Shuayb (a.s.) arablardan chiqqan to‘rt payg‘ambar(Hud, Solih, Shuayb va Muhammad (s.a.v)larning bittasi bo‘lib, va’z-nasihatlari juda ta’sirli va fasohatli bo‘lgani uchun «Payg‘ambarlarning xatibi»(Ibn Abbosning rivoyat qilishlaricha, Rasululloh (s.a.v) Shuayb (a.s.) haqlarida gap ketganda: «Bu payg‘ambarlarning xatibi» - der ekanlar) deb nomlanadilar. (Afif Abdulfattoh Tabbora. Ma’al-anbiyo fil-Qur’onil Ka¬rim. Lubnon. 199-bet.) 

Shuayb (a.s.)ning ismlari suryoniycha Yatrundir. U kishining nasablarida ham shajara bilimdonlari biroz ixtilof qilganlar. To‘liq nomlari Shuayb ibn Yashxar ibn Lovo ibn Ya’qub (a.s.)dirlar. Ba’zi rivoyatda Shuayb ibn Sayfur ibn Ayfo ibn Sobit ibn Madyan ibn Ibrohim yoki Shuayb ibn Nuvayb ibn Ayfo ibn Madyan ibn Ibrohimdir, deyilgan. (Ibn Kasir. Qisasul-anbiyo. Qohira, 158-6et.)

Shuayb (a.s.)ning buvilari Lut (a.s.)ning qizlaridir.

Madyan(Madyan - Qulzum (Qizil) dengiz sohilida joylashgan shahar) shahri Ibrohim (a.s.)ning zurriyotlaridan bo‘lgan Madyan ismli badavlat hukmdor tomonidan qurilgan shahar edi. Bu shahar aholisi arablardan bo‘lib, ular Shomning juda katta yerini ishg‘ol qilgan Ma’on vodiysida istiqomat qilishardi. Keyinchalik ular Allohni unutdilar, «Al-Ayka» deb nomlanuvchi qalin shoxli, serbarg bo‘lgan bir daraxtni muqaddas bilib, o‘sha daraxtga sig‘ina boshladilar va kofir bo‘ldilar Buning ustiga  yo‘lto‘sar-qaroqchilik bilan shug‘ullana boshladilar. Tijoratda, savdo-sotiq va o‘lchov ishlarida xiyonatga berilib, tarozudan urish, hiyla qilish yo‘llari bilan pul topishar edi. Ana shu qabiladan chiqqan Shuayb (a.s.) o‘z qavmlariga payg‘ambar qilib yuborildilar. (Ibn Kasir. Qisasul-anbiyo. Qohira, 159-6et.)

Shuayb (a.s.) Madyan va Al-Ayka (Al-Ayka — sershoxli, barglari qalin bo‘lgan bir daraxt. Shu daraxtga sig‘inuvchilar istiqomat qiladigan shaharning nomi ham Al-Ayka bulib, hozirda Tabuk deyiladi) aholisini avvalo yolg‘iz Allohga imon keltirishga va tijoratda halol bo‘lishga chaqirdilar. Alloh taolo Qur’oni karimda shunday deydi:


«Madyan qavmiga o‘z birodarlari Shuaybni payg‘ambar qildik. U aytdi: «Ey qavmim, Allohga ibodat qilinglar! Sizlar uchun undan o‘zga iloh yo‘qdir. Va o‘lchov-tarozudan urib qolmanglar. Men sizlarni yaxshilikda (to‘kin-sochinlikda) ekanligingizni ko‘rib turibman. Va men sizlarning ustingizga o‘rab oluvchi kun-qiyomatning azobi tushishidan qo‘rqaman».  "œEy qavmim! O’lchov va vaznni adolat bilan to‘la beringiz! Odamlarning narsalarini urib qolmangiz va Yerda fasod ishlarni qilib, buzg‘unchilik qilmangiz!" (Hud, 84-85.)

Shuayb (a.s.) juda ko‘p namoz o‘qirdilar. U kishining seribodatliklari Madyan aholisiga xush kelmasdi. Ular ochiqdan-ochiq shakkoklik qilib:


«Ey Shuayb, bizning otalarimiz ibodat qilgan narsani tark qilishimizga va tijoratda bilganimizni qilmasligimizga sening shu namozing buyuradimi, aslida o‘zing yuvosh, to‘g‘ri so‘z kishisan-ku». (O’sha sura, 87.), — dedilar va payg‘ambar nasihatini olmasdan masxara qildilar.

Ularning yanada yomonroq odatlari bor edi. Yo‘l boshlariga o‘tirib olib, avvalo Shuaybning huzuriga kelayotganlarni, ularga Shuayb haqida bo‘lar-bo‘lmas gaplarni aytib, qaytarib yuborishardi. Shuaybning oldiga kelmayotgan, balki yo‘ldan o‘tib ketayotganlardan esa, «yo‘l haqi» solig‘ini undirardilar.

Ibn Abbos (r.a.) aytadilar: «Shuayb qavmi qaroqchi edilar. Ular yo‘l bo‘yiga o‘tirib olishib, o‘tgan-ketganlardan ushur olishardi. Insoniyat yaralgandan buyon birinchi yo‘lto‘sarlik o‘shalardan chiqqan». (Ibn Kasir. Qisasul-anbiyo. Qohira. 160-6et.) 

«Shuayb dedi: Ey, qavmim! O’ylab ko‘rdingizmi, agar men Rabbim tomonidan hujjatga ega bo‘lsam va U meni yaxshi rizq bilan ta’minlagan bo‘lsa (qanday qilib sizlarni yomon ishlardan qaytarmayin?) Men sizlarga muxoliflik qilib, sizlarni qaytarayotgan narsani o‘zim qilishni xohlamayman. Islohdan o‘zga narsani imkonim boricha xohlamasman».

Payg‘ambarimiz (s.a.v) dedilar: «(Kofir) odamni keltiradilar va do‘zaxga uloqtiradilar. Uning ichaklari qornining yorig‘idan chiqib sudralgan bo‘ladi. Xuddi eshak o‘z arqoniga o‘ralgandek, u ham o‘zining ichaklariga o‘ralib qoladi. Ahli do‘zaxlar uning atrofida to‘planishib, undan: «Ey, falonchi, senga nima bo‘ldi?! Sen amru ma’ruf va nahyu munkar qilib yurmasmiding?» - deb so‘raydilar. U odam: «To‘g‘ri, men amru ma’ruf qilardim, ammo o‘zim amal qilmasdim, nahyu munkar qilardim, ammo o‘zim undan qaytmasdim» - deb javob beradi». (O’sha manba. 161-162-6et.) 

Shuayb (a.s.) ularga achinib:


«Ey, qavmim! Menga xilof qilishingiz sizlarga Nuh qavmiga yo Hud qavmiga yoki Solih qavmiga yetganga o‘xshagan balolar yetishiga olib kelmasin, tag‘in! Lut ham sizlardan uzoq emas». (Hud,  89.)   

«Shuaybning qavmidan kibrga ketgan zodagonlari aytishdi: «Ey, Shuayb! Qasamki, seni va sen bilan birga imon keltirganlarni shahrimizdan chiqarib yuboramiz yoki dinimizga qaytasizlar!» U dedi: «Diningizni yoqtirmasak hammi. Diningizdan bizni Alloh qutqargandan keyin yana unga qaytadigan bo‘lsak, Allohga yolg‘on to‘qigan bo‘lamiz-ku! Illo, Rabbimiz — Alloh xohlagani bo‘lur. Rabbimiz har narsaga ilmi kengdir. Allohgagina tavakkul qildik. Ey, Rabbimiz! Biz bilan qavmimiz o‘rtasida haqiqiy ajrimlik ato et! Sen ajrim qiluvchilarning yaxshisidirsan». «Qavmining kofir bo‘lgan zodagonlari: «Qasamki, agar Shuaybga ergashsangizlar, demak, sizlar ziyon ko‘ruvchi ekansizlar» - deyishdi». (A’rof, 88-90.) 

Shuayb (a.s.) jon kuydirib, ularni qancha hidoyatga chaqirmasinlar, savdoda halollikka o‘rgatmasinlar, xiyonat va yo‘lto‘sarlikning zararini gapirmasinlar, qavmning tajovuzi kuchayaverardi. Ular Shuaybga yana dedilar:


«Ey, Shuayb, sening aytayotganlaringdan ko‘pini anglamayapmiz va biz sening oramizdagi bir ojiz inson ekanligingni ko‘rmoqdamiz. Agar qarindoshlaring bo‘lmaganda, seni toshbo‘ron qilgan bo‘lur edik. Sen biz uchun aziz odam emassan. Shuayb dedi: «Ey, qavmim! Sizlar uchun qarindoshlarim Allohdan ham azizroqmi? Shuning uchun Uni orqangizga (e’tiborsiz) tashlab qo‘ydingizmi? Albatta, Rabbim qilmishlaringizni qamrab oluvchidir». (Hud, 91-92.)

Shuayb (a.s.) qavmlarining hidoyatidan umidlarini uzganlaridan va ularning Alloh yuborgan payg‘ambarga inodlari va tajovuzlari kuchaygandan so‘ng, Allohdan u qavmga azob yuborishini so‘rab duo qildilar:

«Ey, Rabbimiz! Biz bilan qavmimiz o‘rtasida haqiqiy ajrimlik ato et! Sen ajrim qiluvchilarning yaxshisidirsan».

Keyin qavmni ogohlantirib dedilar:


«Ey, qavmim! Maqomingizda (e’tiqodingizda) turib ish qilaveringiz! Men ham ish qiluvchiman. So‘ngra kimga xor qiluvchi azob kelishi va kim yolg‘onchi ekanini bilursiz. Kutib turingiz! Men ham sizlar bilan birga kuzatuvchidirman». (O’sha sura, 93.)

Madyan aholisi Shuayb (a.s.)ning kelishi muqarrar bo‘lgan azobdan xabar berishlarini shunchaki qo‘rqituv deb tushunib, parvo qilmadilar. Aksincha, azob kelishiga munkir ekanliklarini quyidagicha tajovuz bilan ifoda qildilar:


«Ular dedilar: «Aniqki, sen sehrlangan kimsalardandirsan! Sen ham xuddi bizlarga o‘xshagan odamdirsan. Bizlar seni yolg‘onchi kimsalardan deb gumon qilyapmiz. Bas, agar rostgo‘ylardan bo‘lsang, ustimizga osmonning bir bo‘lagini tashlab yubor!». (Shuaro, 185-187.)       
                    
Madyanda kun qizib ketdi, suvlar qaynadi. Bu issiqlik yetti kun davom etdi. Keyin osmonda bir bulut paydo bo‘ldi. Hamma shu bulutning ostiga to‘plandi. Bulutdan olov yog‘ildi va Ayka aholisining hammasi yondi. Madyan aholisi esa, dahshatli bir qichqiriqdan o‘sha onda o‘ldilar.

«Bas, ular Shuaybni inkor etishgach, ularni «soyabon» (Rivoyatlarga qaraganda, Shuayb qavmi itoatsizlik qilaverganlaridan keyin Alloh  Taolo ular boshiga issiqlik balosini yuborgan. Ular bulut ostidan soya izlab turganlarida ko‘kdan olov tushib, ularni kuydirib yuborgan. (Abdulaziz  Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi. 375-6et.) kunining azobi tutdi. Darhaqiqat, u ulkan (dahshatli) kunning azobi edi». (Shuaro, 189.)
 

«Bas, ularni mudhish zilzila tutdi. Natijada o‘z joylarida o‘tirganlaricha yer bilan yakson bo‘ldilar». (A’rof,  91.)


«Amrimiz (azobimiz) kelganda esa, Shuaybga va u bilan birga imon keltirganlarga Bizdan bo‘lmish rahmat sababli najot berdik. Zulm qilganlarni esa, qichqiriq tutdi. Bas, ular uylarida murdaga aylandilar». (Hud, 94.)

Alloh taolo Shuaro surasida Shuayb (a.s.)ning qavmini bulutdan chiqqan olov bilan halok qilganini, A’rof surasida zilzila bilan halok etganini, Hud surasida esa qattiq ovoz bilan halok etganini bayon qiladi. Allohning azobini takror va turlicha bo‘lganiga qaraganda, Madyan aholisi bilan al-Ayka aholisi Shuayb payg‘ambar qilib yuborilgan ikki qavm deyish mumkin.

Hofiz ibn Asokir «Shuayb payg‘ambarning tarjimasi»da Abdulloh ibn Amrdan shunday rivoyat keltiradi: «Albatta, Madyan qavmi bilan al-Ayka Ashoblari ikki qavm-ummat bo‘lib, ularga Shuayb (a.s.) payg‘ambar etib yuborilganlar». (Ibn Kasir. Qisasul-anbiyo. Qohira, 165-6et.)

Ulamolar ushbu hadis roviysi Abdulloh ibn Amrning ishonchsizligini aytib o‘tganlar.

Ibn Kasir «Qisasul-Anbiyo» kitobida shunday yozadi: «Alloh taolo al-Ayka Ashoblari ustida qilingan mazammatlar: masalan savdodagi xiyonat, tosh-tarozudan urib qolishlarni Madyan qavmi ustida ham qilgan, ya’ni ikkovining gustohligi va xatolari bir xil bayon etilgan. Shunga ko‘ra, Madyan aholisi va al-Ayka Ashoblari bir qavm-ummat bo‘lib, ular turlicha azoblar bilan halok etilgan». (O’sha manba,  166-6et.)