Payg‘ambarimiz (s.a.v.) barcha odamlarga umumiy payg‘ambar bo‘lishlari bilan birga, eng oxirgi payg‘ambar ham hisoblanadilar:


«Muhammad sizlarning erkaklaringizdan birortasining otasi emasdir, balki u Allohning elchisi va payg‘ambarlarning so‘nggisidir». (Ahzob, 40.) (By yerda Alloh Taolo sollallohu alayhi va sallamni  «Payg‘ambarlarning  muhri deb atagan. Zero, har bir muhim yozma ish so‘ngida muhr bosilgani kabi Payg‘ambarimiz ham oxirgi payg‘ambar bo‘lganlari va endilikda to Qiyomatgacha boshqa payg‘ambar kelmasligi aniq bo‘lgani uchun payg‘ambarlar kitobiga muhr bosilgandek bo‘ldi.)

Payg‘ambarlik vazifasi nuqtai nazaridan hamma payg‘ambarlar tengdirlar, oralarida farq yo‘q. Fazilat jihatidan esa ular bir-birlaridan ajralib turadilar. Bu jihatdan Muhammad, Ibrohim, Muso, Iso, Nuh alayhissalomlar boshqa payg‘ambarlardan ustundirlar, chunki ular ulul-’azm payg‘ambarlar sanaladilar. Bu mo‘‘jizalarni tushunib yetish, qabul qilish uchun inson avvalo Allohning buyuk qudratiga, ko‘z bilan ko‘rinmaydigan ba’zi haqiqatlarga ishonmog‘i kerak bo‘ladi. Qur’oni karim aql bovar qilmaydigan hollarning ham bo‘lishi mumkinligini xabar berib, mo‘‘jizalarning yolg‘iz Alloh tomonidan sodir bo‘lishini, payg‘ambarlar ham xohlagan paytda mo‘‘jiza ko‘rsata olmasliklarini bildiradi.

Mo‘‘jizalarga ishontirmoq uchun ko‘rsatilgan dalillar nihoyat darajada haqiqiy bo‘lishi kerak. Payg‘ambarimizning mo‘‘jizalari bilan bog‘liq bo‘lgan dalillar boshqa hodisalarning tarixiy dalillaridan ham ishonarli va quvvatlidir.

Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning muborak hadislarida Alloh taolo Odam otadan boshlab to bizning payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)gacha 124 ming payg‘ambar yuborganligi haqida xabar beriladi.

Ibn Murdavayh tafsirida shunday rivoyat mavjud: «Sahobai kiromlardan Abu Zar al-G’iforiy Payg‘ambarimiz (s.a.v.)dan so‘radilar: «Ey Allohning rasuli, Odam otadan to sizgacha nechta payg‘ambar yuborilgan?»
Rasululloh(s.a.v.): «Bir yuz yigirma to‘rt ming payg‘ambar yuborilgan», - dedilar. «Ularning nechtalari rasul hisoblanadilar?» Rasululloh (s.a.v.): «Ularning uch yuz o‘n uchtasi rasullardir» - deb javob berdilar.

Mazkur hadis ayni matnda Abu Hotimdan ham rivoyat qilingan: «Abu Umoma (r.a.) aytadilar: «Men rasulullohdan so‘radim: «Ey Allohning payg‘ambari, nechta payg‘ambar yuborilgan?» Rasululloh (s.a.v.) dedilar:
«Payg‘ambarlarning hammasi bir yuz yigirma to‘rt ming bo‘lib, ularning uch yuz o‘n beshtasi rasullardir». (Ibn Kasir, 1-tom, 465-bet.)

Qur’oni karimda butun insoniyatga yuborilgan ko‘pming sonlik payg‘ambarlarning faqat yigirma beshtasi bayon etilgan. Rasul-payg‘ambarlarga nozil qilingan 104ta muqaddas kitobdan faqat to‘rttasining nomi zikr etilgan.

Alloh taolo Qur’oni karimda nomlarini  zikr etgan payg‘ambarlar: Odam, Idris, Nuh, Hud, Solih, Ibrohim, Lut, Ismoil, Ishoq, Ya’qub, Yusuf, Shu’ayb, Ayyub, Zul Kifl, Muso, Horun, Dovud, Sulaymon, Ilyos, Alyasa’, Yunus, Zakariyo, Yahyo, Iyso va Muhammad (alayhimus salom)lardir.

Ilohiy payg‘ambarlarning birinchisi, Allohning huzuridan avlodlari-ummatlariga islom dinini birinchi olib kelgan zot — Hazrati Odam (a.s.), payg‘ambarlarning eng oxirgisi, ummatlariga hech qachon buzilmas, o‘zgarmas islom dinini keltirgan zot — Hazrati Muhammad (s.a.v.)dirlar. Avvalgi payg‘ambarlar bir qavm va bir millatga yuborilgan bo‘lsalar, Payg‘ambarimiz (s.a.v.) hamma odamlarga umumiy payg‘ambar etilganlar:


«(Ey Muhammad), Biz Sizni, haqiqatan, barcha odamlarga xushxabar beruvchi va ogohlantiruvchi bo‘lgan holingizda, (payg‘ambar qilib) yubordik! Lekin, odamlarning aksariyati bu haqiqatni bilmaslar». (Saba’, 28.) Payg‘ambar alayhissalomlar boshqalarga qaraganda ustundirlar. Bularning ham ichlarida eng afzali Payg‘ambarimiz sarvari olam Muhammad mustafo (s.a.v.)dirlar.

Payg‘ambarlarning hammasiga imon keltirish vojibdir:


«Aytingiz (ey mo‘minlar): «Allohga, bizga nozil qilingan narsa (Kitob)ga, Ibrohim, Ismoil, Ishoq, Ya’qub va uning avlodlariga nozil qilingan narsalarga, Musoga, Isoga va (barcha) payg‘ambarlarga Parvardigorlaridan berilgan narsalarga imon keltirdik. Biz ular o‘rtasidan birortasini (payg‘ambar emas deb) ajratib qo‘ymaymiz va Unga (Allohga) bo‘yinsunuvchilarmiz». (Baqara 136.) 

Payg‘ambarlarning ba’zisini tan olib, boshqasini tan olmagan kimsalarga Alloh taolo qattiq va’id qiladi:


"Allohga va payg‘ambarlariga kufr keltiruvchilar, Alloh bilan payg‘ambarlari o‘rtasini uzishni xohlovchilar, biriga ishonamiz, biriga ishonmaymiz, deb o‘rtacha yo‘l tutuvchilar, ana o‘shalar haqiqiy kofirlardir". (Niso 150-151.)

Ushbu kitobda Qur’onda nomlari keltirilgan payg‘ambarlardan tashqari, faoliyatlari shularga bog‘liq bo‘lgan ba’zi payg‘ambarlarning, masalan: Shis, Yusha’, Armiyo, Sham’un, Sha’yo, Xizr, Hazqil va Doniyol payg‘ambarlarning tarixlarini ham manbalarga asoslangan holda keltirildi.

Har bir payg‘ambar o‘ziga xos sifatga, fazilatga ega. Ularning tarixida, hayot-faoliyatida insonlar uchun dars va ibratlar juda ko‘p. Alloh taolo bandalarni:


«Aynan o‘shalar Alloh hidoyatiga musharraf bo‘lgan zotlardir. Bas, (Sizlar ham) ularning yo‘liga iqtido qiling!». (An’om, 90.) 

«(Ey imon keltirganlar), sizlar uchun-Alloh va oxirat kunidan umidvor bo‘lgan hamda Allohni ko‘p yod qilgan kishilar uchun Allohning payg‘ambarida go‘zal namuna bordir», (Ahzob, 21.)  - deb ulardan ibrat olishga chaqiradi.

Payg‘ambarlar Allohning huzurida oliy martabada bo‘lib, ularning vazifalari ham insoniyatni isloh va tarbiya etishdek muhim vazifa bo‘lgani va barcha insonlar axloq-odobda, e’tiqodda va ma’naviy kamolotda ulardan ibrat olishga chaqirilgani uchun, payg‘ambarlarning tarixini, hayot va faoliyatlarini, chekkan mashaqqatlariyu sabr-bardoshlarini chuqur o‘rganish yoshlarimizni imon-e’tiqodli, vijdonli, halol va vatanga sadoqatli qilib tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.               

Zamon o‘z faoliyatini kecha va kunduz yaratilgan daqiqadan boshlagan. Bu daqiqada Alloh koinotni o‘z qudrati bilan yaratib, uni harakatga soldi. Koinotning bir chekkasida Yer, Quyosh, Oy va boshqa sayyoralarni paydo qilib, ularni keng fazoda suzdirish bilan birga sayyoralarni Quyosh atrofida bir me’yorda harakat bilan aylanishini tartibga soldi. Natijada kecha va kunduz paydo bo‘ldi. Zamon kecha bilan kunduzning soatlaridan tashkil topgan muddat bo‘lib, u Quyosh va Oyning falakdagi takroriy harakatiga asoslangan. Bu haqda Alloh taolo shunday deydi:


«Tun ham ular uchun qudratimizdan bir alomatdir. Biz undan kunduzni sug‘urib olishimiz bilan birdaniga ular zulmatda qolurlar. Quyosh tinmay o‘z qarorgohi sari joriy bo‘lur. Bu qudratli va bilimli zotning o‘lchovidir. Biz oyni ham, toki u eski xurmo butog‘idek bo‘lib (egilib) qolgunicha, manzillarga (botadigan qilib) o‘lchab qo‘ygandirmiz. Na quyosh oyga yetishi mumkin va na kecha kunduzdan o‘zuvchidir. (Quyosh,oy va yulduzlarning) har biri bir falakda suzadilar». (Yosin, 37-40.)

Ulamolar zamonning boshlanishi va oxiri borligiga ittifoq qilgan holda, uning muddati qancha ekanligi to‘g‘risida turli fikrlar aytganlar.

Birinchi guruhning aytishicha, zamonning umumiy muddati yetti ming yildir. Ular o‘z fikrlarining to‘g‘riligini isbotlash uchun quyidagi hadisni rivoyat qilganlar:

Said ibn Jubayrning rivoyat qilishicha, Abdulloh ibn Abbos shunday dedilar: «Dunyo oxirat jum’alaridan bir jum’adir. Uning muddati yetti ming yildir. Bundan olti ming necha yuz yili o‘tib bo‘ldi. Yana bir necha yuz yil o‘tadi». (Tarixi Tabariy. Qohira. 1939.1-j.6-bet.)

Ikkinchi guruhning ta’kidlashicha, dunyoning muddati olti ming yildir. Ular ham o‘z fikrlarining isboti sifatida shunday hadis keltirganlar:

«Ismoil ibn Abdulkarimning rivoyat qilishicha, Abdussamad ibn Mu’aqqal Vahb ibn Munabbahdan shunday deganini eshitgan: «Dunyoning besh ming olti yuz yili o‘tib bo‘ldi. Men shu o‘tgan muddatdagi barcha payg‘ambarlar va podshohlarning tarixini bilaman». Ibn Mu’aqqal Vahb ibn Munabbahdan: «Dunyoning umumiy muddati qancha?»,-deb so‘raganda, Ibn Munabbah: «Olti ming yil»,-deb javob bergan».

Ikki toifaning ham aytgan fikrlari noto‘g‘ri va Alloh yaratgan zamonning muddati haqida aniq fikr bildirish ilmi g‘aybga tajovuz ekanligini hayotning o‘zi ko‘rsatib turibdi. Bu fikrlar to‘g‘ri bo‘lganda edi, ming yil avval Yerda hayot tugab, Qiyomat qoim bo‘lgan bo‘lar edi. Ulamolar dunyo yaratilgandan buyon o‘tgan muddatni hisoblab topishlari mumkin, ammo uning oxiri haqida faqat Alloh biladi:


«Darhaqiqat, Allohning huzuridagina qiyomat qachon bo‘lishi to‘g‘risida bilim bordir». (Luqmon, 34)   

Dunyoning muddati to‘g‘risida Payg‘ambarimiz (s.a.v) dan  ijmoliy fikr aytilganligi diqqatga sazovordir.

Abdulloh ibn Umar(r.a.)ning rivoyat qilishlaricha, Janobi Rasululloh(s.a.v) dedilar: «Sizlardan oldin yashab o‘tgan insonlarga qaraganda sizlarning muddatlaringiz Asrdan Shomgacha bo‘lgan muddatchadir».

Yahudiylarning hozirda qo‘llarida mavjud bo‘lgan Tavrot kitoblarida, Alloh taolo Odamni yaratgan vaqtdan to Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v)ning Makkadan Madinaga hijrat qilgan yillarigacha to‘rt ming yetti yuz qirq ikki (4742) yil ekanligi aytilgan. Unda bu muddatda yashab o‘tgan har bir payg‘ambar va har bir podshohning tug‘ilishidan vafotigacha yilma-yil yozilgan . (Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallamdan  rivoyat etilgan hadis va yahudiy hamda nasroniylar tomonidan bildirilgan fikrlar mazmuniga qaraganda, besh ming, olti ming,  yetti ming yil deb ixtilof etilayotgan narsa insoniyatning yaratilishi va tugatilishi tarixidir. Ammo dunyoning yaratilishi va oxiri faqat Allohning ilmiga havola.)

Ammo Yunon nasroniylarining aytishlaricha, insoniyat tarixining muddati yahudiylarning Tavrotida xato ko‘rsatilgan. Bu muddatning aniqrog‘i, ya’ni Odamning yaratilishidan Payg‘ambarimiz (s.a.v)ning hijratlarigacha besh ming to‘qqiz yuz to‘qson ikki (5992) yildan ziyodroqdir. Nasroniylar ham o‘z tarixlarini bayon etishda har bir payg‘ambar va har bir podshohning tug‘ilgan va vafot etgan yillarini aniq ko‘rsatish bilan o‘z da’volarini isbotlashga harakat qilganlar. Ularning aytishlaricha, yahudiylar Iyso (a.s.)ni yomon ko‘rganlari va uning payg‘ambarligini inkor qilganlari uchun, Tavrotda aniq sifatlari bayon etilgan va yahudiylarning o‘zlari intizorlik bilan kutgan payg‘ambarning Iyso emasligini da’vo qilish maqsadida odamzod tarixidan, xususan nasroniylar tarixidan ming yilni qisqartirib tashlaganlar.

Majusiylarning hisob-kitoblariga qaraganda Qayumars (Odam)dan Payg‘ambarimiz (s.a.v)gacha bo‘lgan zamonning muddati uch ming bir yuz o‘ttiz to‘qqiz(3139) yil bo‘lib, podshoh Qayumars ayni bashariyatning otasi — Odam (a.s.) ekanliklari da’vo qilinadi.

Odamzodning tarixi ko‘rib o‘tganimizdek turli toifalarda turli muddat bilan hisob-kitob qilinsa ham, tarixchi olimlarning ba’zilari birinchisini, ba’zilari ikkinchisini, yana ba’zilari esa uchinchisini quvvatlaydilar. To‘rtinchi toifalar esa:

«Tarixchilar tilga olayotgan Qayumars nomli shaxs Odam ota emas. U kishi Jomir ibn Yofas ibn Nuh bo‘lib, Nuh payg‘ambar xizmatlarida uzoq vaqt bo‘lgan, Nuh (a.s.)ning duolari sharofati bilan podsholikka ega bo‘lib, uzoq umr ko‘rgan va podsholik uning zurriyotidan hech arimagan. Qayumars forslarning otasi bo‘lib, uning zurriyotidan podshohlik musulmonlar davrigacha yetib kelgan. Musulmonlar fors shaharlarini fath qilib, Kisro mamlakatiga kirib borganlaridan keyingina Qayumars zurriyotlari qo‘lidan podshohlik ketdi» , (Tabariy. Tarixil-umam val-muluk. Qohira. 1939. 1-j. 13-bet.) — deydilar.

Zamon kecha va kunduzning soatlaridan tashkil topgan bo‘lsa, uning harakati kecha va kunduzning almashinuvidan hosil bo‘lsa, ikkovidan qaysi biri oldin yaratilgan, kechami yoki kunduzmi?

Bu savolga javob berishda ulamolar ikki toifaga bo‘linadilar. Birinchi toifa deydilar:

«Alloh taolo kechani avval yaratgan. Chunki, qachon quyoshning nuri kelsa, kecha chekinadi. Quyosh botsa, olamni zulmat qoplaydi. Quyosh va oy yaratilgandan keyingina yorug‘lik paydo bo‘ldi, yorug‘liksiz hamma joyda qorong‘ulik hukmron, shunday ekan, avval kecha va keyin kunduz yaratilgan. Bu haqda Abdulloh ibn Abbos (r.a.)dan:

«Kecha kunduzdan avval yaratilganmi?»,- deb so‘ralganda, Ibn Abbos: «Bilmaysizmi, Yeru osmonlar sochilib yotgan paytda, ularning orasida faqat zulmat bor edi. Mana shu narsa, kunduzdan avval kecha bo‘lganligini ko‘rsatadi»,- deb javob berdilar». (O’sha manba, 43-b.)

Ikkinchi toifa:

«Kunduz kechadan avval yaratilgan. Chunki olam yaratilmasdan oldin kecha ham, kunduz ham va boshqa narsalar ham yo‘q edi. Yolg‘iz Alloh bor edi. Allohning nuri yaratilgan narsalarga tushib munavvar qilib turardi», - deydilar va dalil sifatida quyidagi hadisni keltiradilar: «Abdulloh ibn Mas’ud (r.a.) dedilar: «Parvardigoringiz, uning oldida kecha ham, kunduz ham yo‘q paytida, o‘z nuri bilan osmonlarni munavvar qilib turgan. Alloh kunduzni yaratganda esa uning muddatini o‘n ikki soat qilib belgilagan». (Tarixi Tabariy. Qohira 1939. 1-j. 43-bet.)