Muso (a.s.)ning g‘ariblik va bechorahollik bilan daraxt soyasiga o‘zlarini olib, Allohga qilgan iltijolari payg‘ambarning ziyrak qizlari e’tiboridan chetda qolmadi. Ular otalari huzuriga borganlarida, otalari qizlarining quduq boshidan juda tez qaytganlaridan ajablanib, buning sababini so‘radi. Qizlar Musoning xabarini aytganlaridan so‘ng, qizlardan biriga Musoni tez chaqirib kelishni tayinladi.


«Bas, ulardan biri hayo bilan yurib kelib: «Otam seni bizlarga (qo‘ylarimizni) sug‘orib berganing haqini berish uchun chaqirmoqda» - dedi. Bas, (Muso Shuaybning huzuriga) kelib, unga o‘z qissasini so‘ylab bergach, u: «Qo‘rqmagin. Sen zolimlar qavmidan najot topding» - dedi. Qizlardan biri: «Ey, ota, uni ishga yollagin! Zero, sen yollagan eng yaxshi kishi kuchli, ishonchli kishidir» - dedi. (Shuayb) aytdi: «Menga sakkiz yil ishlab berishing evaziga men senga mana shu ikki qizimdan birini nikohlab bermoqchiman. Endi, agar o‘n yilni bitirsang o‘zingdan marhamatdir. Men seni qiynashni istamayman. Inshaalloh, mening solih kishilardan ekanimni bilursan. (Muso) dedi: «Mana shu sen bilan mening o‘rtamizdagi bitimdir. Ikki muddatdan qay birini ado qilsam, bas, menga adovat qilinmas. Alloh aytayotgan so‘zimizga guvohdir». (Qosos, 25-28.)

Ulamolar Madyanda Muso (a.s.)ni kutib olib, ijaraga ishga olgan, ikki dono qizning otasi bo‘lgan qariya kim ekanligi borasida turli fikrlar aytganlar. Ko‘pchilik ulamolarning fikricha, mazkur qariya Shuayb (a.s.)dirlar. Bu fikrni tasdiqlovchi hujjat Hasan al-Basriy va Molik ibn Anasdan rivoyat qilingan.

Yana bir toifa ulamolar: «Shuayb (a.s.) o‘z qavmlari ommaviy halokatga uchragandan keyin, juda uzoq umr ko‘rganlar, hatto Musoning davrlarigacha yashaganlar va Muso Madyanga kelib, Shuaybning qizlariga uylanganlar» - deb qat’iy fikr bildiradilar.

Ibn Abi Hotim va boshqa olimlar Hasan al-Basriydan keltirgan boshqa rivoyatlarida: «Musoni Madyanda kutib olgan qariyaning ham ismi Shuayb bo‘lib, u suvlarning boshlig‘idir, Madyan egasi bo‘lgan payg‘ambar emasdir» - deydilar. (Ibn Kasir. Qisasul-anbiyo. Qohira, 230-6et.)

Ulamolar orasida, qariya Shuayb (a.s.)ning jiyanlari edi, amakivachchalari edi, Shuayb qavmidan bo‘lgan bir mo‘min edi, Yatrun ismli bir kishi edi, deganlar ham mavjud. Ahli kitoblardan birining fikricha, Yatrun Madyan kohinlaridan biri, eng ulug‘i edi.

Ibn Abbos (r.a.) va Abu Ubayda (r.a.) aytadilar: «Uning (qariyaning) ismi Yatrun edi. Abu Ubayda: «Yatrun Shuaybning akalarining o‘g‘li edi», - deb, Ibn Abbos esa: «Yatrun Madyanning egasi edi», - deb qo‘shimcha qilganlar.

Umar, Ibn Abbos, Shurayh al-Qoziy, Abu Molik, Qatoda, Muhammad ibn Ishoq va boshqalar shunday rivoyat qiladilar: «Shuaybning qizi: «Ey, ota, uni ishga yollagin!» - deganda, otasi unga: «Uning haqida nima bilasan?» - deb so‘radi. Qiz javob berdi: «O’n kishi zo‘rg‘a ko‘taradigan katta toshni bir o‘zi ko‘tarib, bizga yordam berdi. Men uni chaqirib kelayotganimda, oldinda yo‘lboshlamoqchi edim. U menga: «Sen orqamga o‘tib yur, burilish joyga kelganda qaysi tomonga yurishimni ko‘rsatish uchun mayda tosh otib menga yo‘lni ko‘rsat» - dedi.

Ibn Mas’ud (r.a.) aytadilar: «Odamlarning o‘tkir farosatlisi uchtadir:

1. Misr azizi, chunki u xotiniga: «Uning hurmatini joyiga qo‘y» - dedi;
2. Shuaybning qizi, chunki u otasiga: «Ey, ota, uni ishga yollagin!» - dedi;
3. Abu Bakr Siddiq, chunki u o‘zidan keyin Umarni xalifalikka tavsiya etdi». (O’sha manba,  230-6et.)

Shuayb (a.s.)ning «Menga sakkiz yil ishlab berishing evaziga men senga mana shu ikki qizimdan birini nikohlab bermoqchiman» - degan mazmundagi oyatni dalil qilib, Hanafiy mazhab ulamolari, bunday so‘zni tijoratda ham ishlatsa bo‘ladi, deganlar. Masalan: mana bu ikki quldan birini, mana bu ikki libosdan birini sotaman deb shartnoma qilsa bo‘ladi.

Imom Ahmad Muso (a.s.)ning Shuayb (a.s.) bilan tuzgan shartnomalarini dalil qilib: «Har bir kishi o‘z qornini to‘yg‘azish uchun taom evaziga yoki kiyinish uchun libos evaziga o‘zini ijaraga qo‘ysa bo‘ladi», - deb fatvo berganlar. Dalil sifatida quyidagi hadisni keltiradilar:

«Ataba ibn Al-Munzir aytadi: «Biz Rasululloh (s.a.v.)ning huzurlarida o‘tirgan edik. Rasululloh (s.a.v.) «To. Sin. Mim.» (Qosos  surasi) surasini o‘qib, Muso (a.s.)ning qissalariga yetganda, shunday dedilar: «Albatta, Muso (a.s.) qornini to‘yg‘azish va nomusini saqlash uchun o‘zini sakkiz yoki o‘n yilga ijaraga bergan».

Ataba ibn As-Salmo rivoyat qiladiki, Rasululloh (s.a.v.) dedilar: «Albatta, Muso qornini to‘yg‘azish va nomusini saqlash uchun o‘zini ijaraga bergan». (Ibn Kasir. Qisasul-anbiyo. Qohira.  230-231-6et.)

Muso (a.s.) Shuaybga bergan ikki muddat — sakkiz va o‘n yildan qaysi birini o‘taganligi haqida ko‘plab hadislar rivoyat qilingan. Biz shulardan uchtasini keltirish bilan kifoyalanamiz.

Imom Buxoriy rivoyat qiladi: «Sa’id ibn Jubayr aytadi: «Yahudiylardan biri mendan: «Muso (a.s.) ikki muddatdan qaysi birini o‘taganlar?» - deb savol qildi. Men unga: «Bilmayman, arab olimlarining biridan so‘rab, keyin aytaman» - dedim. Keyin Ibn Abbosning huzurlariga kelib, u kishiga shu savolni berdim. Ibn Abbos (r.a.) dedilar: «Muso (a.s.) ikki muddatdan ko‘prog‘ini va yaxshirog‘ini bajarganlar. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) ham aytgan gaplarini albatta bajarardilar».

Mujohid aytadi: «Payg‘ambarimiz (s.a.v.) Muso qaysi muddatni o‘taganligi haqida Jabroildan so‘radilar. Jabroil Mekoildan, Mekoil esa Alloh taolodan so‘radilar. Alloh taolo: «Muso ikki muddatdan eng yaxshisini va mukammalini ado etgan» - dedi.

Abu Zarr aytadilar: «Rasululloh (s.a.v.)dan Muso (a.s.) ikki muddatdan qaysi birini o‘taganligi haqida so‘raldi. Rasululloh (s.a.v.): «Ikki muddatning eng yaxshisini va mukammalini o‘tagan» - dedilar. Keyin: «Agar mendan: «Muso ikki qizdan qaysi biriga uylangan?» - deb so‘ralsa, Men albatta: «Ikki qizning kichigiga uylangan» - deb javob berardim» - dedilar. (O’sha manba, 231-232-6et.)

Muso (a.s.) va’dalariga vafo qilib, o‘n yil xizmat qilganlaridan keyin, Shuayb (a.s.) ham va’dalari bo‘yicha kichik qizlari Safurani Muso (a.s.)ga nikohlab qo‘ydilar.

Ataba ibn al-Munzir rivoyat qiladiki, Payg‘ambarimiz (s.a.v.) dedilar: «Muso (a.s.) nomusini saqlash va qornini to‘ydirish uchun o‘zini ijaraga qo‘ydi. Shartnomada ko‘rsatilgan ikki muddatdan yaxshisini va mukammalini ado qildi. Shu’ayb  bilan xayrlashish vaqti kelganda, xotiniga: «Otangdan so‘ragin, qo‘ylaridan bizga ham tirikchiligimizga yetadigan darajada bersin!» - dedi. Shu’ayb ularga, shu yilgi tug‘iladigan qo‘zilarning onasidan boshqa ranglisini hadya qildi. Muso (a.s.) qo‘ylarning barchasini ikki qismga bo‘lib, kichik bir hovuz yoniga qo‘ydilar-da, o‘zlari hovuzning bir chekkasida turib, yonlaridan o‘tgan qo‘yning qorniga cho‘p bilan turtib qo‘ya boshladilar. Natijada tug‘ilgan barcha qo‘zilar onasining rangidan boshqa rangda tug‘ildi...»

Rasululloh (s.a.v.) aytadilarki: «Agar Shomni fath etsalaringiz, mana shu qo‘ylarning qolgan-qutganini ko‘rasizlar. Ular «As-Somiriyya» deb nomlanuvchi qo‘ylardir». (O’sha manba, 232-6et.)

Muso (a.s.) o‘z xotinlari bilan Madyanda shirin hayot kechirar ekanlar, Misrda qolgan qarindosh-urug‘lari, oila a’zolarini, yaqinlarini juda sog‘inar edilar. Kundan-kun ziyoda bo‘lgan sog‘inch Muso (a.s.)ni Misr tarafga safar qilishga undadi.

Muso (a.s.) xotinlari Safurani, ikki o‘g‘illarini va qaynotalari bergan qo‘ylarini olib, Misrga qaytayotganlarida Tur tog‘i yaqinida, ittofoqo kecha juda qorong‘u, havo esa juda sovuq edi. O’t yoqishga imkoniyat yo‘q, yo‘l yurishga esa hech narsani ko‘rib bo‘lmasdi. Ochiq va yalanglikda, tog‘ yonbag‘rida to‘xtab qolishgan edi.

Shu payt uzoqdan — Tur tog‘ining ustidan yongan olov ko‘rindi. Muso (a.s.) hamrohlariga: «Sizlar shu yerda turinglar, men olov ko‘ringan tarafga borib, biror xabar olib kelaman» - dedilar.

«Bas, qachonki, Muso (kelishilgan) muddatni o‘tab, oilasi bilan Misr tomon yo‘lga tushgach, Tur (tog‘i) tarafidan bir olovni ko‘rib qoldi. U oilasiga: «Sizlar shu yerda kutib turinglar. Men bir olovni ko‘rib qoldim. Shoyad sizlarga biror xabar yoki isinib olishlaringiz uchun u olovdan cho‘g‘ olib kelsam» - dedi. Bas, qachonki, uning oldiga yetib kelgach, u muborak joydagi vodiyning o‘ng tarafidan — daraxtdan unga nido qilindi: «Ey Muso, Men barcha olamlarning parvardigori - Allohdirman! Asoyingni yerga tashla!». Bas, qachonki, Muso uni ilondek qimirlayotganini ko‘rgach, ortiga qaramay qochdi. (Unga deyildi): «Ey, Muso, qayt va qo‘rqma! Zero, sen omonlikdagi kishilardandirsan! Qo‘lingni qo‘yningga tiqqin, biror yomonliksiz oppoq bo‘lib chiqur va qanotingni (ya’ni, qo‘lingni) qo‘rquvdan yumib olgin (u yana o‘z holiga qaytar). Bas, shu ikkisi Rabbing tomonidan Fir’avn va uning zodagonlariga ikki hujjatdir. Darhaqiqat, ular fosiqlar qavmi edilar». (Qosos, 29-32-bet.)

Muso (a.s.) ahllariga biror xabar olib kelaman, deb uzoqdan ko‘ringan olov yaqiniga bordilar.

Mana shu muqaddas kecha va muqaddas makonda, ya’ni Tuvo vodiysida Muso (a.s.) Parvardigorlarining muborak ovozini eshitdilar, muborak bir vazifaga — payg‘ambarlik darajasiga erishdilar.


«Ey Muso, men sening Rabbingdirman. Bas, oyoq kiyimingni yechgin. Chunki sen muqaddas Tuvo vodiysidadirsan. Men seni (payg‘ambarlikka) tanladim. Bas, (O’zingga) yuboriladigan vahiyga quloq tut! Darhaqiqat, Men Allohdirman! Mendan o‘zga iloh yo‘q! Bas, Mengagina ibodat qil va meni eslash uchun namozni ado et!». (Toha, 12-14.)

Alloh taolo «Toho» surasida ham, Muso (a.s.)ga o‘zining Parvardigor ekanini aytgandan so‘ng, Musoning qo‘llaridagi aso haqida so‘raydi va ushbu aso oddiy aso emasligini aytib, uni hamda Musoning qo‘llarini payg‘ambarlik mo‘‘jizasi qilganini xabarini beradi.


«(Alloh dedi): «Ana u qo‘lingdagi nima, ey, Muso?! (Muso) dedi: «U asoyim, unga tayanurman va u bilan qo‘ylarimga barg qoqib berurman. Yana unda boshqa xojatlarim ham bor». (Alloh) aytdi: «Uni yerga tashlagin, ey, Muso!» Bas, Muso uni tashlagan edi, birdaniga u harakatlanuvchi jonli ilon bo‘lib qoldi. (Alloh) dedi: «Uni ol! Qo‘rqmagin, Biz uni avvalgi holiga qaytarurmiz. Qo‘lingni qo‘ltig‘ingga tiqqin, u hech qanday yomonliksiz (ya’ni, qo‘lingning nurafshon oqligi uning pes kasaliga chalinganidan emkas, balki u sog‘lom holda Mening qudratim bilan yog‘du sochadi.Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi. 313-bet.) oppoq bo‘lib chiqur. Bu yana boshqa bir mo‘‘jizadir». (Toha, 17-22.)