Bunday fikr Muhammad Jodul-Mavloning «Qisasul-Qur’on» kitobida ham bayon etilgan: 

«Alloh taolo Shuaybning duosini qabul etdi va qavmini qattiq issiq bilan azobladi. Issiq shu qadar kuchli ediki, ularning chanqog‘ini suv qondirolmasdi, haroratni soyalar to‘solmasdi. Ular bunday dahshatli issiqdan qochib, shaharni tashlab chiqdilar. Lekin ular Allohning qazosidan qochib, yana uning qazosiga yo‘liqqanlarini bilmas edilar. Osmonda soyabondek turgan qora bulut soyasiga oftob tig‘idan saqlanish uchun bordilar. Hammalari yig‘ilgandan so‘ng, qora bulutdan yashin chaqnadi, qattiq gulduragan ovoz ularni sarosimaga soldi va xushlarini oldi. Oyoqlari ostida esa Yer silkinib, zilzila bo‘ldi. Qattiq xavf va dahshatga tushgan qavm jonsiz tanalarga aylandilar.

Shuayb (a.s.) ularning holiga achindilar, qalblari o‘rtandi. Lekin ularning zalolatdan qaytmaganlarini eslab:


«Shuayb ulardan yuz o‘girdi va dedi: «Ey, qavmim! Sizlarga Rabbimning topshiriqlarini yetkazdim va sizlarga nasihat qildim. Bas, endi kofirlar qavmiga qanday ham qilib hamdard bo‘layin?!» (A’rof, 93. Muhammad Jodul Mavlo. Qur’on qissalari.  Bayrut. 2000 y. 113-6et.) 

Afif Abdulfattoh Tabbora esa «Ma’al-anbiyo fil-Qur’onil karim» kitobida esa Madyan qavmi bilan Al-Ayka aholisini ikki qavm ekanligini, Shuayb (a.s.) avval Madyan qavmiga payg‘ambar etib yuborilganlarini, ular Allohning payg‘ambarini tan olmaganlari, fisq-fasodni to‘xtatmaganlari, kufrdan tavba qilmaganlari uchun Alloh taolo Madyan aholisini qattiq ovoz-qichqiriq bilan halok etganini batafsil bayon etadi:


«Amrimiz (azobimiz) kelganda esa, Shuaybga va u bilan birga imon keltirganlarga Bizdan bo‘lmish rahmat sababli najot berdik. Zulm qilganlarni esa, qichqiriq tutdi. Bas, ular uylarida murdaga aylandilar. Go‘yo u yerda oldin yashamagandek (izlari o‘chib ketdi). Ogohlaningki, Samud qavmiga halokat yetgani kabi Madyan qavmiga ham halokat yetsin!». (Hud, 94-95.)

Undan so‘ng, «Ashobul-Ayka» haqida shunday yozadi:

«Alloh taolo Madyan aholisini halok etib, Shuayb (a.s.) va boshqa mo‘minlarga najot bergandan keyin, Shuayb (a.s.)ni al-Ayka aholisiga payg‘ambar qilib yubordi.

Shuayb (a.s.) ularga kelib, o‘zlarining payg‘ambarliklarini e’lon qildilar va ularni turli gunohlar va osiyliklardan saqlanishni buyurdilar. Ularni ham tijoratda adolatli bo‘lishga, tosh-tarozuda xiyonat qilmaslikka va yaqin atroflaridagi qavmlarga Alloh tarafidan yetgan azob-uqubatlarni ular ham o‘z boshlariga jalb qilmaslikka chaqirdilar.

Aykaliklar esa, Shuayb (a.s.)ni oramizdagi sehrgarlardan bittasisan, deb haqorat qila boshlashdi. U kishining payg‘ambarliklarini inkor etishdi:


«Ayka xalqi (Shuayb payg‘ambar qavmi) payg‘ambarlarni inkor etdilar. O’shanda Shuayb ularga aytgan edi: «Allohdan qo‘rqmaysizlarmi?! Albatta, men sizlarga yuborilgan ishonchli payg‘ambardirman». (Shuaro, 176-178.)

Ayka qavmining inodi, itoatsizligi, inkorda davomiyligi sababli, Alloh taolo bularga ham o‘zining azobini  yubordi:


«Bas, ular Shuaybni inkor etishgach, ularni «soyabon» kunining azobi tutdi. Darhaqiqat, u ulkan (dahshatli) kunning azobi edi». (Shuaro, 189. Afif Abdulfattoh Tabbora. Ma’al-anbiyo fil-Qur’onil Karim. Lubnon. 202-204-bet.)

«Shuayb (a.s.) avval payg‘ambar etib yuborilgan qavm Madyan shahri aholisi bo‘lib, ular Madyan ibn Ibrohim (a.s.)ning avlodlaridir. Ularning yashagan joylari Qizil dengizning Aqaba qo‘ltig‘i sharqiy sohillarida, Hijozning Shom tarafidadir.

Shuayb (a.s.) ikkinchi bor payg‘ambar etib yuborilgan al-Ayka aholisi qalin daraxtzor vodiyga joylashgan  bo‘lib, bu vodiy Hismay va Sharavray tog‘lari bilan o‘ralgan. al-Ayka shahari hozirda Tabuk deb nomlanadi». (Doktor Shavqiy Abu Xalil. Atlasul-Qur’on. Lubnon. 2001. 71-bet.)

Vahb ibn Munabbahdan rivoyat qilinishicha, Shuayb (a.s.) imon keltirganlarni o‘zlari bilan olib, Makkaga keldilar va shu yerda vafot etdilar. Ularning qabrlari Ka’baning g‘arbiy tarafidadir. (Ibn Kasir. Qisasul-anbiyo. Qohira, 167-bet.)

Shuayb (a.s.)ning qissalarida, Alloh taolo bu payg‘ambarining faoliyatidan bir necha ibratlar olishimizga ishora qiladi:

1. Da’vatchi faol va namuna bo‘lishi kerak. Har bir da’vatchi odamlarni biror narsaga chaqirar ekan, avvalo o‘zi aytganiga amal qiluvchi bo‘lishi kerak. Bu narsa Shuayb (a.s.)ning qavmlariga qilgan xitoblarida yaqqol namoyon bo‘ladi:


«Men sizlarga muxoliflik qilib, sizlarni qaytarayotgan narsani o‘zim qilishni istamayman. Islohdan o‘zga hech narsani imkonim boricha xohlamasman. Bunga muvaffaq qilish esa Allohning ixtiyoridadir». (Hud, 88.)

O’zgalarga nasihat, da’vat qilaman, xato-kamchiliklarini ko‘rsataman, degan odam har bir yaxshilikda o‘zi namuna va ibrat bo‘lishi kerak. Boshqalarga o‘rgatayotgan amalini birinchi bo‘lib o‘zi bajara olishi lozim. Agar aytgan so‘zi qilgan ishiga mos kelmasa, Alloh tanbeh bergan odamlar qatoriga qo‘shilib qoladi:


«Odamlarni yaxshilikka buyurasizlar-u, o‘zlaringizni unutasizlarmi?!» (Baqara, 44.)

Da’vatni zimmasiga olgan kishi qilayotgan ishidan faqat Alloh roziligi-yu, boshqalarga manfaat yetkazishnigina asosiy maqsad qilishi lozim. Shunda Alloh unga najot beradi, uning so‘zida ta’sir bo‘ladi, uni ma’qullovchilar va unga ergashuvchilar ko‘payadi.         

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) ummatlarining har biri ana shunday da’vatchilik mas’uliyati yuklangan kishilardir. Alloh taolo avval ulamolarga:



«Sizlardan yaxshilikka da’vat etadigan, amri ma’ruf va nahiy munkar ishlarini olib boradigan bir ummat bo‘lsin! Aynan ular tole’ topuvchilardir», (Oli Imron, 104.)  - deb, keyin har bir musulmonning zimmasiga bu sharafli vazifani yukladi:



«Mo‘‘minlar va mo‘‘minalar bir-birlariga do‘stdirlar: (odamlarni) yaxshilikka buyuradilar, yomonlikdan qaytaradilar...» (Tavba, 71.)  
                      
Bu mas’uliyatli vazifa egalarining qanday sifatlarga ega bo‘lishlari lozimligi Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning muborak hadislarida bayon etilgan.

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) dedilar: «Mo‘‘min kishi mo‘‘min kishining oynasidir, unga qarab aybini to‘g‘rilab oladi».

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) isloh qiluvchi, xatolarni tuzatuvchi da’vatchini bejiz oynaga o‘xshatmadilar. Buning uchta hikmati bor:

1. Oyna o‘z yoniga kelgan odamning kamchiligini ko‘rsatib berish uchun o‘zi toza bo‘lishi kerak. Demak, da’vatchi ham, aytgan gaplarini amalda ko‘rsatish bilan birga, ayb-nuqsonlardan iloji boricha uzoq bo‘lishi lozim.

2. Oyna yoniga kelgan odamning aybini, u kim bo‘lishidan qat’iy  nazar to‘la ko‘rsatib beradi, yashirib yoki rioya qilib o‘tirmaydi. Da’vatchi ham boshqalardagi aybni, garchi odamlar oldida oshkora aytmasa ham, lekin unga loqaydlik bilan qo‘l siltab ketmasdan, alohida joyda sekin aytib, ogohlantirib qo‘yishi lozim.

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) dedilar: «Kim bir munkar ishni ko‘rsa, uni qo‘li bilan qaytarsin. Agar unga qodir bo‘lmasa, tili bilan qaytarsin. Bu ish ham qo‘lidan kelmasa, dili bilan yomon ko‘rib, o‘sha joydan chiqib ketsin. Uchinchisi imonining zaifligini bildiradi».

3. Oyna o‘z yoniga kelgan odamlarning ayblarini keyingi kelganlarga oshkor qilib o‘tirmaydi. Demak, da’vatchi ham ko‘pchilik oldida ma’ruza qilayotganda bir-ikki odamni nishon qilib olmasligi kerak. Biror odamning aybidan xabardor bo‘lib qolsa, uni boshqalarga oshkor qilmasligi kerak. Payg‘ambarimiz (s.a.v.): «Yaxshilarning qalblari sirlarning qabrlaridir», - deganlar.

2. Namoz dinning ustunidir. Shu’ayb (a.s.)ning qissalarida namozning inson ma’naviyatiga ta’siri o‘z aksini topgan. Payg‘ambarning o‘zlari va tobe’lari ko‘p namoz o‘qiganlaridan, namozning aksi ularning gap-so‘zlariga, yurish-turishlariga va odob-axloqlariga ta’sir etgan edi. Bu narsa, qavmning nazaridan ham chetda qolmadi va Shu’ayb (a.s.) qavmlaridan butlarga sig‘inishni tark etib, yolg‘iz Allohga imon keltirishni hamda tijorat vaqtida toshu tarozidan urib qolmaslikni, oldi-sotdida xiyonatdan saqlanishni buyurganlarida, ular payg‘ambarlariga:


«Ular dedilar: «Ey Shu’ayb! Ota-bobolarimiz sig‘inib kelayotgan narsa (ma’bud)larni tark etishimizga yoki mol-mulklarimizni qanday xohlasak, shunday boshqarishimiz (mumkin emasligi) haqida senga namozing buyruq beradimi? Axir, sen halim va to‘g‘ri eding-ku?!» (Hud, 87.) 

Allohga ruku’ va sajda qilib namoz o‘qish hamma payg‘ambarlarning ham suygan amallari edi va ummatlariga ham namoz o‘qish farz qilingan edi. Shuningdek, Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning ummatlariga ham Alloh taolo shunday ibodatni farz qildi, u haqda Qur’oni karimning yetmish sakkiz joyida eslatib o‘tgan. Namoz to‘g‘risida bu yerda batafsil so‘zlashga imkoniyat yo‘q. Faqat namozning inson hayotidagi foydalaridan bittasini oyati karima orqali eslatib o‘tamiz. Alloh taolo shunday deydi:


«Sizga Kitob (Qur’on)dan vahiy qilingan narsani tilovat qiling va namozni mukammal ado eting! Albatta, namoz fahsh va yomonlikdan qaytarur!» (Ankabut, 45.)

Shuning uchun har bir shaxsni ma’naviy tarbiyasini yaxshilash, jamiyatni esa isloh qilish, ularni xiyonat va jinoyatdan saqlanishga o‘rgatishning eng samarali yo‘li bu imon va e’tiqodga hamda namoz o‘qishga o‘rgatishdir.