1. Ibrohim (a.s.)ning hayotlari va axloqlari u kishidan keyingi barcha payg‘ambarlarga va barcha musulmonlarga ham ibratdir. U kishining ta’rifiga so‘z topilmaydi va aytishimiz mumkinki, buyuk qalb egasi edilar. Shuning uchun ham ummatlarini salomat qalb bo‘lishga chaqirgan edilar:


«U kunda na mol-dunyo va na farzandlar foyda bermas, faqat Alloh huzuriga sog‘lom dil bilan kelgan kishilargagina (foyda berur)». (Shuaro, 88-89.)

Ibrohim (a.s.)ning dillari shu darajada pok va keng ediki, o‘zlariga berilgan payg‘ambarlikni tezroq odamlarga yetkazishni, qarindoshmi, begonami, boymi, kambag‘almi, hammani yolg‘iz Allohga imon keltirishga chaqirishni, ular sig‘inayotgan but va sanamlar qo‘lidan hech qanday ish kelmasligini, ularga sig‘ingan kishilarning oqibati juda yomon kechishini butun vujudlari bilan tushuntirishni istardilar. Xususan, o‘zlarini dunyoga keltirgan otalarining shunday azobga qolishini hech aqllariga sig‘dirolmas edilar. Shu sababdan ham, otalarini ko‘p marta da’vat etdilar. Ammo otalari Ibrohimning gaplariga quloq osmaganidan keyin, noiloj qolganda ham:


(Ibrohim): «Omon bo‘ling! Endi Rabbimdan sizga kechirim so‘rayman. Zero, U menga mehribon zotdir»(Maryam, 47.)  - deb, otalariga achindilar va:


«Otamni mag‘firat qilgin. U adashganlardan edi» (Shuaro, 86.)  - deb otalarining haqqiga duo qildilar. Otalarining Ibrohimga: «sen mening ilohlarimdan yuz o‘giruvchimisan, ey Ibrohim?! Qasamki, agar sen bu ishingdan qaytmasang, albatta, seni toshbo‘ron qilurman» - deb qilgan do‘q-po‘pisasidan so‘ng, undan yuz o‘girmadilar, unga zarda qilmadilar. Aksincha, achinish va samimiy mehribonlik bilan duo qildilar.

Ibrohim (a.s.)ning bu ishlarini Alloh taolo har bir musulmon farzandiga ibrat qilib ko‘rsatmoqda. Qobil va solih farzand shunday amal qilishi kerakligini uqdirmoqda.

Allohni tanimagan, uni tanitishga harakat qilgan o‘g‘liga qo‘rslik qilgan otaning ham hurmatini joyiga qo‘ygan Ibrohim (a.s.)ning hayotlari barchaga ibrat, chunki Ibrohim (a.s.)ga Alloh taolo shunday qobil, solih va itoatkor o‘g‘ilni — Ismoilni ato etdiki, Ibrohim (a.s.) uni so‘yishga olib borsalar ham, u e’tirozsiz va qarshiliksiz o‘lim joyiga bordi. Hattoki:


«U aytdi: «Ey otajon, sizga (Alloh tomonidan) buyurilgan ishni qiling. Xudo xohlasa, meni sabr qiluvchilardan topasiz»(Vas-Soffot, 102.)  - otasiga taskin berdi. Shoir aytganidek:


Farzandning o‘z otasiga qilgan muomalasi va munosabati hayoti dunyoda o‘z farzandidan, shubhasiz, qaytadi.

2. Ibrohim (a.s.) kelajakdagi zurriyotlarining ham g‘amini yedilar. Ularning ham farovon yashashlarini, butparastlikdan uzoq bo‘lib, Allohni tanishlarini, ibodatli bo‘lishlarini istab Allohning huzuriga duo qildilar:


«Eslang: Ibrohim: «Ey Rabbim, bu (Makka)ni tinchlik shahri qilgin va uning aholisidan Allohga va oxirat kuniga ishonuvchilarga (turli) mevalardan rizq qilib bergin», - dedi. (Baqara, 126.)


«Alloh: «Albatta, Men seni odamlarga imom (peshvo) qilaman», - dedi. (Ibrohim) «Zurriyotimdan  hammi?» - deb so‘radi. (Baqara, 124.)


«Ibrohimdan qo‘rquv ketib, unga xushxabar yetgach, Biz bilan Lut qavmi (halokati) to‘g‘risida bahslasha boshladi». (Hud, 74.)

3. Ibrohim (a.s.) ummatlariga va zurriyotlariga o‘ta shafqatli bo‘lish bilan birga, ba’zi payg‘ambarlarda bo‘ladigan shijoat fazilatiga ham ega edilar. Qilgan ishlarining nihoyasi o‘lim jazosi bilan yakunlanishini bilgan holda, qavmlarining ko‘zini ochib, ular sig‘inayotgan narsalar ojiz bir toshlar ekanidan ogohlantirish maqsadida butlarning hammasini bolta bilan sindirib, eng katta butning bo‘yniga boltani osib qo‘yishlari va masxara bilan:


«Ilohlarimizni sen shunday qildingmi, ey Ibrohim?» - deb so‘rashdi. (Ibrohim) aytdi: «Yo‘q, bu ishni ularning kattasi — mana bu haykal qildi. Bas, ulardan so‘ranglar, agar gapira olsalar» (Anbiyo, 62-63.)  - deyishlari, Ibrohim (a.s.)ning juda katta shijo‘at egasi va fidoiy inson ekanliklariga dalolat qiladi.

4. Ibrohim (a.s.)ning itoat va ixloslari ham ibratdir. Har bir ishda Allohning o‘ziga tavakkul qilganlari uchun ham, eng zarur joyda Allohning o‘zi  ofatlardan najot berardi. Buni bir necha misolda ko‘rishimiz mumkin. Birinchisi, Ibrohim (a.s.)ni o‘tda kuydirmasdan, uni salomatlik joyiga aylantirgani, Misr fir’avni Ibrohim (a.s.)ning xotinlari Sorani o‘z haramiga chaqirganda, Sorani uning tajovuzidan saqlab, Ibrohim (a.s.)ning huzurlariga pok holda qaytargani, yoshlari keksayib qolishiga qaramasdan qator-qator zurriyotlarni bergani, farzandlari Ismoilni Alloh yo‘liga qurbon qilmoqchi bo‘lganlarida, evaziga jannatdan qo‘chqor chiqarib so‘ydirib, Ismoilga najot bergani, Ka’ba binosining qurilishi bitgandan so‘ng, uning yonida Ibrohim (a.s.) o‘g‘illari Ismoil (a.s.) bilan duo qilganlarida, duolarining beshak ijobat etilgani Ibrohim (a.s.)ning imon va ixloslarining natijasidir.

Lut (a.s.) Ibrohim (a.s.) ukalarining o‘g‘li, ya’ni Ibrohim (a.s.)ning jiyanlari edilar. Ibrohim(a.s.) Namrudning zulmidan Misrga qochganlarida, Lut (a.s.) ham birga hamsafar bo‘ldilar. Misrdan esa behisob boylik bilan Falastinga ko‘chib o‘tdilar. Ibrohim (a.s.) bilan Lut (a.s.)ning chorvalari bir yerga sig‘ishmay qolganidan keyin, Lut (a.s.) ajrab uzoqroq joyga - Saddum shahariga ko‘chib ketdilar.

Lut (a.s.)ning nomlari Qur’onning o‘n to‘rt surasida, yigirma yetti marta takrorlangan. 
Saddum aholisi ma’naviy buzuq kishilar bo‘lib, bachchavozlik bilan shug‘ullanishar edi. Alloh taolo bu o‘ta buzuq qavmni imonga chaqirish va fahsh ishlaridan tavba qildirish uchun Lut (a.s.)ni payg‘ambar qilib yubordi. Lut (a.s.) ularni har qancha da’vat qilmasinlar, oxirat azobidan qo‘rqitmasinlar, ular hidoyat yo‘liga o‘tishmadi.


«Lut qavmi payg‘ambarlarni inkor etdi. O’shanda ularga birodarlari Lut aytgan edi: «Allohdan qo‘rqmaysizlarmi?! Albatta men sizlarga yuborilgan ishonchli payg‘ambardirman. Bas, Allohdan qo‘rqinglar va menga itoat etinglar!... Sizlar olamlardan farqli ravishda erkaklarga yaqinlashurmisizlar?! Hamda Robbingiz sizlar uchun yaratgan jufti halollaringizni tark qilurmisiz?! Yo‘q, sizlar haddan oshuvchi qavmdirsizlar. Ular dedilar: «Qasamki, agar to‘xtamasang, ey Lut, albatta, surgun qilinuvchilardan bo‘lursan!». (Shuaro, 160-167.)

«Lut o‘z qavmiga: «Albatta, sizlar shunday fahsh ishni qilmoqdasizlarki, sizlardan oldin olamlardan hech kim bu ishni qilmagan edi. Haqiqatan ham sizlar xotinlaringizni qo‘yib, erkaklarga borasizmi; qaroqchilik qilasizmi; majlisgohlaringizda yomon ishlar qilasizmi?!» - deganini eslang. Bas, Lut qavmining javobi faqat: «Agar sen rostgo‘y kishilardan bo‘lsang, bizlarga Allohning azobini keltir» - deyishlari bo‘ldi. Shunda Lut aytdi: «Ey, Robbim, bu buzg‘unchilar qavmi ustidan O’zing meni g‘olib qil!». (Ankabut, 28-29.)   

Alloh taolo bu munkir, fohish qavmni jazolash uchun o‘z farishtalarini yubordi. Farishtalar avval Ibrohim (a.s.)ning ziyoratlariga kirdilar va Lut (a.s.)ning qavmlari Alloh tarafidan halokatga mahkum etilganlari xabarini berdilar.


«Qachonki, elchilarimiz (farishtalar) Ibrohimga farzand ko‘rishi haqida xushxabarni keltirgach, aytdilar: «Albatta, bizlar mana shu qishloq ahlini halok qiluvchidirmiz. Chunki, uning aholisi zolimdirlar! Ibrohim: «Axir, u yerda Lut bor-ku?» - dedi. Ular aytdilar: «Bizlar u joyda kim borligini biluvchiroqdirmiz. Albatta, bizlar uni va ahlini qutqarurmiz. Illo, uning xotini qoluvchi (halok bo‘luvchi)lardandir». (Ankabut, 31-32.) 

Keyin ular Saddum tomonga ketdilar va shaharga kirishda bir qizni uchratdilar. Farishtalar o‘zlarining musofir ekanliklarini aytib, ertalabgacha uyidan joy berishini so‘radilar. Qiz esa otasidan ruxsat so‘rashini aytdi va uyiga chopib ketdi. Uning otasi Lut (a.s.) edilar.

O’z qavmlarining yomon fe’lidan xabardor bo‘lgan Lut (a.s.) uchun uylariga musofir kishilarni qo‘yish juda mushkil ish edi. Chunki, begona erkak mehmon bo‘lgan xonadonga fosiq qavm bostirib kirishar va bachchavozlikka majbur qilishar edi. Asli tabiatida musofirga rahm-shafqat va mehmonnavozlik bo‘lgan Lut (a.s.) tavakkal qilib, farishtalarni uyga taklif etdilar. Shu ondayoq qaerdandir xabar topgan qavm Lut (a.s.)ning uylariga kelishib, «yigit» qiyofasidagi farishtalarni talab qila boshladilar. Lut (a.s.) ularga ko‘p nasihat qildilar, nihoyat o‘z qizlarini olib chiqib:
«Mana qizimni nima qilsangiz qiling, ammo mehmonlarga tegmanglar!», - deb yolvordilar. Ular esa: «Bizni qizlaringga haqqimiz yo‘qligini bilasan-ku!» deb oyoq tirab turib oldilar. Lut (a.s.)ning qattiq iztiroblarini ko‘rgan farishtalar:


«Ey Lut, bizdan ko‘nglingiz to‘q bo‘lsin. Bu qavmni halok etish uchun bizni Alloh yuborgan. Siz o‘z ahlingizni olib, bu yerdan chiqib keting, ammo xotiningiz qolsin, u fosiq qavmning hamkori, azobga mahkum», (Hud, 81.)  - dedilar.

Parvardigori olam qattiq zilzila bilan Saddum yerini ag‘dar-to‘ntar qildi, xalqi boshiga tosh yog‘dirdi.


«Lut qavmi u keltirgan ogohlantirishlarni inkor etdi. Darvoqe’, Biz ularning ustiga toshli bo‘ron yubordik. Illo, Lut oilasigagina tong saharda najot berdik». (Qamar, 33-34.)


«Farishtalar aytdilar: «Ey, Lut! Biz Robbingning elchilarimiz. Qavming senga sira yeta olmaslar(tega olmaslar). Bas, tunning bir qismida oilangni olib ket! Sizlardan biror kishi ortiga boqmasin! Xotiningni esa qo‘yaver! Zero, ularga yetgan narsa (azob) unga ham yetqusidir. Ularga va’da qilingan vaqt bomdod vaqtidir. Bomdod yaqin emasmi?! Farmonimiz (azobimiz) yaqin kelganda u yerni ostin-ustin qilib yubordik va u yerga qizitilgan g‘ishtdan iborat toshlarni paydar-pay yog‘dirdik. U toshlar Robbingiz huzurida belgili qilib qo‘yilgan edi». (Hud, 81-83.)

Tarixchilarning yozishicha, xaritadan joy olgan Lut ko‘li (O’lik ko‘l) o‘sha qavmning Saddum va Omura shaharlari o‘rnida paydo bo‘lgan. O’lik ko‘lning tubi arxeologlar tomonidan tekshirilganda, ko‘lning ostidan qadimiy shaharga dalolat qiluvchi  alomatlar topilgan. Lut (a.s.) o‘z tobe’lari bilan falokat sodir bo‘lishidan avval Saddumdan chiqib, borib joylashgan Sug‘ar shahri esa falokatdan omon qolgan.

Lut (a.s.)ning qissalarida Alloh taolo Lut qavmining bachchavozlik(Bachchavozlik Lut qavmi mubtalo bo‘lgan illatning bir qismigina bo‘lib, o‘g‘il bolalarga yaqinlik qilishdir. Holbuki, bu illatga mubtalo bo‘lgan kishi faqat bolalarga emas, o‘zi singari mubtalo erkaklarga yaqinlik qilish bilan birga, boshqa erkaklarning ham o‘ziga yaqinlik qilishlariga ehtiyoj sezadi. Ayollarga ham, xuddi erakaklarga bo‘lganidek yaqinlik qiladilar. Shuning uchun ham biz "œbachchavozlik" so‘zini umumiy ma’noda ishlatamiz)  kasaliga mubtalo bo‘lib, tajovuzkorlikda haddan oshib ketganlari va shu sababli Alloh ularni halokatga loyiq ko‘rganini bayon etadi. Bu qissadan kitobxon o‘ziga bir necha dars va ibratlar olishi mumkin:

1. Bachchavozlik tuban illat va undan saqlanish lozim. Bachchavozlik gunohlarning eng kattasi, eng iflosi bo‘lib, uni havaskorlik yuzasidan qilinmaydi, balki erkakning mijozi buzulishi natijasida mubtalo bo‘lgan eng iflos kasallikdir. Bu kasallik jamiyatga tez tarqaluvchi va uni axloqan buzuvchi narsa bo‘lib, insonlarni hayvonlar ham qilmaydigan pastkashlikka o‘rgatadi.