Ulamolarning yana bir guruhlari shunday deydilar: «Idris (a.s.) Bobilda tug‘ilganlar, shu yerda o‘sganlar. Dastlabki ilmni Shis ibn Odamdan o‘rganganlar va xalqni Odam(a.s.) va Shis (a.s.)ning shari’atlariga da’vat qilganlar. Idris (a.s.)ga kam odam itoat qildi, ularni olib Misrga keldilar. Misrda o‘zlariga tushirilgan o‘ttiz sahifalik shari’at dasturi bilan qavmni butparastlikdan qaytardilar, to‘g‘ri yo‘lga chaqirdilar. Qobilning avlodlari esa Allohning payg‘ambarini pisand qilmay, har xil yomonliklardan zavqlandilar. Idris (a.s.) ular bilan jang qilishga buyurildilar. Ularning ustidan g‘olib kelib, haq dinni ular orasiga yoydilar.

Idris (a.s.) zamonlariga qadar odamlar hayvonlar terisidan kiyim kiyishar edi. Idris (a.s.) esa matodan birinchi bo‘lib kiyim tikkan tikuvchi bo‘ldilar. Hayvonlarning yungidan bo‘lgan matoni ayollar qo‘l bilan to‘qir edilar.

Qalam bilan birinchi marta yozuv yozgan, birinchi marta tosh-tarozu ishlatgan ham Idris (a.s.)dirlar.

Idris (a.s.) o‘simliklardan dori tayyorlab, turli kasalliklarni davolar edilar.

Dunyoviy ilm bilan diniy ilmni shogirdlariga qo‘shib o‘rgatgan birinchi muallim ham Idris (a.s.)dirlar.
Abu Zar al-G’iforiy aytadilar: «Menga Rasululloh (s.a.v) dedilar: «Ey Abu Zar, mursal payg‘ambarlarning to‘rttasi suryoniylardandir. Ular: Odam, Shis, Nuh va Xanuxdirlar. Xanux (Idris) birinchi bo‘lib qalam bilan yozgan kishidir va Alloh taolo unga o‘ttiz sahifa nozil etgan». (Tarixi Tabariy. 1-jild. 116-bet.)

Idris (a.s.) har kuni namoz va ro‘zadan tashqari 12 ming marta Allohga tasbeh aytardilar. Ko‘p ibodat qilganlaridan Idris (a.s.)ga Alloh osmon sirlarini ochdi va u zot tiriklayin osmonga ko‘tarilib ketdilar.

Hilol ibn Yasof aytadilar: «Ibn Abbos (r.a.) Ka’bul-ahbordan so‘raganlarida men o‘sha yerda eshitib turdim. Ibn Abbos (r.a.): «Ey Ka’b, «Biz Idrisni baland darajaga ko‘tardik» - degan oyatning ma’nosini qanday tushunamiz?» - deb so‘radilar. Ka’bul-ahbor shunday deb javob berdilar: «Alloh taolo Idris (a.s.)ga: «Men sizni har kuni barcha odamzodning amali darajasida ko‘taraman» - deb vahiy tushirdi. Idris (a.s.) yanada amallari ko‘payishini xohladilar. Shu payt Idris (a.s.)ning farishta do‘stlaridan biri yo‘liqib qoldi. Idris (a.s.) unga: «Alloh menga shunday vahiy tushirdi, shuning uchun o‘lim farishtasi bilan gaplashaylik, (menga tegmay tursa) men yanada ko‘proq amal qilaman» - dedilar. Farishta Idris (a.s.)ni qanotlari ustiga o‘tirg‘izib, to‘rtinchi osmonga ko‘tarildi. U yerda shoshib kelayotgan o‘lim farishtasini ko‘rishdi. Idrisning gaplari esga olinganda, o‘lim farishtasi: «Idris qaerda?» - deb so‘radi. Farishta o‘z ustidagi Idrisga ishora qildi. Shunda o‘lim farishtasi: «Taajjub, Alloh menga Idrisning jonini to‘rtinchi osmonda olishimni buyurgan edi. Men: «Yerdagi Idrisning jonini qanday qilib to‘rtinchi osmonda olar ekanman!» - deb kelayotgan edim» - dedi va Idris (a.s.)ning jonlarini qabz qildi». (Ibn Kasir. Qisasul-Anbiyo. Qohira. 49-bet.)

Maryam surasining 56-57-oyati karimalarida Idris (a.s.) haqlarida:


«Yana ushbu kitobda Idris qissasini zikr qiling! Darhaqiqat, u juda rostgo‘y payg‘ambar edi. Va biz uni yuksak martabaga ko‘tardik», deyiladi va Allohning huzurida u zotning martabasi yuksakligi bildiriladi. (Idrisning Yer yuzida uch yuz oltmish besh yil umr ko‘rib, keyin osmonga ko‘tarilib ketgani haqida Tavrotning «Ibtido» kitobida yozilgan. 5-bob, 9-bet.)

Idris (a.s.) birinchi faylasuf ham hisoblanadilar. U zotning qilgan ishlari va aytgan so‘zlari barchaga ibratdir.
Idris (a.s.)ning uzuklari ko‘ziga quyidagi gaplari o‘yib yozilgan edi:

«Allohga imon keltirish zafarga eltadi».

Idris (a.s.)ning namoz vaqtida kiyadigan liboslarida esa: «O’zining nafsiga e’tibor beradigan, yaxshi amallari parvardigor huzurida shafoat qiladigan kishi eng baxtli kishidir, - deb yozilgan edi.

Quyidagi falsafiy gaplar ham Idris (a.s.)ga mansubdir:

1. Hech bir kishi Allohning unga berayotgan ne’matlariga munosib shukr aytolmaydi.
2. Alloh huzuriga duo qilsangizlar, ro‘za tutsangizlar va namoz o‘qisangizlar niyyatingizni xolis qilinglar.
3. Odamlarning boyligini ko‘pligiga hasad qilmanglar, chunki undan juda oz foydalanadi.
4. Kimki keragidan ortiq narsaga urinsa, hech narsa bilan boy bo‘lmaydi.
5. Umrboqiy bo‘lish donishmandlikdadir. (Afif Abdulfattoh Tabbora. Ma’al anbiy fil-Qur’anil karim. Lubnon. 57-bet. Doktor Shavqiy Abu Xalil. Atlasul-Qur’an. Damashq. 2001. 17-bet.)

Nuh (a.s.)ning qissalari Qur’oni karimda yigirma sakkiz suraning qirq uch oyatida kelgan.

Nuh (a.s.)ning nasablari — Nuh ibn Lomak ibn Matushaloh ibn Xanux (Idris) bo‘lib, Odam (a.s.)ning vafotlaridan bir yuz yigirma olti (ba’zi rivoyatlarda bir yuz qirq olti) yil keyin Bobil (Iroq) ning hozirgi Kufa shahri joylashgan mavze’ida dunyoga kelganlar. Nuh (a.s.) tillari shirin, so‘zlari ravon, aqllari o‘tkir, nihoyatda halim va sabrli kishi edilar.

Alloh taolo Nuh payg‘ambar va u kishining qavmlari haqida yigirma sakkiz suraning qirq uch joyida zikr etgan.

Nuh (a.s.) payg‘ambar qilib yuborilgan vaqtda u kishining qavmlari qanday zalolatda ekanligi borasida ulamolar turli fikrlar bayon etganlar.

Ba’zilarining fikricha, ular fahsh ishlar bilan, aroqxo‘rlik, zinokorlik bilan mashg‘ul bo‘lganlar.

Ba’zilarining fikricha, o‘sha davrda Buyurosib (arabcha Zahhok) podshoh edi. U sobiiylar e’tiqodida bo‘lib, qavmning barchasi ham itoat yuzasidan podshohdek zalolatda edilar.

Ammo Alloh taolo o‘z kalomida xabar berishiga qaraganda, Nuh (a.s.)ning qavmi butparastga aylangan edilar».(Tarixi Tabariy. 1-jild. 122-bet.) Ular Suvo‘ nomli ayol, Vad nomli erkak, Yag‘us nomli arslon, Yauq nomli ot, Nasr nomli burgut va kalxat shaklidagi butlarga sig‘inishardi.

Ibn Jarir At-Tabariyning o‘z tafsirida yozishicha, Muhammad ibn Qays ismli kishi shunday deydi: «Nuh qavmining ibodat qilgan butlari avvalda Odam va Nuh orasidagi muddatda yashagan solih odamlar bo‘lishgan edi. Ularning vafotidan keyin muxlislari va shogirdlari ko‘zlari tushib eslaganda o‘zlariga shavq va ibodatga g‘ayrat keltiruvchi bo‘lsin degan niyyatda suratlarini yasatib qo‘ygan va bu suratlarga sig‘inmagan edilar.

Bu zamondagi odamlar olamdan o‘tib ketishgandan keyin ularning avlodlari zamonida Iblis vasvasa qilib, «otalaring bu suratlarga sig‘inardilar, ulardan baraka va yomg‘ir so‘rardilar», deb solih kishilarning timsoliga ibodat qilishga o‘rgatdi. Hamma bu shirk amaliga mubtalo bo‘ldi».

Imom Buxoriy va Muslim sahihlarida Payg‘ambarimiz (s.a.v)dan shunday hadis rivoyat qilingan: «Habashiston hijratidan qaytib kelgan Ummu Salama va Ummu Habiba onalarimiz Payg‘ambarimiz (s.a.v)ga, Habashistonda «Moriya» ismli ibodatxonaga kirganlarini, uning go‘zalligini, u yerda juda ko‘p tasvirlar borligini hikoya qilib berishdi. Payg‘ambarimiz (s.a.v) dedilar: «Ularning odatlaricha, oralaridan biror solih kishi olamdan o‘tsa, uning qabri ustiga masjid quradilar va uning suratini masjidga chizdiradilar. Ular Allohning nazdida odamlarning eng yaramaslaridir». (Ibn Kasir. Qisasul-Anbiyo. Qohira. 57-bet.) 

Bundan tashqari ular sayyoralarga ham sig‘inishgan. Sayyoralar kechasi ko‘rinib, kunduzi ko‘zdan g‘oyib bo‘lgani uchun, ularning shakllarida ham sanamlar yasab, sig‘inganlar. Allohning kalomida shunday deyiladi:


«(Qavmim) juda katta makr qildilar. (O’zlariga ergashgan kimsalarga): «Sizlar o‘z ilohlaringizni sira tark etmanglar! «Vad»ni ham, «Suvo‘»ni ham, «Yag‘us»ni ham, «Ya’uq»ni ham va «Nasr»ni ham sira tark etmangizlar!» - dedilar».(Nuh, 22-23)       

Ularni hidoyatga chaqirish uchun Alloh taolo Nuh (a.s.)ni payg‘ambar(Imom Buxoriy va Imom Muslim sahihlarining «Shafoat» bobida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallamdan, Nuh alayhisalom Yer ahliga yuborilgan birinchi payg‘ambar ekanliklari rivoyat qilingan. Ba’zi ulamolar ushbu hadisni ta’vil qilganlar va Odam hamda Idrisdan keyin uchinchi payg‘ambar ekanligini aytganlar. Abu Zarr Al-G’iforiy rivoyat qilgan hadisda esa Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam Odam, Shis, Idris va Nuhni suryoniy mursal payg‘ambar ekanliklarini ta’kidlaganlar) qilib yubordi.


«Biz Nuhni o‘z qavmiga (payg‘ambar qilib) yubordik. Bas, u ularning orasida ellik yili kam ming yil turdi. Bas, ularni zolim (kofir) bo‘lgan hollarida to‘fon balosi tutdi» (Ankabut, 14.) 

Nuh (a.s.) qavmlariga o‘zlarini tanishtirib shunday dedilar:


«Ey qavmim, albatta men sizlarga yuborilgan ochiq ogohlantiruvchiman. Allohga ibodat qilinglar va undan qo‘rqinglar hamda menga itoat qilinglar». (Nuh, 2-3.)



«Darhaqiqat, Nuhni o‘z qavmiga payg‘ambar qilib yubordik. (U dedi): «Men sizlarga aniq ogohlantiruvchiman. Allohdan o‘zgaga sig‘inmangizlar! Men sizlarga alamli azob (kelishi)dan qo‘rqaman». (Hud, 25-26.)

Ibn Abbos (r.a.)ning so‘zlariga qaraganda, Nuh (a.s.) qavmlariga payg‘ambar qilib yuborilganlarida 480 yoshda edilar. O’z qavmlarini 120 yil tavhidga chaqirdilar. Kemalariga chiqqan paytlarida 600 yoshda edilar. To‘fondan so‘ng yana 350 yil hayot kechirdilar.

Oysha (r.a.) rivoyat qiladilarki, Payg‘ambarimiz (s.a.v) shunday dedilar: «Agar Alloh taolo Nuh qavmidan biror kishiga najot berganda, «go‘dakning onasi»ga najot berardi. Nuh payg‘ambar qavmi orasida ularni tavhidga chaqirib ellik yili kam ming yil turdilar. Oxirida Yerga bir daraxt o‘tqazdilar, daraxt o‘sib-ulg‘aygandan keyin uni kesib kema yasay boshladilar. Nuhning yonlaridan o‘tib ketayotgan kishilar nima yasayotganini so‘rardilar, Nuh unga kema yasayotganlarini aytsalar, ular masxara qilishib: «Quruq yerda kema yasayapsan, uni nima bilan suzdirasan?» - deyishardi. Nuh (a.s.) esa beparvo: «Keyin bilasan!» - deb, ishlarida davom etardilar.

Kema bitgandan keyin Allohning amri bilan hamma tarafdan suv, yomg‘ir, sel kela boshladi. Bir chaqaloqning onasi bolasini yaxshi ko‘rganidan, uni saqlab qolish maqsadida toqqa ko‘tarildi. Suvning sathi tog‘ni ham ko‘madigan darajada ko‘tarildi va onaning bo‘ynigacha ko‘mdi. Ona esa bolasini qo‘li bilan yuqoriga ko‘tardi va nihoyat bolasini ham suv olib ketdi. Agar Alloh Nuhning gunohkor qavmidan biror kishiga rahm qilganda, o‘sha ona-bolaga najot bergan bo‘lardi». (Tarixi Tabariy. 1-jild. 124-bet)

Nuh (a.s.)ning ko‘p yillik da’vatlari davomida imonga kelgan kishilarning soni haqida turli fikrlar mavjud. «Masalan 78, 72, 10, 8 kishi edilar, ularning yarmi ayollar edi, degan naqllar bor» (A.Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi. 226-bet. Ibn Abbos rivoyatlarida 80 kishi, Ka’bul-Axbor rivoyatida 72.), qolganlari unga itoat etishdan, kufrdan voz kechishdan bosh tortishdi.


«Ular (Nuh qavmi) dedilar: «Ey, Nuh! Biz bilan bahslashding, lekin bahsni ko‘p qilib yubording. Bas, agar rostgo‘ylardan bo‘lsang, bizga o‘sha cho‘chitgan narsang (azob)ni keltir!». Nuh dedi: «Uni Alloh xohlasa, albatta, keltiradi. Sizlar esa, ojiz qoldiruvchi emassizlar». (Hud, 32-33.)

Nuh (a.s.) butun sa’yu harakat va g‘ayratlarini qavmlarining hidoyatiga sarf qildilar. Har safar ulardan haqorat yoki masxaralangan javob olardilar. Nihoyat, eng oxirgi chora sifatida Allohga yolvorib:


"œParvardigorim, albatta men qavmimni kechayu-kunduz da’vat etdim. Da’vatim ularga faqat imondan qochishni ziyoda qildi, xolos. Darvoqe, men ularni har qachon Sening mag‘firatinga da’vat qilsam, ular barmoqlarini quloqlariga tiqib, kiyimlarini boshlariga o‘radilar va kibr-havoga berildilar". (Nuh, 5-7.)


"œEy Robbim, yer yuzida kofirlardan birortasini tirik qo‘ymagin, agar ularni tirik qo‘ysang, albatta Sening yaxshi bandalaringni yo‘ldan adashtiradilar, ulardan faqat kofirlar va fojirlar dunyoga keladi", (Nuh, 26-27.)  - deb duoyibad qilib yubordilar.

Alloh Nuh (a.s.)ning duolarini ijobat qildi va:


«Nuhga vahiy qilindi: «Qavmingdan hozirgacha imon keltirganlardan boshqa endi hech kim imon keltirmas. Bas, ularning qilayotgan ishlari tufayli tashvish chekmagin! «Ey Nuh, bizning nazoratimiz va buyrug‘imiz bilan kema yasagin, menga zolimlar uchun najot so‘rab murojaat qilmagin, albatta ular g‘arq bo‘ladilar» (Hud,36-37.)  - deb maxsus bir kema yasashga buyurdi.

Nuh (a.s.) yog‘och-taxtalarni yig‘ib, chekka bir joyda kema yasay boshladilar. Yaqin masofada dengiz ham, daryo ham yo‘q bir joyda falokatning bo‘lishini oldindan bilib kema yasashga urinishlari va misli ko‘rilmagan hajmdagi katta kemani eski ustalardek yasayotganlari Nuh alayhissalomning payg‘ambarlik mo‘‘jizalari edi. Qavmlari buni ko‘rib, Nuhni masxara qilib, ustilaridan kula boshlashdi.

«Ey Nuh, bugungacha payg‘ambarlik da’vosini qilgan eding, endi duradgor ustaga aylanibsan-da! Payg‘ambarlikdan voz kechdingmi yoki duradgorlikka qiziqib qoldingmi?» dedilar. Ba’zilar esa: «Yaqinda dengiz yoki daryo bo‘lmasa, kemangni havoga aytib ko‘tartirasanmi?» deb istehzo qildilar. Kema mukammal bitgandan keyin Alloh taolo Nuh (a.s.)ga:


«To bizning buyrug‘imiz kelib, ishlar keskinlashgach, aytdik: «(Ey,Nuh!) Unga (kemaga) har bir jonivordan bir juftdan va ahlingni, illo (ahlingdan kimlarga g‘arq bo‘lish haqida Bizdan) so‘z kechgan bo‘lsa, ular mustasno, hamda imon keltirganlarni ortgin! Vaholonki, u bilan birga imon keltirganlar ozchilikdir», (Hud, 40.) — deb amr qildi.

Mashhur Nuh to‘foni boshlanib, birdan osmon teshilgandek, yer yorilgandek bo‘ldi. Osmondan jala quya boshladi, tog‘dan ham, toshdan ham, tekis yerdan ham suv otilib, sel oqa boshladi, hamma yerni suv bosib, to‘lqinlar bor narsani o‘z qa’riga torta boshladi, maxluqotlaru mavjudotlarning bari suv ostida qoldi. Faqatgina Nuh (a.s.) va u kishi bilan kemada bo‘lgan insonlar va maxluqotlargina najot topib, suv yuzida suzib ketdilar.

Nuh (a.s.)ning ayollari va kenja o‘g‘illari Kan’onni shayton yo‘ldan ozdirdi. U kemadan suvga o‘zini tashlab, otasining chaqiruviga quloq solmadi.


«U (kema) ularni tog‘lardek to‘lqinlar ichida olib borar ekan, Nuh chekkada turgan o‘g‘lini chaqirib dedi: «Ey, o‘g‘ilcham! Biz bilan birga kemaga mingin! Kofirlar bilan birga bo‘lmagin! U (o‘g‘li) dedi: «Men suvdan saqlaydigan biror toqqa chiqib najot topaman», - deb qoyaga osildi.

Ammo to‘lqin uni urib yiqitdi-da, o‘z qa’riga tortib ketdi. Bu voqeani ko‘rib Nuh (a.s.)ning yuraklari ezildi, farzandlariga achindilar, Allohga iltijo qilib:


«Nuh robbiga nido qilib dedi: «Ey Robbim, farzandim mening ahlimdan. Sening (oilamni saqlashga bergan) va’dang esa haq va Sen hukm qiluvchilarning eng donosi va (odili)san», - dedilar. Alloh subhanahu va taolo:


«Ey Nuh, u sening ahling emas, u yomon ish qildi.  Bas, Mendan o‘zing yaxshi bilmagan narsani so‘ramagin! Men senga johillardan bo‘lishingdan qaytarib nasihat qilaman».Nuh aytdi: «Robbim! Men Sendan o‘zim bilmagan narsani so‘rashimdan panoh tilayman. Agar meni kechirmasang va menga rahm qilmasang, albatta, ziyon ko‘ruvchilardan bo‘lurman». (Hud, 42-47.)