Faqat bir narsa ma’lumki, oddiy tuproqdan  tayyorlangan loydan yaratilgan insonga Alloh o‘z ruhidan puflash bilan uni yuksaltirdi, azizu mukarram qildi. Inson o‘ziga berilgan ilm va tafakkur  qobiliyatini yomonlikka ham, yaxshilikka ham, ya’ni sharrga ham, xayrga ham ishlatishi mumkin. Inson tabiatidagi  tuproq, loy uni pastga, zalolatga tortsa, unga ingan «Allohning ruhi» yuksaklikka, poklikka, ma’naviy kamolot sari intilishga undaydi. Ilohiy kitoblar inson uchun hidoyat yo‘li bo‘lsa, insonga yaratilishdan Alloh tomonidan nasib etilgan pok ruh ushbu kitoblar mazmunini, payg‘ambarlar da’vatini anglashga imkon yaratadi. Darhaqiqat, insondan o‘zga hech bir tirik («jonli») mavjudot ushbu kitoblar mohiyatini anglashga qodir emas. Bundan tashqari yuqorida eslab o‘tilgan ilm va tafakkur qobiliyati, hayotiy hodisalar ustida mushohada yuritib, undan tegishli xulosalar chiqarish imkoniyati ham faqat insonga xos.

Shunday ekan, inson o‘ziga berilgan bunday noyob imkoniyatlarni besamara qoldirmasligi, tafakkur bilan, borliqni va ilohiy kalom mazmunini anglash orqali o‘z ma’naviy kamolatini yuksaltirib borishi lozim. Alloh taolo tomonidan bandaga in’om etilgan pok ruh uni yaratganga imon keltirish, ne’matlariga shukr etish, hayotlik davrida Allohning murodini haq deb bilib, adolat, rostlik, yaxshilik, haqiqatni sevish sifatlari bilan hayot kechirishni taqozo etadi. Shunda inson unga Alloh ato etgan ulug‘ ne’matni zoe qilmagan bo‘ladi. Agar kimki, shunga loyiq amal qilmasa, uning oqibati achchiq pushaymonlikdir.

4. Yomonlikdan saqlanish. Alloh taolo Iblisning Odam otaga qattiq adovatli dushman ekanini aytadi. U Odamni shunday ustalik bilan aldadiki, natijada Odam Allohning qaytarig‘ini unutdi, uning amriga qarshi borib, isyon qilganini sezmay qoldi va natijada ulug‘ ne’matdan — jannatdan ayrilib qoldi. Ammo uning Odamga dushmanligi shu bilan tugamadi, balki Odam zurriyotlarini yo‘ldan urish va zalolatga tortishda to Qiyomat davom etadi. Shuning uchun Alloh taolo bandalarni ogohlantirib deydi:


"œEy Odam avlodi! Shayton ota-onalaringiz (Odam va Havvo)ni jannatdan chiqargani kabi sizlarni ham aldab qo‘ymasin!". (A’rof, 27.)

Alloh taolo Odamga bergandek, uning zurriyotiga ham o‘zining ruhidan berdi. Bu ruh sababidan ularda ham yaxshi sifatlar, adolat va ehson mavjud. Iblis esa doimiy ravishda insonni yomonlikka boshlaydi. Shu yerda Allohning imtihoni boshlanadi. Banda ruhning ezgulikka boshlashi bilan, shaytonning badbaxtlikka yetaklashi orasida sinovdan o‘tadi. Shu sababli inson sinov muddatida Iblisning tuzog‘iga tushib qolmasligi uchun Alloh taolo uni hushyorlikka chaqiradi:


«Ey odamlar, yerdagi halol-pok narsalardan yenglar va shaytonning izlaridan ergashmanglar! Albatta, u sizlarning aniq dushmaningizdir. U sizlarni faqatgina yomonlik va buzuqlikka va Alloh sha’niga bilmagan narsalaringizni gapirishga buyuradi». (Baqara, 168-169.)

Shayton qiziqtiradigan va tezlaydigan narsalardan eng zararlisi qimor va aroqxo‘rlikdir. Bu ikki tuban narsaga mukkasidan ketgan odamlar hayotda doim muhtojlikda, xorlikda yashaydilar:


«Shayton sizlarni faqir bo‘lib qolishdan qo‘rqitadi va doim fahsh ishlarga buyuradi». (Baqara, 268.)

Shuning uchun Alloh taolo shaytonning asosiy quroli bo‘lgan va isrofgarchilikka sabab bo‘ladigan bu ikki narsani musulmon kishiga harom qildi:


«Ey imon keltirganlar! Albatta, may (mast qiluvchi ichimliklar), qimor, but-sanamlar va (fol ochadigan) cho‘plar shaytonning ishidan iborat ifloslikdirki, undan chetlaningiz! Shoyad najot topsangiz». (Moida, 90.)


«Isrofgarchilikka mutlaqo yo‘l qo‘ymang! Chunki, isrofgarlar shaytonlarning birodarlaridir. Shayton esa Parvardigoriga o‘ta noshukr edi». (Isro, 26-27.)
 
Allohning va insonlarning ashaddiy dushmani bo‘lgan shaytondan uzoq bo‘lish, uning yomonligidan saqlanish Allohga yaqin bo‘lish bilandir. Allohga yaqin bo‘lish esa, Uning buyurgan farzu vojibotlarini bajarish, qaytargan haromu makruhotlaridan saqlanish bilan, U ato etgan pok ruhning pokligini himoya qilishdir.

5. Odamzot Yerning birinchi egasi emas. Islom hech qachon ilmning rivojiga qarshi bo‘lgan va ilm bilan isbotlangan narsalarning haqligini inkor etgan emas.

Tarixchi olimlarning hisob-kitoblariga qaraganda, Odam otaning yaratilganiga o‘n ming yilga yaqin muddat bo‘lgan.
Arxeolog olimlar esa Yer yuzining turli burchaklarida topilgan va hozirgacha saqlangan inson kalla suyaklarini tekshirib, ularning yashagan davrini yetti yuz ellik mingdan bir million yilgacha avval yashaganligini taxmin qiladilar. Qur’oni karim ularning taxminini rad etmaydi, aksincha Odam otadan avval ham Yer yuzida inson yashagan bo‘lishi mumkinligiga ishora qiladi:


«Eslang, (ey Muhammad), Rabbingiz farishtalarga: «Men Yerda xalifa yaratmoqchiman», - dedi. (Baqara, 30.)

Ulamolarning aytishlaricha, Yerda avval ham bir necha bor inson toifasi yashagan. Ular inqirozga uchrab, Yer yuzida buzg‘unchilik qilishgan, bir-birlarini o‘ldirishgan. «Xalifa»ning ma’nosi, o‘zidan avvalgilarga o‘xshaganlarning kelishi bo‘lgani uchun, farishtalar Allohning so‘zidan ajablanishib dedilar:


«Unda (Yerda) buzg‘unchilik qiladigan, (nohaq ravishda) qonlar to‘kadigan kimsani yaratmoqchimisan?». (Baqara, 30.)

Ba’zi mufassirlarning aytishlariga qaraganda, Yerda avval olti marta inson avlodi yaratilgan va yashagan bo‘lib, yettinchisi Odam otaning avlodlaridir. Ko‘pgina mufassirlar esa, Yerda Odamdan oldin odam qiyofasidagi Jon va uning avlodlari jinlar yashagan, deydilar.

Hazrati Havvodan doimo bir qiz-bir o‘g‘il egiz farzand tug‘ilar edi. Egiz tug‘ilgan bolalar bir-birlariga nikohlanardilar.
Odam (a.s.) bir yuz o‘ttiz yoshga yetganlarida, Shis(Tavrotda Shit)  (a.s.) yigirma beshinchi juft farzand bo‘lib, singlisi Hazuro bilan tug‘ildi. Unga Hibatulloh deb ism qo‘ydilar. Chunki Shis tug‘ilgan vaqtda Jabroil (a.s.): «Bu Hobilning o‘rniga Allohning bergan hadyasidir» - degan edilar. Alloh taolo unga payg‘ambarlikni ehson qildi, ellik sahifalik kitob tushirdi. Bu haqda Abu Zar al-G’iforiydan shunday hadis rivoyat qilingan: «Men Rasulullohdan payg‘ambarlarga nechta kitob tushirilganini so‘radim. Rasululloh (s.a.v) shunday dedilar: «Payg‘ambarlarga bir yuz to‘rtta kitob nozil qilingan. Shis payg‘ambarga ellik sahifalik kitob tushgan. Bugungi kunda yashayotgan barcha insonlarning nasabi Shisga boradi. Odamning barcha farzandlaridan tarqalgan insonlar inqirozga uchrab, bitta ham qolmay  yo‘qolib ketganlar. Hozirgi insonlar esa Shisning avlodlaridir». (Tarixi Tabariy, 1-j. 103-bet.)

Odam (a.s.)ning farzandlari orasida Qobil va Hobil ismli o‘g‘illari bo‘lib, ular ham o‘z egizlari bilan dunyoga kelgan edilar. Ular voyaga yetib, Qobil dehqonchilik bilan, Hobil esa cho‘ponlik bilan shug‘ullanardi.

Ulamolar Qobilning nomi to‘g‘risida ixtilof qilganlar: ba’zilarining fikricha, Qayn ibn Odam; yana ba’zilarining gumonicha, Qobiyn ibn Odam; boshqa ba’zilari esa Qoyin ibn Odam, deganlar.

Odam (a.s.) o‘z odatlariga ko‘ra Qobilga Hobil bilan tug‘ilgan egiz qizni, Hobilga esa Qobilning egizini nikohlab berishni o‘yladilar. Ammo Qobil o‘zi bilan egiz tug‘ilgan Iqlimani Hobilning nikohiga berishni istamadi. Aka-uka orasida janjal chiqdi. Odam (a.s.) aka-uka orasidagi bu adovat o‘tini tadbir bilan o‘chirmoqchi bo‘ldilar va o‘g‘illariga: «Sizlar o‘z mahsulotlaringizdan Alloh yo‘lida qurbonlik qilinglar. Kimning qurbonligini Alloh qabul qilsa, Iqlima o‘shanga nikohlanadi», - deb shart qo‘ydilar. Alloh taolo Hobilning qurbonligini qabul qildi. Bunga chiday olmagan Qobil Hobilni o‘ldirdi va dinidan ayrilib kofir bo‘ldi. Dunyoda birinchi o‘ldirish shu tariqa sodir bo‘ldi. Alloh taolo Qur’oni karim oyatlarida shunday qissa keltiradi:


«Ularga Odamning ikki o‘g‘li (Qobil va Hobil) haqidagi xabarni haqiqati bilan o‘qib bering! Ikkisi qurbonlik qilganlarida, birlaridan qabul qilindi, unisidan esa qabul qilinmadi. (Qurbonligi qabul bo‘lmagan Qobil ukasi Hobilga): «Seni albatta o‘ldirajakman!» - dedi. (Hobil) esa: «(Qurbonlikni) Alloh aslida taqvoli kishilardan qabul qilur. Agar meni o‘ldirish uchun qo‘lingni men tomonga cho‘zsang, men seni o‘ldirish uchun Sen tomonga qo‘limni cho‘zuvchi emasman. Axir men olamlar robbisi — Allohdan qo‘rqaman. Men esa, mening gunohimni ham, o‘z gunohingni ham (zimmangga) olib ketishingni va do‘zax ahlidan bo‘lishingni xohlayman. Zolimlarning jazosi shudir», - dedi. Uning havoyi nafsi birodarini o‘ldirishni xush ko‘rsatdi va darhol, uni o‘ldirdi. Shu bilan u ziyon ko‘ruvchilardan bo‘lib qoldi». (Moida, 27-30.)

Abdulloh ibn Mas’ud (r.a.)ning rivoyat qilishlaricha, Payg‘ambarimiz (s.a.v) dedilar: «Qaysi odamzod zulm bilan o‘ldirilsa, qotillikning gunohi Qobil ibn Odamga ham yetadi, chunki, Qobil birinchi qotillikni paydo qilgan edi».

Qobil ukasi Hobilni o‘ldirganda, uning yoshi yigirma beshda, Hobilniki esa yigirmada edi.

Damashq shahri yaqinidagi «Qosiyun» nomli tog‘ning shimol tarafida bir g‘or bo‘lib, mahalliy xalq uni «mag‘oratud dam» (qonli g‘or) deb ataydilar. Ularning e’tiqod qilishlaricha, Qobil ukasi Hobilni shu yerda o‘ldirgan. (Doktor Shavqiy Abu Xalil. Atlas-ul Qur’on. Bayrut. 2001. 15-bet.)

Qobilning avlodlari Alloh yo‘lida yurmadilar, dunyoga kofir bo‘lib tarqaldilar. Ularni hidoyatga chaqirish uchun Alloh taolo Shis (a.s.)ni payg‘ambar qilib yubordi.

Odam (a.s.)ning hayotlik paytlaridayoq, farzand va nabiralari qirq mingdan ortib ketdi. Qobilning avlodlari munkir kishilar bo‘lib, ularning orasida zinokorlik, aroqxo‘rlik va boshqa buzg‘unchilik ishlari kuchaydi. Odam (a.s.) Shisning avlodlariga Qobilning avlodlari bilan qudachilik qilmaslikni tayinladilar.

Qobil ukasi Hobilni o‘ldirgandan keyin, otasi Odamdan qochib Yamanga bordi. U yerda Qobilga Iblis yo‘liqib: «Sening qurbonligingni emas, balki Hobilning qurbonligini olov qabul qildi, chunki u olovga sig‘inardi. Shuning uchun sen ham olovga sig‘insang, kelajakda sening va avlodlaringning ishlari yaxshi bo‘ladi» - deb vasvasa qildi. Qobil olovga sig‘iniladigan birinchi ibodatxona qurdi va birinchi olovga sig‘inuvchi otashparast bo‘ldi.

Odam (a.s.)ning vasiyatiga amal qilib, Shis (a.s.) avlodlari tog‘dagi g‘orlarda bir necha muddat poklikda yashadilar. Keyin amakivachchalaridan xabar olib kelish maqsadida Qobil tarafga borib, ularning ayollari bilan aralashib ketdilar. Shunday qilib, Qobilning avlodlari ko‘payib, hamma yerni egalladilar, o‘z oralarida fasod kuchaydi, Alloh unutilib but-sanamlarga sig‘inish boshlandi, payg‘ambarlarning da’vatlari ta’sir qilmadi va Nuh (a.s.)ning zamonlarida yoppasiga to‘fonda g‘arq qilindilar.

Odam (a.s.) vafotlaridan avval Shis (a.s.)ni vasiy etib tayinlagan edilar. Shis (a.s.) kasal bo‘lganlaridan keyin o‘z o‘g‘illari Anushga vasiyat qildilar va vafot etganlaridan keyin Abu Qubays tog‘iga  Odam (a.s.)ning yoniga dafn etildilar. Shis (a.s.) 912 yil umr ko‘rdilar.

Shis (a.s.)ning o‘g‘illari Anush, otasining vasiyati bilan insonlarni boshqarishni o‘z qo‘liga oldi, payg‘ambar bo‘lmagani uchun faqat siyosatni boshqardi va dunyoda birinchi podshoh hisoblandi.

Tavrotning xabaricha, Anush 905 yil umr ko‘rdi. Ibn Ishoqning rivoyatiga ko‘ra, Anush Yonish ibn Shis deb keltiriladi.
Ibn Abbos (r.a.)ning rivoyatlariga ko‘ra, Anush 90 yoshga kirganda Qaynon ismli o‘g‘il ko‘rdi. Qaynon 910 yil yashadi.

Qaynon va uning xotini Daynadan Mahloiyl ismli o‘g‘il tug‘ildi. Mahloiyl ibn Qaynon tarixda 40 yil podshohlik qilgan va uning davrida ko‘p obodonchiliklar, qurilishlar bo‘lgan. U ko‘plab daraxtlarni kesdirib, imoratlar qurdirgan, Yerdan qazilma boyliklarni qazib chiqartirgan, masjidlar qurdirgan. Mahloiyl davrida Yer yuzida birinchi bo‘lib ikki shahar qurilgan: biri Bobil, ikkinchisi Sus.

Ba’zi fors tarixchilarning yozishlaricha, Mahloiylning nomi Avshhanj, laqabi Fishdoz (birinchi odil) bo‘lib, boshiga podshohlik tojini kiygan va xalqqa ma’ruza qilib, unga podshohlik bobosi Kayumarsdan qolganini, u ins va jinlarning kofirlariga o‘ch va azob qilib yuborilganini, Iblisga qahr qilib uni va askarlarini tog‘larga, o‘rmonlarga, dashtlarga chiqarib yuborganini, Iblisning odamzodga yomonlik qilmasligi uchun u bilan shartnoma tuzganligini, o‘zi barcha iqlimlarning podshohi ekanini so‘zlagan. U qurdirgan ikki shahar: biri E’rondagi Ray shahri, ikkinchisi Tabaristondagi Danbovand shahridir.(Tarixi Tabariy, 114-115-betlar.)

Mahloiyl temirdan turli asboblar yasattirgan, dehqonchilik ishlarini kuchaytirgan, suv miqdorini o‘lchaydigan asbob yasattirgan, vahshiy, zararkunanda hayvonlarni o‘ldirishga, ularning terilaridan kiyimlar tayyorlashga buyurgan, mol, kiyik va qo‘ylarni tig‘ bilan so‘yishni joriy etgan podshohdir.

Mahloiyl Yorid ismli o‘g‘il ko‘rdi. Yorid esa Xanux(Ba’zi rivoyatlarda «Axnux» keltirilgan)  ismli o‘g‘il ko‘rdi. Xanux Idris (a.s.)dirlar.     

Shis (a.s.)dan keyin odamlar Allohni qo‘yib, har xil butlar va sanamlarga sig‘ina boshladilar. Qobilning avlodlari bo‘lgan bu adashgan qavmga chin e’tiqodni singdirish, yolg‘iz Allohning o‘ziga ibodat qilishni o‘rgatish uchun Odam (a.s.)dan 1140 yil keyin dunyoga kelgan Idris (a.s.) payg‘ambar qilib yuborildilar.

Idris (a.s.)ning payg‘ambarliklari haqida ushbu oyati karimalarda xabar beriladi:


«Ismoil, Idris va Zul-kiflni eslang! Barchalari sabr qiluvchilardandir».(Anbiyo, 85.)



«Yana ushbu kitobda Idris qissasini yod eting! Darhaqiqat, u sadoqatli payg‘ambar edi. Biz uni yuksak maqomga ko‘tardik».(Maryam, 56-57.)

Idris (a.s.)ning tug‘ilgan joylari xususida ulamolar turli fikrlar aytganlar. Ba’zilarining so‘zlariga qaraganda, Idris Misrda tug‘ilganlar. Misrliklar u kishini «Hirmus al-haromisa» deb nomlaganlar. Yunonchasiga Armis, ibroniychada Xanux, arabcha Axnux, Allohning kalomida esa Idris deyiladi. (Afif Abdulfattoh Tabbora. Ma’al Qur’anil Karim. 56-bet.)