Albatta, ilmda sobit bo‘lgan mo‘min kishi hidoyat Allohning rahmati, naqadar ulug‘ ne’mati ekanligini bilgani bois, Allohgan qalban yolvorib ushbu hidoyat yo‘lida sobit qilishini so‘raydi.
   Mo‘minning boshqalardan eng farqli jihati Allohdan qo‘rqishida aks etadi. Chunki Allohga iymon keltirmagan kimsaning jahannamning mavjudligiga bo‘lgan ishonchi ham sustdir. Mo‘min kishi oxirat kuniga qattiq ishongani uchun, bu ishonch uni mudom Allohdan qo‘rqib yashashga chorlab turadi. Faqatgina Allohga iymon keltirgan va Robbisiga qarshi kibr qilishdan qo‘rqqan, Uning cheksiz rahmatidan umidvor bo‘lgan kishigina Allohga qo‘rquv va umid bilan duo qiladi. Bu tarbiyani o‘zida shakllantirishni istaganlar albatta, Allohning kalomini, undagi azob va rahmat oyatlarini mudom o‘qishi, uni qalbiga singdirib, amalda tadbiq qilishi lozim. E’tibor bersak Qur’onda qo‘rquv va umid oyatlari yonma-yon keladi. Agar kishi duolarida qo‘rquv his etmasa u tafakkkur qilishdan yiroq turgan kimsa bo‘ladi. Inson Allohga jahannam azobidan panoh tilab qancha ko‘p duo qilsa, Uning jannati, jamolini istab ham shuncha ko‘p duo qilishi lozim. Ya’ni jahannam azobidan qo‘qib, jannatga kirishni umid qilishi lozim. Bu holat Qur’on oyatlarida quyidagicha bayon qilingan:
«Undan qo‘rqib tama’ ila duo qiling. Albatta, Allohning rahmati yaxshilik qiluvchilarga yaqindir» («A’rof», 56).
«Ularning yonboshlari yotar joyidan yiroq bo‘lur. Ular Robbilariga qo‘rquv va umidvorlik ila duo qilurlar va o‘zlariga Biz rizq qilib bergan narsalarimizdan infoq qilurlar» («Sajda», 16).
Ko‘rib turganimizdek qo‘rquv va umid Qur’onda ta’lim berilgan duoning ikki tamalidan biridir. Qur’onni diqqat bilan o‘qisak, uni tafakkur qilsak barcha ibodatlar va hayotning har lahzasida bu ikki tuyg‘uning ahamiyati buyuk ekanini tushunib yetamiz. Unutmaslik kerakki, duo abadiy hayotimizda najotga yetaklaydigan ibodatdir. Alloh taolo Qur’oni karimda bu haqiqatni quyidagicha bayon qilgan:
«Va Robbingiz: «Menga duo qiling, sizga ijobat qilurman. Albatta, Menga ibodatdan kibr qilganlar jahannamga xoru zor hollarida kirurlar», dedi» («G’ofir», 60).

ALLOHNING SIFATLARINI YODGA OLIB DUO QILISH

Allohning ismlari bizga U Zotning sifatlarini o‘rgatadi. Misol uchun Alloh - Rahmon — kofiru, mo‘minga mehribon, ne’mat beruvchidir. Hakam — hukm qiluvchi, Razzoq — rizq beruvchidir"¦. Bu ismlar bizga Robbimizni tanitgani uchun odam ularni yodga olganda U Zotning buyukligini, yaqinligini, mehribonligini va boshqa yana qanchadan-qancha sifatlarini eslaydi. Allohdan rizq istagan Uning «Razzoq» ismini, mag‘firat istagan «G’ofurur Rohiym», «Tavvabur Rohiym» kabi ismlarini yodga olib duo qiladi. Bunday duo qilish albatta, duo qilish shartiga mos keladi. Qur’onda Allohga Uning ismlari bilan duo qilish aytilgan:
«Allohning go‘zal ismlari bordir. Bas, Unga o‘sha (ism)lar ila duo qiling» («A’rof»,180).
«Sen: «Allohga duo qilinglar, Rohmanga duo qilinglar, qaysisiga duo qilsangiz ham, bari bir. Go‘zal ismlar Unikidir», deb ayt» («Isro»,110).
Allohning barcha sifatlarini bilgan odam xato va gunohlarini Allohdan yashirishga urinmaydi. Chunki yashirsa ham oshkor qilsa ham Alloh hamma narsani ko‘ruvchi va biluvchi ekanini fikrlaydi. Xatolarini yashirishga urinishi behuda ekanini bilgan odam kuchini behuda bo‘sh narsaga emas, balki Allohdan mag‘firat so‘rab, istig‘for aytishga sarflaydi. Ibrohim alayhissalomning o‘z duolarini quyidagicha boshlaganligi Qur’onda shunday bildirilgan:
«Ey Robbimiz, albatta, Sen o‘zing maxfiy tutgan narsamizni ham, oshkor qilgan narsamizni ham bilursan. Alloh uchun yeru osmondagi biron narsa maxfiy emas» («Ibrohim», 38).

Mo‘min kishiga ehtiyoji, niyati o‘ziga naqadar imkonsiz tuyulsada hamma narsa Allohning nazoratida ekanini, imkonsiz ko‘ringan har narsa Allohning birgina «Bo‘l» degan amri bilan amalga oshishini biladi. Shu sababli Allohning ne’matlariga yetishish uchun har qanday og‘ir holatni to‘siq deb hisoblamaydi. Allohga bo‘lgan mustahkam ishonch va ixlos bilan qilgan duosi har qanday to‘siqni yengib o‘tishiga astoydil ishonadi.
Istak va ehtiyojlarimizni Allohga bildirishda bizlarga Qur’onda Payg‘ambarlar, mo‘minlar va farishtalar tilidan qilingan duo odobi bayon qilingan. Ular o‘z ehtiyojlarini Robbilariga bayon qilganda U Zotning sifatlarini tilga olishgan. Ularning bir nechtasini ko‘rsatib o‘tish kifoya .
Zakariyo alayhissalomning duosi:
«Ey Robbim, menga O’z huzuringdan yaxshi zurriyot bergin. Albatta, Sen duoni eshituvchisan» («Oli Imron», 38).
Sulaymon alayhissalomning duosi quyidagicha edi:
«Ey Robbim, meni mag‘firat qilgin va menga o‘zimdan keyin biror kishiga muyassar bo‘lmaydigan mulkni hadya etgin. Albatta, Sen ko‘plab atolarni berguvchisan» («Sod», 35).
Iso alayhissalomning duosi:
«Robbimiz, Bizga osmondan yasatilgan dasturxon tushirgin, u avvalimizgayu oxirimizga bayram bo‘lib qolsin. Sendan mo‘‘jiza bo‘lib qolsin. Va bizga rizq bergin, zotan O’zing eng yaxshi rizq berguvchisan» («Moida», 114).
Mo‘minlarning duosi:
«Ey Robbimiz, bizga nurimizni batamom qilib ber, mag‘firat qil, albatta, Sen barcha narsaga qodirsan» («Tahrim», 8).

DUODA QOLIPGA TUSHGAN, TAKRORLANADIGAN SO’ZLARNI AYTMASLIK

Duo deganda fikrimizga dastlab Allohni yodga olish, U Zotga ehtiyojlarini bildirish, istaklarini so‘rash, gunohlari uchun mag‘firat tilash kabilar keladi. Agar haqiqatdan ham shunday bo‘lsa duoda samimiy bo‘lish lozim. Ayrim kishilar duoni ixlos bilan bajariladigan ibodat emas, balki ma’lum qolipga tushgan so‘zlar tizimi, ma’nosini duo qilayotgan kishining o‘zi ham unchalik tushunib yetmaydigan, har safar qayta-qayta aytiladigan so‘zlarning takrorlanishi, shunga o‘rganib qolish yoki an’ana deb o‘ylashadi. Allohning buyukligini his qilgan, Uning azobidan qo‘rqqan va roziligini topishni istagan odam qalbidan kelgan samimiy va tabiiy ifodalar bilan U Zotga yuzlanadi. O’zini Allohga topshirgan, do‘st va yordamchi sifatida faqat Uni tanlagan odam, qalbida to‘lib-toshgan samimiy ifodalar bilan dardini faqat Unga aytadi hamda Yoqub alayhissalom kabi barcha dardu alamini faqatgina Allohga bildirib, Undan yordam so‘raydi:
«...Albatta, men dardu hasratimdan faqat Allohning O’ziga shikoyat qilmoqdaman"¦.» («Yusuf, 86»).
Duo qiluvchi samimiy bo‘lmasa, duoni bajarilishi kerak bo‘lgan rasmiy ish yoki qabul bo‘lish - bo‘lmasligi aniq bo‘lmagan narsa deb e’tiborsiz qarasa, asosan bir qolipga tushgan iboralarni qo‘llaydi. Nima deyotganini o‘zi ham tushunmayotgan bir qancha chiroyli so‘zlarni aytib o‘zicha duo qilgan bo‘ladi. Bu Qur’onda ta’rif etilgan duo emasligi aniq. Vaholanki duo bandaning O’z Robbisi bilan samimiy muloqotidir. Har bir odamning muammolari, istaklari, orzulari, ruhiy holati bir xil emas. Duo vaqtida so‘zlar emas , duo qiluvchining o‘sha vaqtdagi ruhiy holati muhimdir. Qur’onda bayon qilingan duolarning hech birida bu uslub ko‘rinmagan. Payg‘ambarlar, farishtalar, mo‘minlar tilidan qilingan duo namunalarida faqatgina ruhiy holatdan kelib chiqqan samimiy qalb ifodalari, iltijolarini ko‘ramiz.

DUODA SHOSHMASLIK

Inson tabiatan shoshiluvchidir. Ba’zan fitratidagi bu shoshqaloqlik yuzaga chiqqanda, hatti - harakatlarining oqibatini o‘ylamasdan ish tutadi. Har narsani nozik jihatlarigacha biluvchi Robbimiz O’zining kitobida shunday marhamat qilgan:
«Inson shoshqaloq o‘laroq yaratilgandir. Men, albatta, sizlarga O’z oyat-alomatlarimni ko‘rsaturman. Bas, meni shoshiltirmanglar» («Anbiyo», 37).
Inson tabiatidagi shoshqaloqlik asosan dunyoviy ne’matlarni qo‘lga kiritishda yanada ko‘proq yuzaga chiqadi. Albatta, har bir odam Allohning ne’matlari va jannatiga rag‘bati kuchli. Jannat ne’matlariga o‘xshash ba’zi ne’matlarning bu dunyoda ham mavjudligi, jannatning qanday maskan ekanligini tasavvur qilish va unga bo‘lgan rag‘batni yanada kuchaytirib solih amallar qilishga chaqirishdir. Bu ne’matlarga bo‘lgan kuchli istak hamda shoshqaloqlik tufayli kishi ularni tezroq qo‘lga kiritishni xohlaydi. Bu shoshqaloqlik duolarda ham o‘z aksini topadi. Duo qilgandan so‘ng uni tezroq qabul bo‘lishini istaydi. Duoning qabuli kechiksa «Duo qilyapman, lekin qabul bo‘lmayapti», degan noto‘g‘ri xayollarga borishadi. Shoshqaloqlik, sabrsizlik vaqti-vaqti bilan noumid bo‘lishga, hatto duo qilmay qo‘yishgacha olib keladi. Aslida mo‘min o‘zi uchun nima yaxshi va nima yomon ekanligini juda yaxshi biluvchi Alloh ekanini esda tutishi lozim. Bu haqiqatni Alloh shunday bildirgan:
«...Shoyadki, yoqtirmagan narsangiz siz uchun yaxshi bo‘lsa. Va shoyadki, yoqtirgan narsangiz siz uchun yomon bo‘lsa. Alloh biladir, siz bilmassiz» («Baqara», 216). Shu sababli banda Allohdan bir narsa istagan vaqt uning oqibatini Allohga havola etishi va sabr qilishi lozim. Balki duo qilib istagan narsasida uning uchun yaxshilik yo‘qdir. Balki duo qilgan narsasiga erishish uchun ma’naviy kamollikka yetishish, buning uchun ma’lum muddat o‘tishi zarurdir. Balki Alloh unga so‘raganidan ham yaxshirog‘ini ato etish uchun sabrini sinayotgandir. Shu sababli mo‘min u ishni Allohga havola etishi, Undan xayrli oqibatlarni so‘rab duo qilishi zarur. Bu yo‘lda faqat sabr kerak. Zero, Alloh taolo Qur’onda ibodatda sabrli bo‘lishga e’tibor qaratib shunday marhamat qilgan:
(«Baqara», 45)

Qur’onda barcha ibodatlar kabi duoda ham azmu qarorli bo‘lish maqtalgan. Chunki duoda sabrli bo‘lish mo‘minni yanada komillashtiradi, kuchli iroda egasi qiladi. Sabr bilan duo qilish unda istalgan ehtiyojlar, muammolarning yechimi bilan birga eng muhim narsa Allohga bo‘lgan yaqinlikni taqozo etadi. Duoda sabrli bo‘lgan mo‘min duo qilib istagan narsasidan ham afzal narsa - kuchli ma’naviy ozuqa topadi.
Payg‘ambarlarning ba’zilari talablarini yillar davomida duo orqali Allohdan istab kelishgan. Alloh esa ularning ba’zilarining istagini tez, ba’zilarinikini esa yillar o‘tganidan so‘ng bergan. Yoqub alayhissalomning o‘g‘li Yusuf alayhissalom bilan diydorlashishi, Yusuf alayhissalomning yillar davomida yotgan zindondan chiqib mulk egasi bo‘lishi, Ayyub alayhissalom yetgan zarardan rahimlilarning rahimligi bo‘lgan Allohga qilgan duolari ko‘p yillar o‘tgandan so‘nggina qabul bo‘lgan. Ibrohim alayhissalom zurriyotlaridan musulmon ummat chiqishini, Allohning oyatlarini tilovat qilib beradigan, kitobni va hikmatni o‘rgatadigan, ularni poklaydigan Payg‘ambar yuborishni so‘rab qilgan duosini esa Alloh ko‘p asrlardan so‘ng ijobat qilib, Muhammad alayhissalomni Payg‘ambar qilib yuborgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, chin dildan qilingan duo albatta qabul bo‘ladi, lekin qabul qiluvchi Zot qachon xohlasa, o‘shanda qabul qiladi. Albatta, Qur’ondan kelgan bunday misollarda buyuk sabr namunasini ko‘rish mumkin. Alloh solih bandalarining duolarini ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng qabul qilish bilan ularga xayr istagan. Bu muddat ichida ular yanada komillashgan, tarbiyalangan, sadoqat va ixloslari yanada mustahkamlashgan, jannatga loyiq kishilar qatoridan o‘rin olganlar. Ko‘rinib turibdiki duoning natijasini ko‘rish uchun shoshilish mo‘minga aslo xos emas. Mo‘minning yagona vazifasi Yaratuvchisiga itoat etish, o‘zi uchun atalgan taqdirga rozi bo‘lishdir. Ana, mo‘min kishining duosini Alloh o‘z vazifasining bir qismi sifatida ado etadi.

DUONING MAVZUSI FAQAT DUNYO NE’MATLARI EMAS

Duoda dunyoviy  hayotimiz bilan bog‘liq  narsalarni so‘raymizmi yoki dunyodan kechib faqat oxirat talabida bo‘lamizmi? Albatta, Allohning xolis bandalari uchun har ikkisida  ham  xayr bor. Ma’lumki, dunyo hayoti mutlaqo yakun topadigan juda qisqa hayotdir. Lekin undagi har bir ne’mat kishining Allohga yaqinlashishi va shukr qilishi uchun sabab bo‘la olishi mumkin. Undagi ba’zi ne’matlarga qarab jannat  va undagi ne’matlar haqida tasavvurga ega bo‘lish mumkin. Undagi osmon, yer, quyosh, oy,  yulduz kabi sanab sanog‘iga yetib bo‘lmaydigan boshqa ne’matlar esa Allohning biru borligi, har narsaga qodirligini tafakkur qilishga chaqiradi. Quyoshning botishi, kunning tun bilan o‘rin almashishi, yulduzlarning paydo bo‘lishi, yana tong otishi, quyosh chiqishi kabi ko‘zimiz o‘rganib qolgan hodisalarda esa olamning yagona boshqaruvchisi borligi, Undan boshqa hech narsaning boqiy emasligini isbotlaydi. Albatta, tafakkur qiluvchilar bularning barini ko‘rganda Allohni poklab yod etadilar, Uning cheksiz qudrati oldida bosh egadilar. Bu esa Allohga ma’naviy yaqinlikni taqozo etadi. Shu sababli Alloh Qur’onda mo‘minlarga ham dunyo, ham oxirat uchun duo qilish kerakligini bildirgan. Faqat dunyo hayotining o‘tkinchi matohlariga aldanib qolishdan qaytaradi. O’z kitobida esa shunday marhamat qilgan:
«"¦Odamlardan ba’zilari: Robbimiz bizga bu dunyoda bergin», deydir va unga oxiratda nasiba yo‘qdir. Va ulardan ba’zilari: «Robbimiz, bizga bu dunyoda ham yaxshilikni, oxiratda ham yaxshilikni bergin va bizni do‘zax olovi azobidan saqlagin», deydir. Ana o‘shalarga qilgan kasblaridan nasiba bor. Va Alloh tez hisob qiluvchidir» («Baqara», 200-202).

Albatta, har bir odam o‘z dunyoqarashi, ehtiyoji, talabidan kelib chiqib duo qiladi. Kimni nima qiziqtirsa, nima bilan mashg‘ul bo‘lsa, nimaga ko‘p vaqt ajratsa qilgan duosi ham asosan o‘shalar bilan bog‘liq bo‘ladi. Alloh roziligini maqsad qilgan mo‘minning istagi U Zotning amrlarni bajarish bo‘lib, duosi ham shu bilan bog‘liq bo‘ladi. Bundaylar o‘z duolarida Allohdan O’zini rozi qiladigan solih amallarni qilishga muvaffaq etadigan imkoniyat, kuch va quvvat va bu yo‘lda sobit turishni so‘raydilar.
Alloh istasa kishining dunyo bilan bog‘liq duolari qabul bo‘ladi, ammo avval aytganimizdek uning oqibati xayrli bo‘lmasligi mumkin. Pul, mol-dunyo uchun duo qiladilar. Lekin u e’tiqodi sust odamni gunohga yetaklaydigan, to‘g‘ri yo‘ldan chiqishiga sabab bo‘ladigan vosita bo‘lishi ham mumkin. Dunyo hayotining jozibador, jalb qiluvchi ekanligi haqida Qur’onda shunday deyilgan:
«Odamlarga ayollardan, bolalardan, to‘p-to‘p tillo va kumushdan, go‘zal otlardan, chorvadan, ekin-tikindan iborat shahvatlarning muhabbati ziynatlandi. Ular dunyo hayotining matohidir. Allohning huzurida esa, husnli qaytar joy bor» («Oli Imron», 14).
Dunyoviy istak va xohishlarning yuzaga chiqishida albatta yaxshilik ham bo‘ladi. Allohdan mulk istab niyatiga yetgan hamda undan Alloh yo‘lida savobli va xayrli amallar qilayotgan kishilar oramizda yo‘q emas. Dunyoviy istaklarning hammasi ham yomonlikka yetaklayvermaydi. Bu dunyoni g‘animat bilib, moddiy, jismoniy, ma’naviy imkoniyatlaridan imkon qadar ko‘p foydalanib Alloh roziligini ko‘zlagan kimsalar uchun dunyoviy ne’matlar Allohning lutfidir. Allohning ne’matlaridan bahramand bo‘lgan holda U Zotga qarshi boradigan, mutakabbirlik qiladigan kimsalar uchun esa bu ne’matlar halokatdan ortiq narsa emas.

Shunday insonlar bo‘lganki ularning dunyoviy istalari oxiratlari uchun ham manfaat bergan. Albatta bu muborak bandalar Allohning Payg‘ambarlaridir. Ular bu dunyoning o‘tkinchi matohlarini faqat Alloh roziligini maqsad qilib so‘rashgan. Chunki ularning istaklarining bari Alloh roziligini topishga qaratilgan. Hech bir Payg‘ambar nomim saqlanib qolsin deb Allohdan zurriyot so‘ramagan. Farzandni faqat o‘zlaridan keyingi iymon keltirgan zotlar uchun yo‘lboshchi bo‘lishini istab so‘rashgan. Qur’oni karimda bayon etilgan Anbiyolar qissasiga e’tibor qaratsak ular o‘zlaridan keyin qoladigan zurriyodlarini faqat Alloh roziligini ko‘zlagan holda talab qilishgan. Qur’onda Zakariyo alayhissalomning Allohdan farzand istashlari bayon qilingan. Undan kelib chiqadigan mazmunga ko‘ra Imronning xotini, Bibi Maryamning onalari homiladorlik vaqtida xolis niyat bilan qorinlaridagi farzandni ibodatxona xizmati uchun nazr qiladi. Vaqti-soati yetib Bibi Maryam dunyoga keladi. Alloh uni juda yaxshi qabul qilib, nihoyatda go‘zal o‘stiradi va Zakariyo alayhissalomni unga kafil qiladi. Zakariyo alayhissalom qachon Maryamning oldiga kirsalar, uning huzurida rizq ko‘rar edilar. Bu holatdan xayron bo‘lgan Zakariyo alayhissalom Maryamdan: «Senga bu qaerdan keldi?», deb so‘raydilar. Maryam esa, «Bu Allohning huzuridan. Albatta, Alloh xohlagan kishisiga behisob rizq berur», deb javob qilgan. Buni ko‘rib turib befarzand yurgan Zakariyo alayhissalomda farzandli bo‘lish havasi yangidan uyg‘onadi va Allohga rag‘bat va qo‘rquv bilan quyidagicha duo qiladi:
«Robbim, O’z huzuringdan pokiza farzand ato et. Albatta, Sen duo-iltijolarimni eshituvchisan» («Oli Imron»,38). Alloh taolo Zakariyo alayhissalomning duolarini qabul qilib, qarigan chog‘ida unga Yahyo alayhissalomni hadya etgan. Bu haqda Alloh taolo shunday marhamat qilgan:
«Bas, Biz uni (duosini) ijobat etdik va unga Yahyoni hadya qildik hamda juftini o‘nglab qo‘ydik. Albatta, ular yaxshiliklarga shoshilishar edi va Bizga rag‘bat ila va qo‘rqib duo qilishar edi. Ular Bizga ta’zim ila bo‘yinsunuvchi edilar» («Anbiyo», 90).

Sulaymon alayhissalom qissasida ham mo‘minlar uchun ibrat bor. Alloh taolo Sulaymon alayhissalomga gijinglab turgan uchqur otlarni ko‘rsatadi. Ul zot otlarni zavq bilan tomosha qilib quyosh botganini ham sezmay qoladilar. Sulaymon alayhissalom Allohning zikridan chalg‘itgan bu otlarni qurbonlik qilib so‘yib yuboradilar. Ammo bu otlarni ko‘rgan Sulaymon alayhissalom Alloh yo‘lida jihod qiladigan chavandoz o‘g‘illari bo‘lishini orzu qiladilar.
Ibrohim alayhissalomning duolariga nazar solsak, Unda ham Allohning roziligidan boshqa narsa maqsad qilinmaganligi yaqqol ko‘rinadi. «Ey Robbimiz, bizdan qabul et, albatta, Sen O’zing eshituvchi, biluvchi Zotsan. Robbimiz, ikkovimizni O’zingga musulmon bo‘lganlardan qil va zurriyotimizdan ham O’zingga musulmon ummat qil, bizga ibodatlarimizni ko‘rsat, tavbamizni qabul et. Albatta, Sen o‘zing tavbalarni ko‘plab qabul etuvchi, rahimli Zotsan» («Baqara», 127-128).
Faqat dunyo ne’matlarini istab duo qilish mo‘minga xos emas. Mo‘minlarning asl yurti oxiratdir. Shunday ekan asl yurtini unutib duolarini faqat o‘tkinchi hayotga bog‘lash joiz emas. Allohdan ham dunyo, ham oxirati uchun yaxshilik so‘ralishi lozim.