Ibn Kasirning aytishicha, mazkur oyati karimalarning zohiriy ma’nosi, Zul-Kifl ulug‘ payg‘ambarlar qatorida zikr etilgan, o‘zlari ham payg‘ambar ekanliklariga dalolat qiladi.

Ammo Zul-Kifl qaysi qavmga yuborilgan, uning da’vati nimadan iborat bo‘lgan, bu haqda Qur’oni karim oyatlarida ochiq ham, ijmoliy ham xabar berilmagan. (Afif Abdulfattoh. Tabora. Ma’al-anbiyo fil-Qur’onil Ka¬rim. Lubnon. 214-6et.)

«Tarixi Tabariy»da yozilishicha, Alloh taolo Ayyub (a.s.)ning vafotlaridan keyin vasiylik Havmal ibn Ayyub (a.s.)ga qoldi va qavmni u boshqarib turdi. Uning vafotidan keyin qavmga Alloh taolo Bishr ibn Ayyub (a.s.)ni payg‘ambar qilib yubordi, uni Zul-Kifl deb nomladi va qavmini tavhidga chaqirishni buyurdi.

Zul-Kifl (a.s.) umrlarining oxirigacha Shomda turdilar va o‘g‘illari Abdonga vasiyat qilib, yetmish besh yoshda olamdan o‘tdilar. (Tarixi Tabariy. 1-j. 228-6et.)

Damashqning shimol tarafida «Qosiyun al-Matol» nomli tog‘ bo‘lib, undagi joylardan biri «Zul-Kifl» deb nomlanadi. (Doktor Shavqiy Abu Xalil. Atlasul-Qur’on. Damashq. 2001. 100-6et.) 

Yunus (a.s.) qissalari Qur’oni karimda to‘rt suraning to‘rt oyatida zikr etilgan.

Yunus (a.s.)ning qavmlari, garchi hukm amalga oshmay qolgan va ularning tavbalari Allohning huzurida qabul etilgan bo‘lsada, tarixan ommaviy halokatga hukm etilgan qavmlar sirasiga kiradi. Yunus (Uning nisbati Ibn Mattodir. Ba’zi oliimlarning so‘ziga qaraganda Matto onasining ismi. Ahli kitoblar Yunusni Yunon ibn Umtoy deb ataydilar) (a.s.)ning nasablari  Yusufning ukasi Binyomin avlodlariga bog‘lanadi.

Shom mamlakatining Mavsil qishloqlaridan biri bo‘lgan Naynavoda istiqomat qiluvchi qavm sanamlarga ibodat qilardilar. Alloh taolo bu butparast xalqni Haq diniga da’vat etish uchun Yunus (a.s.)ni payg‘ambar etib yubordi. Yunus (a.s.)  juda ko‘p nasihatlar qilgan bo‘lsalar ham, qavmga Alloh hidoyat nasib etmadi, imonga kelmadilar, butlaridan yuz o‘girmadilar.

Yunus (a.s.) ularga, agar imon keltirmasalar, bir necha kundan keyin ularga Allohning azobi kelishini aytadilar. Ular shunda ham imonga kelmaydilar. Yunus (a.s.) qavmdan g‘azablanadilar va yo‘llarida duch kelgan dengiz sohilida bir kemaga minib, ulardan uzoqlashadilar.

Yunus (a.s.) kemaga mingan kunlari Naynavo shahri ustidagi osmon qoraydi, shaharni dahshatli quyuq tuman qopladi. Hamma Yunus (a.s.) aytgan dahshatli azobning kelishi haq ekanligini angladi, ularning qalblariga o‘lim  vahimasi tushib, biz ham Od, Samud, Lut qavmlariga o‘xshab Allohning umumiy azobiga duchor bo‘lib, yer bilan yakson bo‘lib, yer yuzidan butunlay nomimiz o‘chib ketmasa edi, do‘zax azobiga giriftor bo‘lmasak edi, deb Yunus (a.s.)ni ko‘p qidirdilar, Allohga ko‘p iltijo qildilar. Alloh taolo ularning tavbasini qabul qildi, ularga shafqat qildi va muayyan azobdan xalos qildi.


«Koshki biror qishloq ahli imon keltirganda edi, imoni unga foyda bergan va halok bo‘lmagan bo‘lur edi. Illo, Yunus qavmi shunday qildi. Iymon keltirishgach, ulardan dunyo hayotidagi xorlik azobini ketkizdik va ularni ma’lum vaqtgacha hayot lazzatidan bahramand qildik». (Yunus, 98.) 

Qavm uylariga sog‘-omon qaytdilar, Yunus (a.s.)ni ko‘rishni, unga itoat etishni juda xohlardilar, ammo Yunus (a.s.) qavmlarini tashlab, Allohning iznisiz ulardan uzoq yerda — dengizda ketayotgan edilar.



«Yunus ham albatta, payg‘ambarlardandir. Qaysiki (o‘z qavmidan g‘azablanib) to‘la yukli kemaga qarab qochgan edi. (Vas-soffot, 139-148.)

Yunus payg‘ambar qavmning inkoridan g‘azablanib, ulardan uzoq-uzoqlarga qochib ketmoqchi bo‘ldilar va yo‘llarida katta dengizga uchradilar. (Yunus (a.s.) Naynavodan qochib, Tartish(hozirgi Tunis)ga bormoqchi bo‘ldilar. O’rta dengiz sohilidagi Yaffa shahri(hozirgi Quddusga yaqin)dan kemaga o‘tirdilar va kemadan dengizga uloqtirildilar. Dengizda nahang qornidan yerga chiqqanlaridan so‘ng Naynavoga qaytdilar.)

«Yunus (a.s.) shu ketishda qavmlaridan qochib, Tartish (hozirgi Tunis)ga borishni istagan edilar». (Doktor Shavqiy Abu Xalil. Atlasul-Qur’on. Damashq. 2001. 102-6et)

Kema dengiz o‘rtasiga kelganda yurmay qoldi. Kema egasi: «Ichingizda bir gunohkor odam bor, shuning uchun kema yurmayapti», - deydi. Gunohkorni aniqlash uchun qur’a tashlanadi. Uch marta ham qur’a Yunus (a.s.)ning nomlariga tushdi. Yunus (a.s.) gunohkor odam sifatida dengizga tashlandilar. (Afif Abdulfattoh Tabbora. Ma’al-anbiyo fil-Qur’onil Ka¬rim. Lubnon. 307-6et.)

Yunus (a.s.) uch martada ham qur’a o‘z nomlariga chiqqanini ko‘rib, bunda Allohning tadbiri, hikmati va siri borligini sezdilar, Allohning hijratga iznisiz qavmlaridan qochib suvga tushganlari o‘zlarining xatolari ekanini his qildilar va qorong‘i zulmat qa’riga singib ketish uchun o‘zlarini dengiz bag‘riga otib, uning mavji ixtiyoriga topshirdilar. (Muhammad Jodul Mavlo. Qur’on qissalari. Bayrut. 2000 y. 202-6et.)

Bas, kemadagilar bilan qur’a tashlashdi va mag‘lub bo‘ldi. Bas, malomatga qolgan holida uni bir nahang yutib yubordi.

Alloh taolo katta bir nahangga Yunus (a.s.)ni yutib yuborishni, ammo uning tanasini hazm qilmaslikni, suyagini sindirmaslikni, omonat saqlashni buyurdi. Chunki mehribon parvardigor o‘zining ulug‘ payg‘ambarini sog‘-salomat bo‘lishini istagan edi.

Imom Ahmad va ba’zi muhaddislar Ibn Abbos (r.a.)dan shunday hadis rivoyat qilganlar: «Rasululloh (s.a.v.) dedilar: «Ey bola, men senga bir necha kalimalarni o‘rgataman: Allohni yodingdan chiqarma, u seni muhofaza qiladi. Allohni yodingdan chiqarma, uni doim yoningda topasan. Farog‘atda Allohga yaqin bo‘l, qiyinchilikda u senga yaqin bo‘ladi».

Ibn Jarir tafsirida Abu Hurayra (r.a.) rivoyat qilgan hadisda Janob Rasululloh (s.a.v.) dedilar: «Alloh taolo Yunus (a.s.)ni baliq qorniga hibs qilishni iroda qilgan vaqtda, Nahangga vahiy yuborib: «Yunusni yut, lekin go‘shtini tishlama, suyagini sindirma!» - deb buyurdi. Nahang Yunusni yutib, u bilan dengiz ostiga tushganda, Yunusning quloqlari notanish ovozni eshitganday bo‘ldi va o‘ziga-o‘zi: «Bu nima ekan?» - deb savol qildi. Alloh taolo Yunus (a.s.)ga vahiy yuborib: «Bu ovoz dengiz hayvonlarining tasbehidir» - dedi. Yunus (a.s.) darhol tasbeh aytdilar va bu tasbehni farishtalar ham eshitishdi. Ular Allohga: «Ey parvardigorimiz, Yerning bir chekkasidan zaif tovushni eshityapmiz» - dedilar. Alloh taolo ularga: «Bu tovush bandam Yunusning tovushidir, u menga osiy bo‘lgan edi, men uni dengizdagi nahang qorniga hibs qildim» - deb javob berdi. Farishtalar taajjublanib: «Har kecha va kunduz undan sening huzuringga solih amal chiqib turadigan solih bandangni-ya?!» - deyishdi. Alloh tasdiq qilgandan keyin, farishtalar Yunusga shafe’ bo‘lishdi va mag‘firat etishini so‘rashdi. Alloh taolo nahangga buyurdi va u Yunus (a.s.)ni sohilga chiqarib tashladi». (Al-Bazzorning aytishicha, bu hadis faqat bir sanad bilan rivoyat qilingan. Ya’ni Muhammad ibn Ishoq o‘rtada bir roviy bilan Abdulloh ibn Rofi’dan, u kishi Abu Hurayradan, u kishi esa payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilganlar.)

Yazid ar-Raqqoshiy aytadi: «Men faqat Anas ibn Molikdan bir hadis eshitganman, unda Rasululloh (s.a.v.) shunday deganlar: «Yunus payg‘ambar (a.s.) nahang qornida turib, duo qilganlarida shunday degan edilar: «Yo Alloh! Hech qanday ma’bud yo‘q, illo sen borsan, poksan. Albatta men o‘z jonimga zulm qiluvchilardan bo‘ldim!». (La ilaha illa anta subhanaka inniy kuntu minaz-zolimiyn).

Bu duo arsh tagiga yetdi. Farishtalar: «Yo Alloh, uzoq shahardan tanish bir ovoz eshitilyapti» - deb so‘radilar. Alloh ularga: «Uni tanimayapsizlarmi?» - dedi. Farishtalar: «Yo‘q! Ey Rabbimiz, kim u?» - deb so‘raganlaridan so‘ng, Alloh: «Bu bandam Yunusning ovozi-ku!» - dedi. Farishtalar: «Bu bandangdan sening huzuringa doim solih amallar va mustajob duolar kelardi-ku! Ey Robbimiz! Tinchlik vaqtida senga ibodat qilgan bandangga balo va musibat vaqtida rahm qilmaysanmi?» - dedilar. Alloh taolo: «Albatta, rahm qilaman» - deb, nahanga buyurdi. Nahang Yunus (a.s.)ni sohilga chiqarib tashladi». (Ibn Kasir. Qisasul-anbiyo. Qohira, 218-6et. Tarixi Tabariy, 1-j. 461-bet)

Bas, agar Allohga doim tasbeh aytuvchilardan bo‘lmaganida, albatta, u baliq qornida, to qayta tiriladigan (qiyomat) kunigacha qolib ketgan bo‘lur edi.     

Yunus (a.s.) avval shoshilib, keyin qilmishlariga pushaymon bo‘ldilar, dahshatli qorong‘ulikda o‘zlarini yo‘qotmadilar. Allohdan mag‘firat va najot so‘radilar,  unga tasbeh aytib, tavba qildilar. Alloh Yunusning tavbalarini qabul qildi.
Qur’oni karimning Anbiyo surasida shunday xabar beriladi:


«Zunnun-Yunusning qavmidan g‘azablangan holda o‘z qishlog‘idan chiqib ketib, Bizni uning ziyoniga hukm qilmaydi, deb o‘ylagan paytini, so‘ng Biz uni baliq qorniga tashlaganimizdan so‘ng qorong‘u zulmatlarda turib: «Hech iloh yo‘q, magar o‘zing bordirsan, ey pok Parvardigor, darhaqiqat, men o‘z jonimga jabr qiluvchilardan bo‘lib qoldim», - deb nido qilgan paytini eslang. Bas, Biz uning duosini mustajob qildik va uni g‘am-g‘ussadan qutqardik. Biz mo‘minlarga mana shunday najot berurmiz». (Anbiyo, 87-88.)

Yunus (a.s.) nahangning qornida bir necha kun qolib ketdilar. Bu muddat haqida tarixchi va mufassir ulamolar turli fikrlar bildirganlar.

Mujohid ash-Sha’biydan rivoyat qilib, Yunus (a.s.)ni nahang ertalab yutgan va kechqurun quruqlikka chiqarganini aytadi.

Qatoda esa, bu muddat uch kun bo‘lgan, deb fikr bildiradi.

Ja’far as-Sodiq, yetti kun deb da’vo qiladi va fikrining tasdig‘i uchun Umayya ibn Abis-Saltning she’ridan quyidagi satrlarni keltiradi:


Sa’id ibn Abil-Hasan va Abu Molik: «Yunus (a.s.) nahang qornida qirq kun turganlar» - deydilar. Hazrat So‘fi Olloyor ham o‘z manzumasida:

«Baliq qornida ul sohib karomat,
Chilla o‘ltirdi-yu chiqdi salomat» - deb, Yunus (a.s.)ning nahang qornida turgan muddatlarini qirq kun ekanligini yozadi.

Bu muddatning uzoqroq ekanligiga Allohning oyati karimasi ham dalolat qiladi:


"œBas, biz uni xasta holida quruqlikka uloqtirdik. Uning ustida (soya tashlab turishi uchun) qovoq daraxtini undirib qo‘ydik". (Vas-soffot. 143-146.)   

Alloh taolo o‘zining payg‘ambari Yunus (a.s.)ni nahang qornida uzoq muddat qolib, badanlari hilvirab, ochiq va issiq havoga chidamliligini yo‘qotgani uchun, to shifo topguncha ustiga soya tashlab tursin deb qovoq daraxtini undirib qo‘yganini bayon etadi. 

Abu Hurayra (r.a.) aytadilar: «Yunus (a.s.) hech bir daraxt yoki maysa o‘smagan quruq sohilga chiqarib tashlandilar. Alloh taolo Yunusning ustiga qovoq daraxtini o‘stirdi». Abu Hurayra: «U qanday daraxt?» - deb so‘ralganda: «Alloh uni sutlik va mag‘izlik qilib yaratgan» - deb javob berdilar».

Ba’zi olimlar aytadilar: «Alloh taolo qovoqni hikmat bilan yaratgan. Uning bargi o‘ta muloyim, soyasi qalin. Unga chivin yaqinlashmaydi, mevasini po‘sti va urug‘i bilan pishirib ham, xomicha ham yeyish mumkin. Uning inson salomatligiga foydasi katta. Bu daraxt mevasi insonlarga berilgan Allohning ulug‘ ne’matlaridandir». (Ibn Kasir. Qisasul-anbiyo. Qohira, 218-219-6et.)