3. Baraka omonatdorlik va halollikdadir. Inson savdoda omonatdor va halol bo‘lishi qadimdanoq Alloh va payg‘ambarlar nazarida bo‘lib, insonlarni tavhidga, ibodatga chorlash bilan birga, o‘zaro muomala va munosabatlarda, nikoh-taloq, oldi-sotdi, qarz va omonat berish masalalarida rostgo‘ylik, halol, xiyonatdan saqlanuvchi  bo‘lishga da’vat etganlar. Ijtimo‘iy munosabatni  mustahkamlanishida, o‘zaro iqtisodiy aloqalarni yaxshi bo‘lishida savdodagi halollik, ikki tomonning bir-biriga ishonchi muhim ahamiyatga egadir. Shuning uchun, boshqa payg‘ambarlar kabi, Shu’ayb (a.s.) ham o‘z qavmlarida ommalashib ketgan xiyonatni: tarozidan, metrdan, mo‘ljalli o‘lchovdan, qaytimdan urib qoluvchi savdo ahliga ochiqdan-ochiq e’tiroz bildirdilar:


«U dedi: «Ey qavmim! Allohga sig‘iningiz! Sizlar uchun Undan o‘zga iloh yo‘qdir. O’lchov va vazndan urib qolmangiz. Men sizlarni (hozircha) yaxshilikda ko‘rib turibman va men sizlarga (hammani) qamrab oluvchi kun (qiyomat)ning azobi (bo‘lishi)dan qo‘rqaman. Ey qavmim! O’lchov va vaznni adolat bilan to‘la beringiz! Odamlarning narsalarini urib qolmangiz va Yerda fasod ishlarni qilib, buzg‘unchilik qilmangiz!». (Hud, 84-85.)

Alloh taolo Qur’oni karimda ham musulmonlarni sudxo‘rlikdan qaytarish, ularga tijoratni halol qilib berish bilan birga, oldi-sotdi paytida xaridorning haqqini rioya qilishga buyuradi.   

Ba’zi tijorat ahllari tezroq va ko‘proq pul topish maqsadida ba’zan qalloblikka, ba’zan esa nopoklikka qo‘l urib boshqalarning cho‘ntagini qoqib olishga urinadilar va shu yo‘l bilan molu-dunyo orttiradilar. Bu xildagi tirikchilik musulmonchilik qonun-qoidalariga, insofga zid amal bo‘lib, Alloh taolo musulmonlarni bunday nopoklikdan saqlanishni buyurgan:



«Ey mo‘‘minlar, bir-birlaringizning mollaringiz ni nohaqlik bilan yemanglar. Ammo ikki tomonning roziligida tijorat yo‘li bilan bo‘lsa, (englar)» (Niso, 29.)  - deb, birinchidan xiyonatdan saqlanishni buyurgan bo‘lsa, ikkinchidan shar’iy tijorat qilishga ijozat beradi.

Tijorat qiluvchi kishi avvalo tijoratning qonun-qoidarini, odamlar bilan muomalani, shariat bo‘yicha oldi-sotdidagi masalalarni bilish bilan birga, o‘ziga rostgo‘ylik, halollik va omonatdorlik fazilatlarini doimiy kasb qilib olishi lozim bo‘ladi.

Aslida tijorat shariatda ruxsat berilgan amal bo‘lib, mol-dunyoga ega bo‘lishning asosiy shartlaridan biridir. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) shunday deganlar: «Kimki dunyo istasa tijorat qilsin, oxirat istasa ibodat qilsin, agar ikkovini istasa ilm o‘qisin!». (Ta’liymul muta’allim.)

Tijorat bilan dunyo-boylik topishga niyat qilgan kishi bir necha qoidaga amal qilishi kerak:

1. Tijorat ilmini yaxshi o‘zlashtirishi kerak, chunki ilmsiz holatda har qanday narsaga urinish muvaffaqiyatsizlik keltiradi.

2. Savdoda halollikka rioya qilish lozim. Alloh taolo shunday deydi:



«Agar molni o‘lchab beradigan bo‘lsangiz, (metr yoki chelakni) to‘la qilib o‘lchab bering, tarozi pallalarini teng qilib tortib bering, mana shunday tijorat ma’oshingiz uchun ham, oxiratingiz uchun ham yaxshidur». (Isro, 35.)

Ibn Abbos (r.a.) tijoratchilarga shunday der ekanlar: «Ey ahli dunyo jamoati, sizlarga ikki narsani omonat qilib berilganki, bu narsalar bilan sizdan avvalgi ummatlar halokatga uchraganlar; bular o‘lchov bilan tarozidur».

Shuning uchun o‘lchovda noaniqlikka yo‘l qo‘ygan, o‘z foydasi uchun haromdan hayiqmay toshu-tarozida va metrda xaridor haqiga xiyonat qiladigan, olchoq savdogarlar haqida Alloh taolo shunday xitob qiladi:



«O’lchovda va toshu-tarozida kishilar haqini urib qolib, xaridorga moddiy zarar yetkazuvchilarga Allohning do‘zaxi bo‘lsin. Chunki ular o‘zlariga olishda orttirib o‘lchatadilar, ammo boshqalarga sotishda esa, ziyon qildiradilar. Nima, ular qiyomatda Alloh oldida javob bermayman, deb o‘ylaydilarmi?!». (Mutoffifiyn, 1-4.)

Miqdod bin al-Asvad al-Kindiy  aytadi: «Men Rasululloh (sav)ning: «Qiyomat kuni bo‘lganda quyosh bandalarga bir mil yoki ikki mil masofaga yaqin kelib, ularni boshlaridan kuydiradi. Gunohlari miqdoricha ter to‘kiladi. Ba’zilarining terlari oyoq oshiqlarigacha, ba’zilariniki tizzalarigacha, ba’zilariniki bellarigacha, ba’zilarining terlari esa burunlarigacha ko‘madi» - deganlarini eshitganman». (Imom  Ahmad rivoyati)

Qiyomatdagi bu sharmandalik tijoratdagi qalloblarga tayin etilgandir.

3. Tijoratchi omonatdor bo‘lishi zarur. Alloh taolo:


«Albatta, Alloh sizlarga omonatni egasiga o‘z vaqtida berishingizni buyuradi» (Niso, 58.)  - degan bo‘lsa, Payg‘ambarimiz (s.a.v.): «Munofiqning uchta alomati bor; Yolg‘on gapiradi, va’dasiga vafo qilmaydi, omonatga xiyonat qiladi» - deb, omonatdor bo‘lmagan kishi munofiq ekanligini bayon qilganlar. Shartnomani buzmaslik, va’da qilgan molni o‘z vaqtida egasiga berishlik, qarz olgan bo‘lsa muddatida qaytarishlik, molning aybini ochiq aytib yoki ko‘rsatib sotishlik, bularning hammasi omonatdorlik sifatlaridir. Ko‘p hollarda taroziga qo‘yiladigan toshning tagi egovlanib, me’yordan yengil qilib qo‘yilganini, xaridorga tortib berilgan mol boshqa tarozida tortib ko‘rilganda ancha kam chiqib, xaridor sarf qilgan puliga achinib, dili ranjib, olgan puling harom bo‘lsin, deb qarg‘aganining guvohi bo‘lamiz. Ba’zi hollarda esa minib yurgan mashinamiz biror hodisaga uchrab  pachoqlansa, undan ko‘nglimiz to‘lmay qolsa, urilgan joyini nomiga «bozor uchun» tuzattirib, xaridorning ko‘zini shamg‘alat qilib, yangi mashinadek pullaymiz, aybini berkitamiz. Mana shu qilmishlarimiz ayni xiyonatdir.

4. Tijoratda halol narsalarning oldi-sotdisi bilan shug‘ullanish kerak. Bunda elga ham manfaat bo‘ladi. Iste’moli Alloh ta’olo tomonidan harom qilingan narsalarning, masalan: mast qiluvchi ichimliklar, giyohvand moddalar, harom o‘lgan hayvon go‘shtlari, cho‘chqa go‘shti, o‘g‘irlangan mollar tijorati bilan topilgan mablag‘ ham musulmon odam uchun harom hisoblanadi va vaqtincha tijoratchining puli ko‘paysa ham baraka qilmaydi, natijada qisqa muddat ichida «surib chiqib ketadi».

5. Tijoratchi saxovat qo‘lini ochiqroq tutishi kerak. Chunki baraka Allohdan bo‘lganidan keyin, uning buyruqlariga itoat etib, nafaqa, sadaqa va zakotlarni o‘z vaqtida ajratib, oilasini, qaramog‘idagilarni, qarindosh-urug‘lar hamda qo‘shnilarning muhtojlarini ta’minlab turishi kerak. «Baqara» surasining 261-oyatida, saxovatli kishilarning Alloh yo‘lida qiladigan ehsonlari evaziga yetti yuz barobar, ba’zi kishilarga esa behisob baraka ato qilishga Alloh va’da beradi.

6. Tijoratchi savdo paytida nihoyatda xushmuomala bo‘lishi, xaridorni yaxshi muomala va shirin so‘z bilan ko‘ngliga kirib borishi kerak, ayniqsa xaridorga turli mollarni takror ko‘rsatishga erinmasligi lozim. Xaridor hech narsa olmay chiqib ketsa ham, unga boshqa safar kelib turishini taklif etib qolishi kerak. Afsuski, bu jihatdan bizning tijoratchilarda muomala odobi yetishmaydi. Ko‘p tijoratchilar xaridorning salomiga alik olishni ham bilmaydi. Biror narsaning boshqa turini ikkinchi marta ko‘rsatishni so‘ralsa, «olsangiz oling, olmasangiz yo‘q» - deb dag‘al javob berishadi. Ey muhtaram tijoratchilar, shirin tilingiz bilan xaridor chaqirasiz, shirin muomalangiz bilan mol sotasiz. Aks holda xaridor sizdan qarzdor emas, arpangizni xom o‘rgani ham yo‘q! Shuning uchun, tijoratchi birodarlarimiz agar musulmon bo‘lsalar tijoratda diyonatni unutmasliklari lozimdir.

Ayyub payg‘ambar Ya’qub (a.s.)ning akalari Iysuning zurriyotidan bo‘lib, nasablari Ayyub ibn Ma’sub ibn Ravoh ibn Rum ibn Iysu ibn Ishoqdirlar. Iysuning xotini Ismoil (a.s.)ning qizlari ekanligi avvalda aytib o‘tildi. Ayyub (a.s.)ning xotinlari Rahima (Ba’zi  olimlar  Ayyubnning xotini Layya binti Ya’qub  edi deydilar) binti Afrosim ibn Yusuf esa Yusuf (a.s.)ning nabiralari edi.

Ayyub (a.s.)ning vatanlari, ba’zi manbalarda al-Aqaba qo‘ltig‘ining shimolida, O’lik dengizning janubiy g‘arbida joylashgan Odum vodiysidagi Avs yeridir. (Doktor Shavqiy Abu Xalil. Atlasul-Qur’on. Damashq. 2001. 18-6et.)

At-Tabariy va Yoqut al-Hamaviy Ayyub tug‘ilgan va yashagan yer Damashq va Azru’otning o‘rtasida joylashgan al-Basaniyya vodiysida ekanligini yozganlar.

Ba’zi «ahli kitoblar»ning fikricha, Ayyub (a.s.)ning onalari Lut payg‘ambarning qizlari degan holda, otalari Ibrohim zurriyotidan emas, balki Ibrohim olovdan omon chiqqanligini ko‘rib imonga kelgan kishilardan biri edi, deydilar. Holbuki, Ayyub (a.s.) Ibrohim (a.s.)ning zurriyotlaridan ekanligini Qur’on oyatlari tasdiqlab turibdi:


«Unga (Ibrohimga) Ishoq va Ya’qubni ato etdik. Hammasini hidoyatga yo‘lladik. Oldin Nuhni ham hidoyatga yo‘llagan edik. Uning zurriyotidan Dovud, Sulaymon, Ayyub, Yusuf, Muso va va Horunni ham yo‘lladik». (An’om, 84.)

Ayyub (a.s.)ning yashagan joylari Rum yeri (Shom) bo‘lib, juda farovon yashardilar, mollari behisob, o‘zlari juda go‘zal inson edilar.

Ayyub (a.s.) Allohning ikki sinoviga uchradilar. Birinchidan og‘ir dardga mubtalo bo‘ldilar, badanlari irib, qurtlab ketdi, tillari va qalblaridan boshqa sog‘ joylari qolmadi va ana shu imtihon o‘n sakkiz yil davom etdi.



«Ayyubning Parvardigoriga nido qilib: «Parvardigorim, menga musibat yetishdi. O’zing rahmlilarning rahmlirog‘isan» - deb iltijo qilganini eslang. Biz uning duosini mustajob qilib, undagi zahmatni ketkazdik hamda o‘z huzurimizdan mehribonlik ko‘rsatib, barcha ibodat qiluvchilarga eslatma bo‘lsin, deb Ayyubga oilasini va ular bilan qo‘shib, yana ularning barobarida ahlu avlod ato etdik». (Anbiyo, 83.) 

Ba’zi tarixchilar, Ayyubning sinov muddati uch yil, ba’zilar esa yetti yilu bir necha oy bo‘lgan, deb taxmin qiladilar.

Ikkinchidan butun mol-dunyolari yo‘q bo‘ldi. Buni ko‘rgan e’tiqodi past va imonsiz kishilar Ayyub (a.s.)ning ustilaridan kulishib: «Agar u payg‘ambar bo‘lsa, bunday dardlarga mubtalo bo‘lmas va boyligidan ajralmas edi», - deyishdi va undan butunlay yuz o‘girib ketishdi. Holbuki, Ayyub (a.s.) Allohning suyukli payg‘ambari edilar.

Alloh taolo Qur’oni karimda shunday deydi:


«(Ey Muhammad (s.a.v)), bandamiz Ayyubning Parvardigoriga nido qilib: «Darhaqiqat, shayton meni balo va azob bilan ushladi», degan paytini eslang! (Shunda unga aytildi): «Oyog‘ing bilan ostingdagi yerni tepgin!»

U Allohning amrini bajargan edi, o‘sha yerdan bir chashma otilib chiqdi. So‘ng unga aytildi:

«Mana shu muzdek ichiladigan va cho‘miladigan suvdir. (Qachonki Ayyub u suvda cho‘milib, so‘ng undan ichgach uning barcha zohiriy va botiniy dardlari darhol davo topdi)». (Sod, 41-42.)

Ayyub (a.s.)ning xotinlari yolg‘iz Rahimagina bu uzoq muddatli sinov paytida eriga vafo qilib, sadoqat bilan xizmat qildi, ham erining, ham Allohning roziligini topdi.