-hur jurnalist maktabga qayta kelib qolguday bo’lsa, yana ko'zyoshlar to'kilishi turgan gap.
Xo'p, omon bo'l. Xatingni kutaman.
Ahmad Tarbay.

Noittifoq maktab va oila

Anqara, 24-yanvar, 1964-yil.

Do'stim Ahmad!
Hozirgina 20-yanvarda yozgan xatingni oldim. Kecha ukol qildirgan edim, shuning uchun bugun o'qishga bormadim. Xatingni o'qib, qattiq kulib yuborgan ekanman, oyim:
— Bekordan bekorga nega kulasan, qizim? — deb hayron bo’ldi.
Sendan xat kelganini aytdim.
— Nima deb yozibdi o'rtog'ing?
Yozganlaringni oyimga ham o'qib berdim. Rosa miriqib kuldi...
Senga men «Maktab va oila ittifoqi»ning bir majlisini gapirib bermoqchi bo'lib yurgan edim. Mana, bugun shunga imkon tug'ildi, vaqt juda bemalol. Ukol sal og'rib, isitma chiqarib turibdi-yu, lekin chidasa bo’ladi.
Yaqinda maktabda ota-onalar majlisi bo’ldi. O'zi har oyda bir marta o'tkazib turiladi. Beshinchi sinfdan besh bola navbatchilik qiladigan bo'ldik. Uchta qiz va ikkita o'g'il bola. O'sha kuni majlisda bo'lgan hamma gaplarni o'z qulog'im bilan eshitdim. Juda g'alati gaplar bo’ldi. Senga shularni aytib bermoqchiman.

Navbatchilarning ishi majlis tugaganidan keyin mehmonlarga choy, limonad, pecheniy ulashib chiqishdan iborat. Shuning uchun bizni ichkari qo'yishmadi. Koridorga chiqib turdik. Zal ota-onalar bilan liq to'lgani uchun dimiqib ketdi, axiyri eshikning ikkala tavaqasini lang ochib yuborishdi. Koridorda turib, hamma gaplarni eshitib oldik.
Direktor janoblari majlisda birinchi bo’lib nutq so'zladi. U nutqni muloyim ohangda boshlagan bo’lsa, keyin o'dag'aylashga o'tdi. Gapning asosiy mazmuni shu bo’ldi: ota-onalar farzandlarini o'z holiga tashlab qo'yishgan, natijada, hamma og'irlik mak¬tabga tushyapti. Shuni unutmaslik kerakki, maktab aslida oilaning o'zidan boshlanadi. Ota-ona uyda bolani tergab turishi, vaqtida dars qildirishi, maktabga kelib, uning o'qishidan, yurish-turishidan xabar olib turishi lozim.
Zalda pichir-pichir gaplar o'ralashib qoldi. Direktor maktab ishlariga sho'ng'ib ketgani uchun o'ziga vaqti qolmayotganidan nolib gapirdi.
— O'giim litseyning birinchi sinfida o'qiydi. Shu maktab ishlaridan bo'shab litseyga borolmayman. O'giimning o'qishlari qanaqa, bilmayman. Bir kelib keting, deb ko'p xat yuborishdi, ammo vaqt qani bunga... Ishim boshimdan oshib yotgan bo’lsa...
«Maktab va oila ittifoqi»ning raisi qilib bir ayol saylangan. Direktordan keyin u ota-onalarga so'z berdi. O'tirganlardan biri minbarga chiqdi. Bu odam o'quvchilar ona tillarini yaxshi bilmaydilar, deb shikoyat qildi.

—   Bu qandoq gap, afandim, o'g'limga nima uchun ona tilini yomon o'qitishadi?
Bu kishining tili biram g'alati ekanki... Gaplari poyma-poy, hecham tushunib bo'lmaydi. Bir jumlaning o'zida uchala zamon fe'li ketma-ket keladi. Gapi qayerda boshlanib, qayerda tugaganini bilolmaysan.
—   Aslo mumkin bo'lmaydi, afandim. Fransuz tili bo'lganida go'rga erdi, nega bo'sh saboq olishini bilmasdim. Balki to'g'ri bo'lajak bu. Ammo-lekin ona tilidan yomon o'qidi, mumkin emas. Adolatsizlik bo'ladi... Innaykeyin, mening o'g'lim boshqa millat farzandi bo'ldi, turkcha bilmay qolajak. U mening o'g'lim, binobarin, turk farzandi, shundoq ekan, turkcha bilgan shart... Nega u ona tilini bilmayajak? Tilni g'oyat zo'r o'qitadi,  demaganmishman... Lekin har qanday turk bolasi kerak kamida o'rta tilni biladi. O'g'lim gapiradi, turkcha tushunganman, uni onasi tushundi, o'rtoqlari tushunajak, demak, o'qituvchisi ham tushungan kerak, albatta. Tildan kamida o'rta baho olgan kerak.
—   Kechirasiz, gapingizga tushunolmadim, — luqma tashladi sinf o'qituvchisi. — O'g'lingiz turk bo'lgani va turk tili unga ona tili bo'lgani uchun bu fandan kamida o'rta baho olish kerak, demoqchimisiz?
—   Ha, to'g'ri, shuni gapir. O'g'limning gapiga hamma tushundi, o'qituvchisi ham tushungan lozim...
—   Demak, o'g'lingizning gapiga tushunar ekansiz-da?

—   Ha, albatta.
—   O'g'lingiz ham sizni tushunadimi?
—   Tushundi bo'lishi kerak.
Zalda g'ala-g'ovur boshlandi. Direktor uni tinchitib, joyiga o'tqazib qo'ydi.
Otalardan yana biri so'zga chiqdi. U goh paytlari o'g'li ayrim narsalarni so'rab qolganida javob berolmay qiynalishini gapirdi.
—   Uning so'ragan narsasini men nega bilmayman, afandim? Nima uchun bilmaslik kerak?
Shunga ham xunob bo'ladimi, deb turgan edim, sababi boshqa yoqda ekan.
—   Men bilmagan narsani yosh bola qandoq tushunishi mumkin? Mutlaqo o'zlashtirolmaydi. Asli o'zim litseyni bitirganman. Boshlang'ich maktabda o'qiydigan o'g'limning savoliga ba'zan javob berolmay qolaman-a. Shu to'g'rimi axir. Farzandlarimiz go'dak hali, programmani sal yengilroq tuzish kerak. Miyasini achitishning nima keragi bor?!
Boshqa bir juvon unga qarshi gapirdi. Bu juvon o'quvchilarning bilimi sayoz bo'lib ketayotganidan, ular ko'p narsani bilmasligidan shikoyat qildi.
—   Qizimdan nimani so'ramay, hecham durustroq javob ololmayman. Hayronman, bizning zamonamizda o'quv programmalari juda keng bo'lardi. Mana bitta misol. Tunov kuni ikkovimiz oshxonaga kirdik. Bir kishi tishini kavlab o'tirgan ekan, qizim o'shani ko'rsatib: «Oyi, bu kishi nega kavsh qaytaryapti?» deb so'rab qolsa bo'ladimi! Iltimos qilaman, to'rtinchi sinf o'quvchisi odamzod sut emizuvchilar toifasiga kirmasligini bilib qo'ysin.