—   Qani, qizim, amakilaringga ashula aytib berchi. Maza qilib bir eshitsin.
Qizcha jilpanglab, noz qildi.
—   E-e...
—   Bo'la qol, oppoq qizim.
—   Aytgim kelmayapti.
—   Aka-singilning muzikaga juda ixlosi baland, — qistirib o'tdi kelin oyim. — Kuyni darrov ilib olishadi. Pianino chalganda qo'llari biram kelishib turadiki. Pianino bo'lganda o'g'lim boshlab menzurka chalib berardi-ya.
—   Menzurka emas, mazurka, xonim, — dedi amakim uni tuzatmoqchi bo'lib.
—   Menzurkami, manzurkami — hammasi bir go'r emasmi... Yoshligimda men ham muzika shaydosi edim, ikkovi menga tortgan.
Qizlarini yana qistab ketishdi.
—   Bo'l endi, qizim. Aytmasang hay olib bermayman.
—   Obermasangiz obermang. Navbat poraga keldi.
—   Ashula aytib bersang, bitta shokolad beraman.
—   Nimani aytay?
—   «Beyo'g'lining qizlari»ni.

Amakim tunuka choynakni olib, qopqog'ini tiqillatdi. Kelinoyim barmoq shiqillatdi. Nihoyat, chiyillagan bir ovoz eshitildi. Qo'shiq boshlandi.
«Bey o'g'lining qizlari, yor-ey,
Bey o’g'lining qizlari, yor-ey,
Suzilib turar ko'zlari, yor-ey...»
Qiz dam-badam to'xtab qoladi. Onasi uyog'ini ulab yuboradi. Shundagina nimjon ovoz quloqqa chalinadi.
Qo'shiq tugagach, hamma chapak chaldi. Keli¬noyim injenerning xotinidan uzr so'ragan bo'ldi:
—   Bugun tobi qochib turibdi, xolasi, ovozi ning mazasi yo'q.
—   Juda binoyidek ovozlari bor ekan, ko'z tegmasin, — dedi u e'tiroz bildirib.
Kichik amakim navbatni o'g'liga olib bermoqchi bo'ldi.
—   Qani, o'g'lim, sen endi she'r o'qib ber-chi. Bola bir burchakka biqinib oldi.
—   Iya, iya, o'g'lim, bo'la qol endi.
Bolani toza qistashdi, yalinib-yolvorishdi hamki, hoimadi. Amakimning jahli qo'zg'adi:
—   Aytavermaysanmi, shumtaka, nega injiqlik qilasan?
O'g'li yig'lab yubordi. Keyin yig'lab-siqtab zo'rg'a she'rni boshladi. Oyisi bilan dadasi unga qarashib turdi. Bola bitta so'z aytganidan so'ng keyingisi esidan chiqib qolar ekan. Amakim bilan kelinoyim dalda berishadi yoki so'zlarni aytib turishadi.

—   Mushukcham... Mushukcham... Mushukcham...
—   Xo'sh, xo'sh, uyog'iniyam ayt-chi, — qistaydi uni amakim.
—   Mushukcham... Mushukcham...
Kelinoyim hayron.
—   Bugun senga bir narsa bo'ldimi o'zi, o'g'lim? Bolaginamga ko'z tekkanga o'xshaydi...
—   Mushukcham... Mushukcham... Mushukcham...
—   Mingta mushuging bormi o'zi, ovsar! — deb o'shqirdi amakim. Hamma kulib yubordi.
—   Bolani o'z holiga qo'ysang bo'lmaydimi? Nega unga hadeb baqirasan? Esini kirdi-chiqdi qilib qo'yganing yetmaydimi! — dedi kelinoyim o'g'lining yonini olib.
Bola: «Mushukcham...»
Araakim: «Bor...»
Bola: «Bir kichkina... Kichkina... Kichkina...»
Kelinoyim: «Ichganlari...»
Bola: «Ichganlari...»
Amakim: «Sutgina...»
Bola: «Sutgina...»
Kelinoyim: «Miyov, miyov...»
Bola: «Miyov, miyov qiladi».
Amakim: «Ko'zin...»
Bola: «Ko'zin suzib turadi. Bersam...»
Amakim: Xo'sh, nimani bersam?
Bola: «Bersam nonni yemaydi, O'zi sichqon tutmaydi».
Kelinoyim: Yasha, o'g'lim.
Bola: «Dangasa ekan bilsam,
Mening baroq mushukcham».

Bola yengil tin oldi. She'r tugaganiga bola ham, biz ham xursand bo'ldik. Ammo amakimning ko'ng-lidagidek bo'lmadi chamasi, «ho'kiz!» deb o'g'lini jerkib berdi.
—   Begona odamlarning oldida yotsiraganga o'xshaydi.
Injenerning xotini kelinoyimning bu gapini ma'qulladi.
—   Ha, ko'pchilik o'tiribdi, uyalgan bo’lsa kerak.
Biz chapak chalib turgan edik, amakivachcham yengiga ko'zyoshini artib, tashqariga chiqib ketdi.
—   Rasmlaringni olib kelganmisan, qizim? — Qo'shnimiz qo'li gul qizidan so'radi. — Bor bo'lmasa, olib chiq, amakilaring bir ko'rishsin.
—   E-e... — dedi qizi erinib.
Oyisi luqma tashladi:
—   Bo'yoqlar topilsa, shu yerning o'zidayam rasm solaveradi qizim.
Dadam menga qaradi:
—   Bo'yoqlaringni olib chiq, o'g'lim.
G'ijinib ketdim. Lekin ilojim qancha. Dadamning o'zi yangi yilda sovg'a qilgan bo'yoqlarni zo'rg'a olib chiqdim. Ro'yxush bermay qutichani qizga uzatdim.
Qizcha stol ustiga munkayib olgach, qog'oz betiga bo'yoqlarni chaplay boshladi. Buni ko'rib diqqinafas bo'ldim. Chetroqqa borib turdim.

Shu orada injener mehmon fransuzchani sharillatib gapiradigan qizini yoniga chaqirdi. Keyin fransuzchalab unga bir nima dedi.
—   Ui, — deb javob berdi qizcha.
Otasining keyingi savoligayam u xuddi shu javobni berdi. Injener nima demasin, qizi shu bitta so'zni aytadi. Oxiri otasining xunobi oshdi.
—   «Ui»dan boshqa so'z qurib qolganmi?
—   Bo'lmasa «No» deb aytaymi? «No»ga kelganmidik?
—   Ha, albatta. «No» deb javob berish kerak. Shuning navbati.
Qizcha «No»ga o'tib oldi. Dadasi nimani so'ramasin hammasiga «no» deb javob qaytarib turdi. Ota-bolaning gapiga diqqat bilan quloq solib turdim. Chunki bo'lgan voqeani senga yozib yuborishga ahd qilgan edim. Ammo injenerning fransuzcha aytgan gaplariga sira tushunmadim. Esimda qolgan ba'zi jumlalarni esa litseyda o'qiydigan bir boladan so'rab bilib oldim.
—   Ferm la port, — dedi to'satdan otasi.
Qizi «voy» deganicha yugurib borib onasini betidan o'pdi.
—   «Ferm la port» — onangni o'p, degan gap emas, qizim. Senga aytgan narsa «bez la mer» bo'ladi.
—   Bolaning ham jinnisini chiqarasan, — dedi ona-si qizining yonini olib.
—   Bo'lmasa «ferm la port» deganda nima qilish kerak?
—   Ha, shuniyam bilmaysanmi, derazani och, degani-da! — Bilag'onlik qildi onasi.

—   Sen bizga xalaqit berma, xotin, — dedi injener uni bosib. — «Uvr la fnetr»ni aytyapsan sen. Ferm la port — eshikni yopib kel, degani! Xotiniyam bo'sh kelmadi.
—   Hech-da. Maktabda bizga shundoq deyishgan edi.
Er-xotin tortishib ketishdi.
—   Fransuzcha bilaman deb kerilmay qo'yaqol. Biz ham o'qiganmiz fransuzchani. Istagan odamingdan borib so'ray qol. Ferm la port — derazani och degani, — dedi xotini yana gap bermay.
—   Men axir o'qishdan tashqari Fransiyada ham yashaganman-ku.
—   Voy, birga boruvdik-ku. Hov, esingdami, ikkovimiz bir kuni magazinga kiruvdik. Menga siynaband olib bermoqchi bo'luvding-ku! Esingga tushdimi? O'shanda sotuvchi qizga imo-ishora bilan tushuntirganingda ovbop to'rva ko'rsatuvdi-ya?!
—   Gaping qiziq bo’ldi-ku, jonim, — dedi norozi bo'lib injener. — Axir Fransiya bilan Germaniyani chalkashtirib yubording-ku. Bu voqea Germaniyada bo'lgan edi. Fransuzlarning o'zlari qoyil qolishadi-ku, menga...
Er-xotinning tortishuviga rassom qizning dadasi chek qo'ydi.
—   Surating bo'ldimi, qizim? — so'radi u qizidan.
—   Tamom bo'ldi.
To'satdan qizning onasi chirqillab qoldi.

—   Voy, rasmlaring ordona qolgur... Yap-yangi ko'ylakni rasvo qilibdi-ku.
Bundoq qarasak, mohir rassomimiz sirkdagi qi-ziqchilarga o'xshab hammayog'iga bo'yoq surib chiqibdi.
—   Barakalla, qizim, juda boplabsan, — dedi chorasiz qolgan ota.
Zakiy bolani ko'rsa, dadam ayniqsa erib ketadi. Iste'dodini ko'rsatmagan bitta bizning Fato'sh qoldi.
—   Qizimdan ajoyib raqqosa chiqadi,— dedi dadam mehmonlarga qarab. Keyin singlimga o'girildi. — Qani, qizim, bir tvistga tushgin, bularning og'zi ochilib qolsin.
Bir burchakka tiqilib olgan Fato'sh qimir etmadi.
—   Bo'l endi, oppoq qizim.
Singlim boshini ko'tarmay, yerga qarab turaverdi. Uni o'yinga tortish uchun dadamning o'zi tvistni boshlab yubordi. Injener bilan xotiniyam davraga qo'shildi.
—   Qani yur, biz bilan o'yna, — deb rosa Fato'shni qistashdi.
«Bor, o'ynab bera qol», deb oyim sekingina Fa-to'shning orqasidan itargan edi, singlim boyadan beri nega bo'zrayib turgani ma'lum bo'ldi.
—   Voy o'lmasam, ishni o'xshatib qo'yibdi-ku qizim!— deganicha oyim Fato'shni dast ko'tarib tashqariga olib chiqib ketdi.

—   Iya, bunaqa odati yo'q edi-ku, — hayron bo'ldi dadam.
Injenerning xotini yupatgan bo'ldi:
—   Bola bolaligiga boradi-da, afandim. Mayli, hechqisi yo'q.
—   Ko'pchilikning salobati bosgandir...
Zakiy bolalarning musobaqasi mana shunday yakunlandi. Bu musobaqada singlim Fato'sh g'olib chiqqaniga imonim komil.
Mehmonlar tarqalishdi. Daftarimni olib, dadam¬ning oldiga bordim.
—   Manavini eshiting, dada, juda qiziq gap ekan, — dedim daftarni ochib. — Bir kitobda ko'rib, ko'chirib olgan edim. Mana: «Mabodo eshak odamga o'xshab gapirsa va odam bolasi lining o'rniga yuk tashisa, buni normal hoi deb bo'lmaydi... Vaholanki, ba'zi kishilar, «falonchining eshagi tilga kirganmish», deb karnay chalib yurishadi. Odam bolasi gapiradi, eshak yuk tashiydi. Buning hech ajablanadigan joyi yo'q».
—   Xo'sh, buni menga nimaga o'qib beryapsan?
—   Aytmoqchi bo'lgan gapim shuki, yosh bola kattaning ishini qilmasligi kerak. Bola bolaligicha qolgani ma'qul.
— Ko'p valdirama!
Xullas, zukkolar musobaqasi ham sen aytgan majlisdan qolishmadi. Toza miriqib kuldik.
Xatingni kutaman. Omon bo'l, do'stim.
Ahmad Tarbay.

Labbay, jonim!

Anqara, 3-fevral, 1964-yil.

Ahmad!
30-yanvarda yuborgan xatingni oldim. Katta rahmat. Naq kanikul boshlangan kuni qo'limga tegdi. Kulaverib, ko'zimda yosh qolmadi.
Bizning oilada aqlda tanho bo'ladi, deb dastlab opamga rosa umid bog'lab yurishdi. Ammo shirin orzular sarob bo'lib chiqqanidan keyin uydagilar qo'lni yuvib qo'ltiqqa urishdi. Kattasidan chiqmagan, kichigidan chiqadimi, degan andisha bilan Metin ikkovimizdan butunlay umidlarini uzishdi.
Opam baland dorga osilib yurgan paytlar hali-hali esimda. Men u mahalda juda yosh edim, o'qishga bormasdim. Dadam har kuni ishdan qaytgach, opam bilan fransuzchadan mashq qilardi. Opamning fransuzcha bir she'rni hecham yodlolmay, ikki-uch haftagacha qiynalib yurganlari shundoq esimda turibdi. Men ularning oldida o'tirardim. She'r qayta-qayta o'qilaverganidan menga yod bo'lib ketgan edi. Mana, oradan qancha yil o'tdi, lekin o'sha she'r hamon qulog'imda jaranglaydi. Ma'nosini bilmasam ham, so'zlari dilimga jo bo'lib ketgan. Bu she'rni yodlatish uchun dadam rosa ter to'kkan edi. Dadamning mehnati zoye ketgani yo'q — mendan bo'lak uni oyim bilan oqsoch xotin ham binoyidek yodlab olishdi.

Dadamning bir o'rtog'i bo'lardi. Yevropada o'qigan ekan. O'sha odam bir kuni dadamga:
— Chet tilni o'rganish uchun alohida qobiliyat kerak. Fransuz tilini o'rgataman deb bolani bekorga qiynama, qo'y bu ishni, — deb maslahat beribdi. — Men Parijda bo'lganman. Binobarin, parijda ming yil tursayam fransuzchani o'rganolmagan odamlarni ko'p ko'rganman. Ularning umri qahvaxonada o'tardi. Oqibatda ular fransuzchani emas, balki ofitsiantlar turkchani o'rganib olishardi. Ayrim kishilarda chet tilga layoqat bo'lmaydi, lekin ular o'z tillarini boshqalarga o'rgatishga usta bo'ladilar. Ehtimol, sening qizing ham shular jumlasidandir... Har qanday bolada biror narsaga qobiliyat bo'ladi. Lekin u bolaning ich-ichida yashirinib yotadi. Shunga ko'ra bolada yashi-rinib yotgan mana shu haqiqiy qobiliyatni seza bilish, uni yuzaga chiqarish, qolaversa, har tomonlama kamol toptirish kerak bo'ladi.
Shu gapdan keyin dadam opamdagi ichki qobili¬yatni yuzaga chiqarish maqsadida uyga o'qituvchi yollab, unga skripkadan dars uyushtirib berdi. Ammo opamdagi yashirin qobiliyatning skripkaga sirayam aloqasi yo'q ekan.
—   Bu qizning qulog'i juda og'ir ekan, — debdi bir kuni o'qituvchi. — Hatto meniyam ishdan chiqarib qo'ydi. Unga dars bera boshlaganimdan buyon «do»ni «si»dan ajratolmay qoldim. Eshikning g'ijirlashi menga skripka chalgandek bo'lib tuyulyapti.