Alloh taolo ota-bolaga zafarning bashoratini berdi, ularning boshlaridan katta hijron musibatini olib tashladi. Allohning bunday marhamatidan ota-bolaning boshlari osmonga yetdi, muhabbatlari ziyoda bo‘ldi, qalblari yanada imonga to‘ldi va Allohga yanada itoatliroq bo‘ldilar.

Alloh taolo Ismoilning jonidan fido qilib so‘yishlik uchun, jannatdan qo‘chqor chiqarib berdi. Ibrohim (a.s.) shu qo‘chqorni qurbonlik qildilar. Ibrohim (a.s.)ning bu qurbonliklari har bir musulmonga har yil bir marta qilinadigan sunnat bo‘lib qoldi.

Ibrohim (a.s.) xotinlari Hojarni o‘g‘li bilan tashlab ketganlaridan va Allohning marhamati bilan zamzam bulog‘idan suv chiqqanidan keyin, buloqning tepasida qushlar charx urib qolishdi. Qumlik cho‘lda ko‘chmanchilik qilib yurgan, asli yamanlik qabilalardan bo‘lgan Jurhum qabilasining odamlari qushlar charx urib turgan yerda suv borligini sezdilar. Yuborilgan odam zamzam bulog‘ining oqib turganini xabar qildi. Qabila ahli xursandchilik bilan kelishib, buloq yonida o‘tirgan ona va bolaga ko‘zlari tushdi va ayoldan izn so‘rab, buloq yoniga o‘rnasha boshlashdi. Hojar ularga ijozat bergani uchun, ular o‘z hukmlarini Hojarning ixtiyoriga topshirdilar va boshqa qarindoshlariga ham xabar qilib, u yerga ko‘chib kelishga da’vat etdilar. Shu bilan zamzam bulog‘i atrofida juda ko‘p uyli katta mahalla bunyod bo‘ldi.

Ismoil yigit bo‘lib, balog‘at yoshiga yetdi, Jurhum qabilasi odamlaridan haqiqiy arab tilini o‘rgandi, qabila qizlaridan biriga uylandi. Mana shunday saodatli kunlarda o‘lim Hojarni o‘z domiga tortdi va o‘zining maslahatchisi, mehribonidan ajralish Ismoilni alamli qayg‘u girdobiga tashladi.

Ibrohim (a.s.) uzoq sahroga tashlab ketgan xotinlari va itoatli o‘g‘lilarini hech xayollaridan chiqarolmas, shuning uchun imkon topildi deguncha Makka tarafga shoshardilar. Bir safar kelganlarida Ismoilni uyda uchratmadilar. Uning qaerdaligini xotinidan so‘radilar. Ismoilning xotini hayotidan shikoyat qildi, Allohning qismatidan noroziligini izhor qildi. Uyda yegulik narsa yo‘qligi uchun, eri ovga ketganini qo‘shib qo‘ydi.

Ibrohim (a.s.) o‘g‘illari Ismoilning xotini o‘g‘illariga munosib emasligini bildilar va xotinga:

«Agar Ismoil kelsa, unga salom aytib qo‘yishni va uyining ostonasini o‘zgartirishi lozimligini ham tayinlashni» - aytdilar.
Ismoil ovdan kelib, ko‘ngli bir nimani sezdi va xotinidan: «Uyga birov keldimi?» - deb so‘radi. Xotin bo‘lgan voqe’ani aytib berdi: «Bir qari kishi keldi, sening ishlaring va oilamiz bilan qiziqdi. Men unga, oilamizning kambag‘alligini, qiyinchiligimizni aytdim» - dedi. Ismoil darhol: «Biror gap tayinlamadimi?» - deb so‘radi. Xotini: «U avval sizga salom aytishimni tayinladi, keyin «uyining ostonasini o‘zgartirsin», dedi». Ismoil darhol tushundi: «Uyimning ostonasi sensan, otam sendan ajrashimni buyuribdilar» - dedi va xotini bilan ajrashdi.

Oradan ko‘p o‘tmasdan Ibrohim (a.s.) yana o‘g‘illarini sog‘indilar va Makkaga ko‘rgani keldilar. Bu safar ham Ismoilni uydan topolmadilar. Ammo Ismoilning xotini odob bilan kutib oldi. Undan hol-ahvol so‘raganlarida, ayol, Allohga shukrlar aytdi, er-xotin Allohning barakoti bilan juda farovon yashayotganlarini gapirdi. Ibrohim (a.s.)ning bu safar ko‘ngillari xotirjam bo‘ldi. Alloh taolo o‘g‘illariga shokira, mo‘mina xotin ato etganligini bildilar va xotinga: «Ismoilga mendan salom aytgin. Uyining ostonasi juda munosib, uni avaylab saqlasin!» - dedilar.

Ismoil qaytib kelganda, xotini unga: «Bir nuroniy, kelishgan otaxon keldilar, eshigimizni taqillatdilar. Uyga kirgach, oilaviy ahvolimiz bilan qiziqdilar. Men, yaxshi yashayotganimizni, Alloh o‘z ne’matlaridan rizqimizni farovon berib turganini aytdim. Shundan keyin ketayotib: «Ismoilga mendan salom aytgin, uyining ostonasini asrasin!» - deganlarini aytdi. Ismoil: «Bu kishi mening otam, seni asrashimni buyuribdilar» - dedi va umrining oxirigacha shu ayol bilan hayot kechirdi. Ismoilning zurriyotlari shu ayoldan tug‘ildi.

Ibn Kasir aytadilar: «Ismoil (a.s.)ning avval uylangan va otalari Ibrohim «o‘zgartirishga» buyurgan xotinlari Ammora binti Sa’d ibn Usoma ibn Akiyl al-amoliqiy edi.

Keyingi uylangan, otalari Ibrohim (a.s.)ga manzur bo‘lib, «avaylab saqlashga» buyurgan xotinlari esa As-Sayyida binti Mazoz ibn Amr al-jurhumiy edi. As-Sayyida Ishoq (a.s.)ga o‘n ikkita o‘g‘il tug‘ib berdi. Ularning ismlarini Muhammad ibn Ishoq quyidagicha bayon etganlar: Nobit, Qaydor, Azyal, Miysho, Masma’, Mosh, Davso, Arar, Yatur, Nabash, Taymo va Qayzamon». (Ibn Kasir. Qisasul-anbiyo.  Qohira. 169-bet.)

Ibrohim (a.s.) o‘g‘illari Ismoilni ko‘rgani yana keldilar. Bu safargi kelishlari Allohning yana bir buyrug‘ini ado etish, Makkada uning Baytini bino qilish uchun edi. Ota-bola sog‘inch alangasini zamzam bulog‘i yonidagi bir daraxt tagida mahkam quchoqlashib, uzoq suhbatlashib pasaytirganlaridan so‘ng Ota O’g‘liga bir sirni oshkor qilib dedilar: «Alloh menga, ey o‘g‘lim, shu tepalikka bir uy qurishimni buyurdi».

Ismoil otasining gaplariga: «Ey, otajon, Alloh buyurgan muborak ishni kechiktirmasdan boshlang, men sizga bu ulug‘ ishda yordamchingiz bo‘laman» - dedi.

Ibn Abbos (r.a.) rivoyat qiladilar: «Alloh taolo Ka’bani qurishni Ibrohim (a.s.)ga buyurgandan keyin, Ibrohim (a.s.) Makkaga keldilar. Ismoilni qidirib, zamzam yonida kamon o‘qlarini o‘tkirlayotganini ko‘rdilar. Ota-bola uchrashganlaridan keyin, Ibrohim (a.s.) o‘g‘illariga: «Ey, Ismoil, Robbim menga uning uchun uy qurishimni buyurdi», - dedilar. Ismoil otasiga: «Ey, otajon, unda Robbingizga itoat qiling va buyrug‘ini bajaring!» - dedi. Ibrohim (a.s.): «Ey o‘g‘ilcham, Alloh bu ishda sening yordam berishingni ham aytdi» - dedilar. Ismoil darhol otasiga qulluq qilib: «Unday bo‘lsa, albatta yordam beraman» - dedi.

Alloh taolo qurilajak binoning asosiga ishora qildi. Ba’zilar, shamol ilon qiyofasida kelib, to‘rt burchakli shakl hosil qildi, deydilar. Ba’zilar, bulut soyasi bilan Ka’baning joyini ko‘rsatdi, deydilar. Uchinchi toifa esa, Ka’baning qadimgi Odam (a.s.) qurgan o‘rnini ochib, o‘sha eski binoning poydevori ustiga ko‘tarildi, deydilar.       

Ota-bola Allohning uyi-Ka’ba qurilishini boshladilar. Ibrohim binoni qurdilar, Ismoil otalariga tosh olib berib turdilar. Bu haqda Alloh taolo shunday xabar beradi:


«Eslang! Ibrohim o‘z o‘g‘li Ismoil bilan birgalikda Uy(Baytulloh) ning poydevorini ko‘tarar ekanlar, (shunday duo qildilar): Ey, Robbimiz, bizdan ushbu ishimizni qabul et. Albatta, sen eshitguvchi va dono zotdirsan. Ey, Robbimiz, bizni o‘zingga bo‘yinsunuvchi qilgin va zurriyotimizdan ham Senga itoat qiladigan ummat chiqargin! Shuningdek, bizga (hajga doir) ibodatlarimizni ko‘rsatib ber va tavbalarimizni qabul et! Albatta, Sen tavbalarni qabul etuvchi, rahmli zotdirsan». (Baqara. 127-128.)         
 

Vaqti-soati bilan Baytullohning devorlari ko‘tarilib, Ibrohim (a.s.)ning bo‘ylari yetmay qoldi va o‘g‘illariga: «Ey o‘g‘lim, menga biror tosh topib bering, oyog‘im ostiga qo‘ymasam, tepaga bo‘yim yetmay qolyapti», - dedilar. Ismoil (a.s.) darhol qidirib, katta bir qora toshni  keltirib berdilar. Ibrohim (a.s.) shu toshni oyoqlari ostiga qo‘yib, binoni oxirigacha bitkazdilar. Allohning baytini bitkazishda Ibrohim (a.s.) oyoqlari ostida xizmat qilgan tosh butun dunyo hojilari tomonidan ziyorat qilinadigan toshga aylandi.

Ibrohim (a.s.) yana Ismoilga: «Ko‘rinishi chiroyliroq bo‘lgan yana bir tosh olib kel, uni Ka’ba devoriga o‘rnatib, Ruknga ishora qilamiz» - dedilar. Jabroil (a.s.) Ruknga qo‘yish uchun «hajarul-asvad» ni eslatdilar. «Hajarul-asvad»ni keltirib, Ka’ba devorining Rukni yamoniy tarafiga o‘rnatib qo‘ydilar.

Baytulloh bitgandan va ota-bola uni tavof qilganlaridan so‘ng Ibrohim (a.s.) Makkadagi Abu Qubays tog‘i ustiga chiqib, insonlarni Ka’bani tavof qilishga chaqirdilar. Bu ovozni eshitgan va unga javob bergan  ruhlar bu dunyoda shu chaqiriqqa javoban Ka’baga boradilar. «Labbayka Allohumma labbayk» bu chaqiriqni eshitdik, qabul etdik, deb u yerni tavof etgani boradilar.

Alloh taolo Ka’ba haqida shunday marhamat qilgan: «Eslang! Bayt (Ka’ba)ni odamlar uchun ziyoratgoh va xavfsiz joy qilib qo‘ydik. «Ibrohim maqomi»ni namozgoh qilib olinglar! Ibrohim bilan Ismoilga: «Tavof, e’tikof va ruku’-sujud qiluvchilar uchun Baytimni poklangiz» - deb buyurdik.

Ismoil (a.s.) Hijoz va Yaman aholisiga payg‘ambar qilinib, ularni Allohning birligiga, Unga ibodat qilishga chaqirdilar.
Ismoil (a.s.) vafotlaridan avval payg‘ambarlikni ukalari Ishoqqa topshirdilar, Nasama ismli qizlarini Ishoq (a.s.)ning Iysu nomli o‘g‘illariga nikohlab qo‘ydilar. Ulardan Rum va Yunon aholisi tarqaldi.

Umar ibn Abdulaziz rivoyat qiladiki, Ismoil (a.s.) keksaygan vaqtlarida Makkaning issiq havosidan malollandilar. Alloh taolo u kishiga vahiy yuborib: «Yaqinda siz dafn etilgan joyga jannatdan eshik ochib qo‘yaman, u yerga to qiyomat jannat shabadasi esib turadi» - deb dillariga taskin berdi. (Ibn Kasir. Qisasul-anbiyo. Qohira, 170-bet.)   

Ismoil (a.s.) bir yuz o‘ttiz yetti yil umr ko‘rdilar va vafot etganlaridan so‘ng onalari Hojar dafn etilgan g‘orga dafn etildilar.

Hijoz arablarining barchasi Ismoil (a.s.)ning Nobit va Qaydor ismli o‘g‘illariga nisbat beriladi.

Ismoil (a.s.)ning zurriyotlaridan oxirgi zamon payg‘ambari Muhammad (s.a.v) keldilar, butun olamga rahmat payg‘ambari qilib yuborildilar.

Ishoq (a.s.)ning nomlari Qur’oni karimda o‘n ikki suraning o‘n yetti oyatida zikr etilgan.   
   
Allohning irodasi bilan Hojar va o‘g‘li Ismoil Falastindan ketgandan keyin Ibrohim (a.s.)ning katta xotinlari Soraning alami kundan kun ziyodalashib bordi. O’zi juda qari kampir bo‘lishiga qaramay, Allohga qattiq yolbordi, yig‘lab ko‘p duo qildi. Alloh taolo Soraning duosini ijobat qildi va u 80 yoshida homilador bo‘ldi.


«Yana, Biz unga solihlardan (bo‘lg‘usi) payg‘ambar Ishoqning xush-xabarini berdik. Unga(Ibrohimga) ham, Ishoqqa ham barakot berdik. Ularning zurriyotidan ezgu amal qiluvchi ham, o‘ziga aniq zulm qiluvchi ham bo‘lur». (Vas-soffot, 112-113.)

Ibrohim saxovatli, qo‘li ochiq kishi edilar. Lut payg‘ambarning qavmini jazolash uchun ketayotgan farishtalar, Ishoqning tug‘ilishini bashorat qilish uchun Ibrohim (a.s.) huzurlariga kelishgan edi.


«Ibrohimga elchilarimiz (farzandli bo‘lish haqida) xushxabar keltirdilar va «Salom!» dedilar. U ham «Salom!» dedi-da, hech qancha vaqt o‘tmay, bir buzoq go‘shtining tandir kabobini keltirdi. Unga (taomga) qo‘l cho‘zishmaganini ko‘rgach, (Ibrohim) ularni yotsiradi va ulardan qattiq qo‘rqib ketdi. (Ular) dedilar: «Qo‘rqma! Biz Lut (qavmi)ga yuborilganmiz. Ibrohim (a.s.)ning xotinlari tik turib kuldilar. Biz unga Ishoq degan o‘g‘ilni, uning ketidan Ya’qub degan nabiraning bashoratini berdik. U(Sora): «Voy o‘lay, men qari kampir bo‘lsam, erim keksa chol bo‘lsa, qanday bola tug‘aman, shubhasiz bu qiziq narsa bo‘ldi-ku!». (Hud, 71-72.) 

Allohning qudratiga shak yo‘q, Ishoq otli farzand tug‘ildi.

Ishoq (a.s.) ulg‘ayib, payg‘ambar bo‘ldilar, Shom va uning atrofidagi xalqni Haqqa da’vat qilishga buyurildilar. U kishining da’vatlari otalari Ibrohim (a.s.)ga berilgan shariat va kitob orqali edi.

Ishoq (a.s.) otalariga juda o‘xshar edilar. U kishini soqolda ko‘rgan odamlar Ibrohimning o‘zlari deb o‘ylardilar.

Islom ulamolari Alloh taolo tomonidan qurbonlikka buyurilgan farzand Ibrohim (a.s.)ning ikki o‘g‘illaridan qaysi biri ekanligi to‘g‘risida ixtilof qilganlar. Ba’zilari zabih Ishoq ibn Ibrohim edi, desalar, yana ba’zilari zabih Ismoil ibn Ibrohim edi, deydilar va har ikki taraf ham o‘z so‘zlarining rostligiga dalil sifatida Payg‘ambarimiz (s.a.v)dan hadis rivoyat qilganlar.

Ishoqni zabih deguvchilar quyidagi hadislarni keltirganlar:

1. Ibn Abbos (r.a.) rivoyat qiladilar: «Payg‘ambarimiz (s.a.v)dan «Biz uning o‘rniga katta bir (qo‘chqor) so‘yishni evaz qilib berdik» oyati karimasi aytilib, zabihning kimligi so‘ralganda, Payg‘ambarimiz (s.a.v): «Zabih Ishoqdir» - dedilar.

2. Ibn Abbos dedilar: «Alloh taolo Ibrohim (a.s.)ga qurbonlik qilishni buyurgan o‘g‘illari Ishoqdir».

3. Ka’bul ahbor Abu Hurayra (r.a.)ga: «Men sizga Ishoq ibn Ibrohim haqlarida so‘zlab berayinmi?» - deb so‘radi.

Abu Hurayra rozilik bildirganlaridan keyin Ka’bul ahbor dedi: «Ibrohim (a.s.) tushida o‘g‘lini qurbonlik qilayotganini ko‘rgandan keyin, Shayton o‘ziga-o‘zi: «Agar men Ibrohim xonadonini hozir yo‘ldan urmasam, hech qachon urolmayman» - dedi va tanish bir odam suratiga kirib, Ibrohim xonadoniga keldi. Ko‘rdiki, Ibrohim (a.s.) o‘g‘li Ishoqni qo‘lidan yetaklab, so‘ygani olib ketayapti. Shayton vaqtni g‘animat bilib, Soraning oldiga kirdi va unga: «Ibrohim erta tongda o‘g‘lini qaerga olib ketdi?» - deb so‘radi. Sora unga: «Biror ish bilan ketishgandir-da!» - dedi. Shayton: «Biror ish bilan emas, o‘g‘lini so‘ygani olib ketdi. Ibrohim tush ko‘rgan edi, uning gumonicha, tushida Alloh unga shuni buyurgan emish» - dedi. Sora beparvo: «Agar Alloh buyurgan bo‘lsa, Ibrohim va o‘g‘li Ishoq Robbilarining amriga itoat qilayotgan bo‘lsa, shuda yaxshi-da!» - dedi.