Institutda o'qib yurganimda bir maqola yozgandim Islom Banklari to'g'risida. Yaxshilab o'qib fikrilaringizni bildirib o'tarsizlar. Hammada Islom Banklari haqida aniq tasavvur paydo bo'lsin deb shu yerga chop etyapman, iltimos mualliflik huquqini poymol qilmanglar
Ислом банклари фаолистининг асосий тамойиллари Бугунги кунда жаҳоннинг 40 зиёд мамлакатларида ислом банклари фаолист ксрсатмоқда. "œСариа" халқаро банклар рейтинг агентлигининг маълумотларига ксра ҳозирда ислом банкларининг активлари 160,0 млрд. АҚШ долларидан ошиб кетган. Классик ғарб банк тизими бир қатор муаммовий ҳолатларни бошидан кечираётган пайтда ислом дини шариати аҳкомлари асосида муваффақист билан иш юритаётган, нисбатан сқинда ташкил стилган банклар тажрибасини срганиш муҳим аҳамист касб стади.
Банкир ва олим Крис Барлтон сзининг "œА ивожланаётган бозорлардаги банклар" асарида ислом банклари фаолистини ҳар томонлама чуқур таҳлил қилган. Унинг таҳлилига ксра, ислом банклари капитали йилига 10-15 фоиз суръат билан ссмоқда. Бу сса замонавий молис соҳасида жуда юқори ксрсаткич бслиб ҳисобланади.
Сснгги пайтларда ксплаб ғарб банклари дунёнинг турли мамлакатларида сзларининг исломий шсъбаларини очмоқдалар. "œЧсйз Манхеттен", "œГолдмен сакс", "œING", "œАомура секьюритиз", "œJP Morgan", "œHSBS" каби дунёга машҳур банклар шулар жумласидандир. АҚШнинг машҳур банкларидан бири "œСитибанк" махсус ислом фондлари учун 1 млрд. АҚШ доллари миқдорида маблағ ажратганлиги ҳам молис бозорида ислом банкларининг роли тобора ортиб бораётганлигини исботлайди.
Бугунги кунда ислом банкларида шариат талабларига қатъий риос қилган ҳолда анъанавий банк операяисларининг десрли барчаси, съни депозит, кредит, акрредитив, ҳисоб, тслов операяислари амалга оширилади. Улар саноат, қишлоқ хсжалиги, тижорат ва хизматлар ксрсатиш соҳаларига катта маблағларни инвестияис қилмоқдалар.
Ислом банклари қуйидаги тамойиллар асосида фаолист юритадилар:
1.
Мушорака — шерикчилик асосида, съни банк ва тадбиркор томонидан маълум бир лойиҳани бирга молислаштирган ҳолда амалга ошириш.
Банк операяисларининг мушорака турида банкларнинг молислаштиришдан ксзлаган мақсади муайсн фоиз олиш смас, балки олиниши режалаштирилган фойданинг бир қисмига шерик бслиш ҳисобланади. Мушоракада олинган фойда қуйидагича тақсимланади:
- фойданинг бир қисми иш ҳақи, бошқарувни ташкил стганлиги ёки лойиҳани амалга оширишдаги бошқа иштироки учун шерикка жратилади;
- фойданинг қолган қисми сса, молислаштиришда иштирок стган шериклар, съни банк ва тадбиркор сртасида қсйилган маблағ миқдорига мутаносиб равишда тақсимланади.
Агар лойиҳа зарар билан скунланса, у ҳам шериклар сртасида молислаштиришдаги иштирокига мутаносиб равишда тақсимланади. Лойиҳа тадбиркор томонидан тайёрланганлиги боис, у лойиҳани бошқаришни сзи амалга оширади. Банк сса шартномада ксрсатилган тартибда лойиҳанинг амалга оширилиши жараёнини назорат қилиб боради ва бу билан қсйилган маблағнинг ҳимоссини амалга оширади.
Мушорака бсйича маблағ албатта, икки томонлама бслиши шарт, бунда томонлар капиталининг тенг бслиши шарт қилиб қсйилмайди, балки сзаро келишган ҳолда турли нисбатларда қсйилиши мумкин. Қсйилаётган маблағ сркин айланадиган бслиши ва унинг манбаси маълум бслиши шарт. Мушорака шартномаси томонларнинг бир-бирига бслган тслиқ ишончига асосланади. Шартнома асосида лойиҳани молислаштириш учун шериклик асосида жалб қилинган маблағни сзга мақсадлар учун ишлатиш, шунингдек, пул маблағларини бошқаришни бошқа шахсларга топшириш, лойиҳага қсйилган маблағларни сзининг бошқа шахсий маблағлари билан аралаштириб юбориш, умумий маблағни қарзга бериш ёки кафолат сифатида қсйиш таъқиқланади.
Банк талабгорлар орасида шерик танлашда нафақат унинг профессионал маҳорати, балки ахлоқий жиҳатларини ҳам инобатга олади, шунингдек, молислаштирилаётган тадбирнинг шариатга мувофиқлигига ҳам асосий сътибор қаратилади.
2.
Мудораба — ишонч асосида молислаштириш. Мазкур банк операяиссининг моҳисти шундаки, бунда томонлардан бири сармос қсювчи ва иккинчи томон иш юритувчи сифатида фаолист юритади. Демак, банк лойиҳани тслиқ молислаштирувчи бслса, тадбиркор бевосита амалга оширувчи бслиб ҳисобланади.
Ислом банклари томонидан амалга оширилувчи мудораба операяисси мусулмонлар сртасида кенг тарқалган асосий хсжалик юритиш тамойилини сзида акс сттиради. Бсш пул маблағига сга бслган шахс уни сзи ҳоҳлаган бир ёки бир нечта соҳага йсналтириши мумкин бслиб, бунда иккинчи тараф сармосни тасарруф стувчи, съни лойиҳани амалга ошириш билан боғлиқ барча ташкилий ва бошқарув ишларига масъул шахс сифатида фаолист юритади. Мудораба шартномасига ксра лойиҳани амалга оширишдан олинган фойда томонлар сртасида олдиндан сзаро келишилган нисбатда тақсимланади.
Шариат нуқтаи-назаридан мудораба молисвий воситаларни ишлаб чиқариш омилларига айлантиришнинг ҳалол ва қонуний йсли бслиб ҳисобланади. Бунда турли имконистларга сга бслган хсжалик субъектлари бирикиб, ижтимоий фойда келтирувчи хайрли ишлар амалга оширилади.
Мудорабада 3 та иқтисодий категорис амал қилади: капитал, меҳнат, фойда. Бунда капитал пул ёки натура шаклида бслиши мумкин. Шартнома тузилаётган вақтда капиталнинг ҳажми ва манбаи маълум бслиши, шунингдек, у бошқа банк операяисларига жалб стилмаслиги зарур. Лойиҳани амалга ошириш учун сарфланган меҳнатга ҳақ фойда ҳисобидан тсланади. Меҳнат ҳақи тслаб бслинганидан кейин қолган маблағ соф фойда бслиб ҳисобланади ва у шериклар сртасида сзаро келишиб, олдиндан имзоланган шартномада ксзда тутилган нисбатда тақсимланади. Худда мушоракада бслгани каби мудораба шартномасида ҳам молислаштирилаётган лойиҳа банк банк томонидан босқичма-босқич синчиклаб срганилади. Бунда ҳам талабгорлар орасида шерик танлашда нафақат унинг профессионал маҳорати, балки ахлоқий жиҳатлари ҳам инобатга олинади, молислаштирилаётган тадбирнинг шариатга мувофиқлиги ҳам шарт қилиб қсйилади.
Банк томонидан лойиҳанинг амалга оширилиши устидан доимий ва қаттиқ назорат срнатилади. Агар лойиҳани амалга оширувчи томонидан йсл қсйилган хато ва ёки сътиборсизлик оқибатида зарар ксриладиган бслса, ушбу зарарни қоплаш иш юритувчи зиммасига юклатилади. Ана шундай вазистларни ксзда тутган ҳолда ислом банклари талабгорлардан мол-мулкларини гаров сифатида қсйишларини талаб қилишлари мумкин. Табиий офатлар ёки бошқа шу каби объектив сабаблар натижасида (форс-мажор) зарар ксриладиган бслса иш юритувчи зарарни тсламайди.
3.
Муробаҳа — тижорат операяисларини молислаштириш. Ислом банклари операяисларининг ушбу турида банк муайсн тижорат операяиссини молислаштиради ва шартномада ксрсатилган фойдага сга бслади. Бунда мижоз буюртмасига ксра товар банк томонидан харид қилинади, сснгра ушбу товар шартномада ксрсатилган устама билан билан мижозга сотилади. Қсйилган устама нарх банкнинг фойдаси бслиб ҳисобланади.
4.
Ижор — ижара операяисси. Банк операяиссинин ижор турига асосан тадбиркор ксчмас мулк ёки ишлаб чиқариш воситасини банкдан ижарага олади. Ислом банкларининг ушбу операяисси бугунги кундаги анъанавий банкларнинг лизинг операяисларига схшаш бслиб, у банк ва тадбиркор сртасида тузилган шартномага асосан амалга оширилади, бунда тадбиркор кредит учун фоиз тсламайди, балки банк балансида турган асосий воситани ижарага олиб, ижара ҳақи тслаб боради.
5.
Ижор ва иқтино — сотиб олиш ҳуқуқи бслган ижара. Банк ва мижоз сртасида тузилган ушбу шартномага ксра банк томонидн ижарага берилган ксчмас мулк ёки ишлаб чиқариш воситаси ижара муддати тугагач ижарага олувчи мулкига айланади. Албатта, бунда ижара муддати тугагунга қадар ижара объектининг нархи тслиқ тсланган бслиши керак. Анъанавий банклар ҳам лизинг операяисларини амалга оширишда мижозга ижара муддати тугагач, лизинг объектини сотиб олиш ҳуқуқини берадиларки, мазмунига ксра бу ижор ва иқтино операяисси билан сқин.
6.
Закот - моли нисобга (шариатда белгиланган, миқдори маълум турдаги товарларнинг нархидан келиб чиқиб ҳар бир йил учун аниқланувчи солиққа тортилмайдиган минимум) етган давлатманд мусулмонларнинг йил давомида олинган соф фойданинг қирқдан бири (2,5 фоиз) миқдорида кам таъминланган мусулмонлар ҳақига берувчи ажратмаси. Закот бериши шарт бслган шахслар, закот берилиши шарт бслган мол-мулк, унинг минимал миқдори, закотни олишга ҳақли бслган шахслар шариат томонидан қатъий белгиланган.
Ислом банклари томонидан закотларни жамлаш учун закот уйи ташкил стилади, закот ҳисобидан жамланган маблағлар шариатда ксрсатилган тартибда кам таъминланган аҳоли турмуш шароитини схшилашга, ижтимоий ҳимос қилишга ва бошқа хайрли ишларга сарфланади. Закот уйлари шунингдек, закотдан бошқа хайр-сҳсонларни ҳам қабул қилиб, муҳтожларга етказиш учун ҳам хизмат қилади.
7.
Қарзи ҳасана — фоизсиз ссуда ёки қарз. Ислом банклари томонидан баъзи бир ижтимоий аҳамистга молик бслган хайрли ишларни амалга ошириш (масалан, завод, фабрика, йсл ва ксприклар қуриш) учун фоизсиз қарз берилади. Айрим ҳолларда, маълум бир объектив сабабларга ксра қарздор олинган маблағни қайтара олмай қолса, банк уни закот фонди ҳисобидан қоплаб бериши мумкин.
Ислом банклари юқорида ксрсатилган операяисларни амалга ошириш учун уч хил фоизсиз ҳисобларни (счёт) очишни таклиф қиладилар:
1.
Жорий ҳисоб. Бу фоиз ставкаси қсйилмайдиган чек ва жамғарма ҳисоби бслиб, бунда банк мижозлардан қсйилма ва депозитлар бсйича хизмат ксрсатгани учун муайсн тслов олишга ҳақлидир. Агар мамлакатда инфлсяис жараёни кузатилаётган бслса, ҳисоб рақамидаги пул маблағларига индексаяис асосида муайсн миқдордаги пул компенсаяис сифатида тсланади.
2.
Инвестияион ҳисоб. Ушбу ҳисоб тури бсйича мижозлар турли операяислар воситасида сз маблағларини истиқболли лойиҳаларга инвестияис қилишлари мумкин. Албатта, бунда фойда ва зарар юқорида айтиб стилганидек, банк ва мижоз сртасида шартномага ксра тақсимланади.
3.
Кредит ҳисоби. Ислом банклари мазкур ҳисоб орқали талабгор тадбиркорларга ҳамда аҳолининг муҳтож қатламларига фоизсиз қисқа муддатли ёки узоқ муддатли қарз (кредит) беради. Бунда давлатманд мусулмонлар сз сҳтиёжларидан холи бслган бсш маблағларини банкнинг кредит ҳисобига қисқа ёки узоқ муддатли депозит сифатида қссдилар. Банк ушбу маблағларни келишилган муддатда тслиғича қайтаришни кафолатлайди. Банк олинган даромаднинг бир қисмини уларга беради.
Ислом дини мусулмонлар учун маълум бир руҳий-маънавий талаблар қсйиш билан бир қаторда моддий-иқтисодий талабларни ҳам қссдики, ҳар бир мусулмон ушбу талаблар доирасида фаолист юритишга ҳаракат қилади. Жумладан, кредитлаштириш соҳасида ҳам ислом дини маълум шартларни назарда тутадики, аҳолининг кспчилик қисми ислом динига сътиқод қилувчи жойларда ушбу шартларга риос қилувчи молис институтлари хизматларига бслган талаб вужудга келади. Маълумки, республикамизда сшовчи аҳоли сртасида ислом динига сътиқод қилувчилар салмоқли ҳиссани ташкил стади. Ушбу ҳолатни ҳисобга олган ҳолда, шариат талабларига риос қилган ҳолда фаолист юритувчи кредит уюшмаларининг ташкил стилишини мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Бунда республикамизда сшовчи ислом динига сътиқод қилувчи шахсларга тегишли бслган бсш пул маблағларини жалб қилиш, бу маблағларни ижтимоий фойдали ишларни амалга ошириш учун йсналтириш, снги иш сринлари сратиш, иқтисодий ссишга, аҳоли фаровонлигини орттиришга маълум даражада ҳисса қсшиш имконини сратади. А еспубликамизда амалга оширилаётган барча ислоҳотларнинг пировард мақсади аҳоли фаровонлигини орттириш, кишилар учун муносиб сшаш шароитларини таъминлаш сканлиги Лрезидент И.Каримов асарларида таъкидлаб стилган.
Корхоналарнинг сз маблағлари замонавий техника ва технологис билан қайта қуролланиш учун етарли бслмаётган ҳозирги шароитда чет сл инвестияислари иқтисодий ссишни таъминлашда муҳим аҳамист касб стади. Шу маънода, шариат қоидаларига биноан фаолист юритувчи кредит уюшмаларининг ташкил стилиши республикамизга катта миқдордаги ислом банклари кредит ресурсларини жалб стиш имконини сратиши мумкин. Бунда, ҳамкорликни ҳар қандай мафкурадан ҳоли равишда соф иқтисодий асосда сзаро манфаат тамойилига амал қилган ҳолда ташкил стиш ҳар хил кснгилсиз оқибатларнинг олдини олади.
