HAKAMLAR BILAN BIRGA BO’LISH ODOBI

Ey, farzand!
Hakam huzurida qarshi taraf bilan urishma. Kelishishga harakat qil. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bir hadisi shariflarida marhamat etadilar:
«Bir kishi avval da’vo qilib, so‘ngra da’vosidan voz kechsa, Alloh taolo o‘sha kishiga jannatda bir ko‘shk hozirlaydi va darajasini ham ko‘taradi».
Hokim va hakam huzurida baqirib-chaqirmasday, g‘azablanmasdan so‘zlash va so‘zlashish lozim. Shoshilib so‘zlash noto‘g‘ri. Shoshilib, g‘azablanib bir maqsadni amalga oshirish mushkul. Qarshi tarafga ham insof bilan so‘zlash, shariatda ayb, uyat hisoblangan so‘zlarni aytishdan qat’iyan tiyilish kerak. Odam o‘z so‘zining qayoqqa qarab ketayotganini, qanday oqibatlarga olib kelishini bilib, o‘ylab so‘ylashi, ayniqsa bu odobga hakam huzurida bo‘lganda juda e’tibor etish darkor.
Og‘izga kelgan so‘zlarni aytaverish so‘zlovchi zarariga, hatto halokatiga sabab bo‘lishi mumkin.

HURMATLI ZOTLAR HUZURIDA ODOB

Ey, farzand!
Podshohlar, beklar, hokimlar, yuksak mavqeli zotlar huzuriga iznsiz kirmaslik odobdandir. Izn olib, mumkin bo‘lsa o‘sha maqom xodimlari, kotibi yoki yordamchisi, muovini bilan birga kirishga harakat qilish lozim. Asl maqsadni qisqa tushuntirish kerak, uzun so‘z suhbatdoshni zeriktiradi. Rahbar yonida bekorchi so‘zlar aytmaslik kerak.
Rahbar so‘zini yaxshi tinglash va e’tiroz etmaslik kerak. Bu rahbar ko‘nglimizdagidek javob bermadi deya, darhol yuqori joylarga shikoyat qilishdan saqlanib turish lozim. Tavoze, kamtarinlik, yumshoq so‘z, odob va vazminlik kishini maqsadiga yetkazuvchi vositalardir.
Yuksak maqomlardagi kengashlarda jiddiy bo‘lish, yoqimsiz so‘z va harakatlardan tiyilmoq foyda keltiradi. Holatini keragicha anglatolmagan kishi vaziyat va usuliga muvofiq, boshqasining yordamidan foydalanishi mumkin.
Hal etilishi kerak bo‘lgan ish huquqiy mavzuda bo‘lib, sulh taklif etilsa, rozi bo‘lmoq kerak. Sulh-hukmlarning eng foydalisi va eng xayrlisidir. Rasmiy maqomlarga, ulug‘lar huzuriga tez-tez qatnab, ularni bezdirib, zada qilib qo‘ymaslik lozim. Keyingi bir ishning osonroq ko‘rilishi uchun, bunga juda e’tiborli bo‘lish maqsadga muvofiqdir.
Xavfsizlik va posbonlik bilan bog‘liq kishilar bilan munosabatda o‘zini olijanob, kamtarin va madaniyatli tutish zarur. Chunki unday maqom kishilari kibrli va zo‘ravonlarga toqat qilolmaydilar. Ularga nisbatan ochiq chehrali bo‘lmoq yaxshi natijalar beradi.
Ularning biror ishi tushganda yordam berib, ko‘ngillarini olish juda foydalidir. Do‘st bo‘lish yo‘li — izzat-ikrom ko‘rsatmoqdir. Suhbatdoshga e’tibor etish, uni kam ko‘rmaslik kerak. Tanqid tanqidni tug‘diradi. So‘zlarni xayrli duolarga bog‘lash yaxshi.
So‘kkan so‘kish eshitadi. So‘kinib so‘zlaganning qalbi qorayadi, ko‘ngli xufton bo'ladi. Viqorli inson viqorsizlikka sabab bo‘luvchi har ehtimoldan saqlanadi.
Ulug‘ zotlar bilan suhbatlashganda ularni ulug‘lovchi so‘zlar aytish, ularga ismlari bilan emas, hurmatni ifodalovchi so‘zlar bilan murojaat etish yaxshidir. Ularga berilgan e’tibor, atrofidagilarni ham bee’tibor qoldirmaydi. E’tibor etgan - e’tibor ko‘radi.
Ulug‘larga ularga mos so‘zlar aytilganidek, kichiklarga ham hurmat-shafqat bildiruvchi so‘zlarni qo‘llash lozim. Sevgan seviladi. Hurmat qilgan hurmat topadi.

NODONLAR MAJLISIDA BO’LISH ODOBI

Ey, farzand!
Johillar qatnashgan majlisda haddan ziyoda hazillashmaslik, ko‘p gapirmaslik, ular bilan ortiqcha opoq-chapoq bo‘lmaslik kerak. Nodon va hayotiy tajribasi kam kishilar ko‘ngilni vayron qilib, orani buzib qo‘yishlari mumkin. Shuning uchun ularning haddan oshishlariga zamin hozirlamaslik darkor. Iloji boricha, ular bilan ulfat bo‘lmaslik, majbur bo‘lib qolganda, o‘zni chetroq tortib, kuzatish kerak.
Bir kun Umarning (r.a.) o‘g‘li Abdulloh uyi oldida turganda, eshiklari yaqinidan bir o‘g‘il bola o‘tib ketdi. Shunda Abdulloh yuzlarini o‘girib, uylariga kirib ketdilar. U yerda bu holni ko‘rganlar sababini so‘raganlarida u zot:
«Men Payg‘ambarimizdan (s.a.v.) eshitdim. U zot (s.a.v.) shunday marhamat etdilar: «Soqol-mo‘ylovi chiqmagan o‘g‘il bolaga qaramoq qiz bolaga qaramoq kabi. Ularga diqqat bilan tikilib qarash harom. O’g‘il bola bilan fe’liy munosabatda bo‘lish la’nati bir ishdir. Shu tarzda bir o‘g‘il bolani o‘pmoq, shu yoshdagi qiz bolani o‘pmoq kabidir...»
Sufyon Savriy hazratlari bir kun hammomga bordilar. U yerda hali soqol-mo‘ylovi chiqmagan bir o‘g‘il bolani ko‘rdilar va marhamat etdilar: «Yolg‘iz ayolning yonida har doim shayton bordir. Yosh o‘g‘il bolaning yonida esa har doim o‘nta shayton bo‘ladi. Bu xususda diqqat-e’tiborli bo‘lish lozim».

DO’STLASHISH ODOBI

Ey, farzand!
Ikki do‘st va’dalariga vafodor, bergan so‘zlariga sadoqatli bo‘lishlari yaxshidir. Bir joyda ma’lum soatda ko‘rishmoqni ahdlashganlarida aslo kech qolmasdan, ertaroq borganlari ma’qul.
Do‘stlar bilan uchrashganda kinoyali, qochirim so‘zlar emas, aksincha, bir-birlariga ochiq, samimiy hurmatni ifodalovchi so‘zlar aytmog‘i a’lodir. Bir-birini ziyorat etishlari uchun xabar berishlari, to‘satdan tashrif buyurmasliklari kerak. Ruxsatsiz do‘st do‘stning eshigini ochmasligi, uy egasidan oldin uyga kirmasligi, taklifsiz uy ichida kezmasligi lozim.
Uyga kirib o‘tirgach, bir narsa qidirayotganga o‘xshab u yoq, bu yoqqa alanglayvermaslik kerak. Dasturxonga uy sohibidan oldin qo‘l uzatmaslik, oldidan taomlanish, dasturxonning har tarafiga qo‘l cho‘zmaslik lozim.
Luqmani katta va tez olmaslik, ovqatlanayotganda zaruratsiz suhbatlashmaslik, uyda ko‘p o‘tirmaslik, uy sohibining xotini va bolalariga diqqat bilan tikilmaslik kerak.
Uydan chiqayotganda kamtarin so‘zlar bilan xayrlashish va yana ko‘rishish uchun uyiga mehmonga taklif etishni unutmaslik kerak. Do‘st do‘stga imkoniyati yetganicha eng yaxshi taomlarni ikrom etmog‘i lozim. Qarzdor bo‘lib, iztirobga tushgan holda ikrom etishdan tiyilgan ma’qul.
Xabar berib kelgan do‘stini uy sohibi uydan tashqari chiqib hurmat bilan salom berib, alik olib «Xush kelibsiz» deya yaxshi so‘zlar bilan kutib olishi va iltifot ko‘rsatishi ma’quldir.
Mehmon uyning eng munosib joyiga, masalan, to‘rga, uy egasi undan pastroqqa o‘tirmog‘i muvofiqdir. Mehmondo‘stlik islomiyatda juda muhimdir.
Mehmon kuzatilayotganda mezbon bilan oralarida xayrli duolar aytilishi ma’qul.
Mehmon va mehmondo‘stlik, ya’ni mezbon xususida shularga diqqat qilish lozim.
Avval mehmondan hol-ahvol so‘raladi. Dasturxon yozishda, taom tortishda sustkashlikka yo‘l qo‘yilmaydi. Ovqatdan so‘ng mehmon yonida uzoq o‘tirmaydi, charchagani e’tiborga olinib, tezda to‘shak hozirlanadi, tahoratxona va hojatxona ko‘rsatiladi. Yotguncha unga yordam beriladi.
Ertalab ketadigan mehmonning taomi kechiktirilmaydi. Qoluvchi mehmonning xizmatida kamchilikka yo‘l qo‘yilmaydi. Mehmon ketayotganda ma’lum bir joygacha kuzatib qo‘yish ham odobdandir.

OVQATLANISH ODOBLARI

Ey, farzand!
Ovqatlanishdan oldin ikki qo‘lni yuvish sunnat. Bunga beparvo bo‘lmaslik kerak.
Dasturxon yerga yozilgan bo‘lsa, o‘ng tizza tik tutilib, chap oyoqqa o‘tiriladi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) shunday qilgani rivoyat etilgan.
Avval «Bismilloh» aytilib, ovqatlanish o‘ng qo‘l bilan boshlanadi.
Sahobai ikromdan ba’zilari so‘rashdi:
«Yo Rasululloh (s.a.v.)! Bizga ovqatlanish duolarini o‘rgatsangiz».
Payg‘ambarimiz (s.a.v.) marhamat etdilar:
«Biz qulmiz, qul kabi odob va arkon bilan ovqatlanishimiz kerak».
Dasturxonning hamma tomoniga uzanavermasdan, taomni oldidan, luqmani kichik olish odobdandir. Og‘izda luqma bo‘lsa, gapirmagan yaxshi. Boshqalarning luqmalariga qaramaslik, ko‘ngilni qoldiradigan harakatlar qilmaslik, qahqaha otib kulmaslik, og‘izni chapillatmaslik, burun qoqmaslik kerak. Bular yomon odat va gunohdir.
Ovqatlanib bo‘lgach, og‘iz va qo‘llarni yuvish sunnatdir. Bu sog‘liq uchun ham juda foydali.
Suv ichayotganda kishi bir nafasda emas, sekin-sekin uch bo‘lib ichish va ichishda, «Bismilloh» aytish kerak. Ichilayotgan suvga tuflamaslik, o‘tirib yoki tiz bukib ichmoq yaxshiroqdir.
Suvni terlab turganda va uyqudan uyg‘onar-uyg‘onmas darhol ichish to‘g‘ri emas. Bu avvalo odobga, so‘ng esa sog‘liqqa to‘g‘ri kelmaydi. Farzandning ota-onasiga, ustoziga, er-xotin bir-biriga, shogird va xalifaning ustasi va piriga suv berishida bir zarar yo‘q, aksincha bu odobdir. Duch kelgan, tasodifiy kishidan suv so‘rash to‘g‘ri emas.

TO’Y VA BOZOR ODOBLARI

Ey, farzand!
To‘y va shunga o‘xshash ko‘ngilxushlik joylariga borilganda oshkor gunoh qilayotganlar guruhiga qo‘shilib, ular bilan birga gunoh orttirmaslik, borar-bormas oldingi safda ko‘rinishga harakat qilmaslik ma’qul.
Jamoat holida bo‘lgan yig‘inlarda xizmatdan qochmaslik, atrofdagi yeb-ichiladigan taomlarga qo‘l urmaslik, borganda va qaytayotganda salom berish odobdandir.
Ey, farzand!
Bir jamoatda suv yoki choy tarqatish xizmati tushadigan bo‘lsa, mavqei va yoshiga qarab navbati bilan bu ishni davom ettirish kerak. Bu ish o‘ngdan boshlanib, so‘nggiga yetkazilgach suv idishlari joyiga qo‘yiladi.
Rasululloh (s.a.v.) marhamat etadilar:
«Bir kishi ehtiyojli bir kishiga suv ikrom etsa, Alloh taolo o‘sha kishiga barcha xalqni tiriltirganchalik savob beradi».
Ya’ni chanqagan odamga suv berishning savobi shunchalar ulug’ va cheksiz.
Yana bir hadisi shariflarida Payg‘ambarimiz (s.a.v.) shunday marhamat etadilar:
«Ey, sevimli ashobim! Qiyomatgacha kelguvchi ummatlarim! Oyoqda (tik) turgan holda suv ichmang! Bunday qilishingiz o‘zingiz (taningiz)ga bir necha kasallikni chaqirishingizdir. Faqat tahorat olib bo‘lgach, qolgan suvdan uch yutum va zamzam suvini oyoqda turib ichmoq zarar bermaydi. Bu zamzam va tahorat suviga hurmatan ibodatdir».
Bozorga o‘xshash odam gavjum joylarga kirayotganda, duo qilib Allohga sig‘inmoq foydalidir. Bu haqda Payg‘ambarimiz (s.a.v.) shunday deydilar:
«Kim bozorga va shunga o‘xshaga odam gavjum joylarga kirayotganda shu duoni o‘qisa, o‘sha kishining ming gunohi afv etilib, mingta savob beriladi. Duo budir:
«LA ILAHA ILLALLOHU VAHDAHU LA SHARIYKA LAHU. LAHUL MULKU VA LAHUL HAMDU. YUHYI VA YUMIYTU VAHUVA HAYYUN LA YAMUTU. BIYADIHIL XOYRU VA HUVA ALA KULLI SHAYIN QODIYR». Bozor va shunga o‘xshash odamlar ko‘p joylarda qo‘pol harakatlar qilib, yelka bilan urib, turtib birovlarni ranjitmaslik, yo‘llarga, maydonlarga, duch kelgan yerga tupurmaslik, burun qoqmaslik kerak. Jamoat ichida yolg‘iz ovqatlanmaslik, hech kim bilan urishib-tortishmaslik, g‘avg‘o ko‘tarmaslik lozim. Yolg‘on aytmaslik, hech kimni aldamaslik va aldanmaslikka harakat qilmoq darkor.
Bozordan olingan yeguliklar ko‘zdan yashirin, berk, o‘rog‘liq holda keltirilgani maqsadga muvofiq, ularga faqirlar va bolalarning ko‘zlari tushmagani ma’qul, bordi-yu ko‘zlari tushsa, ularga berib, tottirgan yaxshi. Uyga ochiq chehra bilan qaytib, uydagilarni sevintirgan a’lodir. Oila a’zolarini va boshqalarni shodlantirganni Alloh oxiratda sevinchli martaba va maqomlarga yetkazadi. Shunday go‘zal maqomlarki, mahshar xalqi hayratdan lol qoladi.

YO’LDOSHLIK ODOBI

Ey, farzand!
Bir kishiga yo‘ldosh bo‘lgan yo‘lda do‘stiga, yo‘ldoshiga mos harakat qilishi, tez yoki sekin yurib, uni mashaqqatli holda qoldirmasligi kerak.
Yo‘lda yo‘ldoshni yolg’iz tashlab, bir tomonga g‘oyib bo‘lmaslik lozim, yo‘l davomida maxsus ishi uchun yo‘ldosh(ni) kutib turish kerak. Yo‘lda yo‘ldoshni iztirobga, qayg‘uga qo‘yish ikkiyuzlamachilik — munofiqlik alomatidir.
Qo‘ldan kelgancha yo‘ldoshning haqqini ko‘zlash, mamnun etadigan harakatlar qiling. Ajrashayotganda rozilashish, yo‘lda yeb-ichishda unga qulaylik ta’minlash, sabrli bo‘lish odobdandir.

KASALNI ZIYORAT QILISH ODOBI

Ey, farzand!
Xasta ziyorati dinimizda juda muhim ibodat hisoblanadi. Xasta ziyoratiga borishingizda eshikka yaqinlashgach, yo‘talib yoki tomoq qirib ichkaridagilarni tashrifidan ogoh qilish kerak. Iloji bo‘lsa, xasta boshidagilar ziyoratchi ichkari kirmasidan, uning kimligini bilishlari lozim.
Ziyoratchi «Bismilloh» bilan bemor huzuriga kirib, salom berishi, uning o‘ng tomonida o‘tirishi, qo‘lini qo‘liga olib, xastani sevintiruvchi, ko‘nglini ko‘taruvchi yaxshi so‘zlar aytishi, ziyoratni cho‘zib yubormasligi, bemordan ruxsat olib, turishi kerak.
Xasta qarindosh, do‘st yoki qo‘shni bo‘lsa, ehtiyoji so‘ralib, ketishi, xulosa qilib aytganda, xastaga iztirob emas, quvonch berib, ko‘nglini olishi kerak. U yoqtiradigan yegulik olib borish juda o‘rinlidir.
Qayg‘u-iztirobda bo‘lgan xastani so‘z va har xil munosabatlar bilan xafa qilishdan qo‘rqish, Allohdan shifo tilab, xayrlashish lozim.

JANOZAGA BORISH ODOBI

Ey, farzand!
Janozaga iloji boricha jamoat bo‘lib borish, marhumning yaqinlari ko‘nglini olib, xizmatlar qilib, yordam berish kerak. Ta’ziya izxor qilib, tasalli so‘zlar aytish, marhum uchun rahmat va mag‘firat tilash kerak.
Lozim bo‘lsa kafanlik va boshqa xizmatlarda yordam berish, dafn ishi oxirigacha jamoatdan ayrilmaslik kerak.
Agar zarur bo‘lmasa, ulov minmasdan yayov borgan yaxshiroq. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bir janozaga yayov borib, qaytishlarida hozirlangan ulovga minib qaytdilar. Ashobdan ba’zilar buning sababini so‘rashganda, Rasululloh (s.a.v.) marhamat etdilar:
«Mayit qabrga ko‘tarib ketilayotganda farishtalar ham birga borishadi. Ularga muvofiq bo‘lmoq uchun men ham ulov minmadim. So‘ng farishtalar qabristonda qoldilar, biz bilan birga qaytishmadi. Men ham shuning uchun qaytishda ulovga mindim».
Janoza namozini o‘qib, qabristongacha bo‘lgan xizmatlar uchun beriladigan savobni aytib ado qilib bo‘lmaydi. Shuni yaxshi bilmoq kerakki, xizmat qilgan xizmat ko‘radi. Xizmatdan qochganning esa xizmatidan qochishadi.

ER-XOTIN MUNOSABATLARI

Ey, farzand!
Oila raisi, rahbari bo‘lgan erkak barcha sirlarini xotiniga aytmasligi kerak. Bir kun kelib, vafosizlik qilib qolishi mumkinligini esda tutish lozim. Xotin zuhd va taqvo sohibi bo’lsa ham arzimagan narsadan xafa bo‘lib, er sirini ochib qo‘yishi mumkinligini unutmaslik kerak.
Ayol tuyg‘ulari aqlidan ustunroqdir. Sevgisini ham, nafratini ham erkakdan ko‘proq bildiradi. Oz narsaga sevinib, kichik narsadan xafa bo‘lishini yodda tutish lozim.
Er xotiniga nisbatan ko‘p so‘zli bo‘lmaslik lozim. Har aybini yuziga solmaslik, sevgi va aloqasini ma’lum o‘lchovda tutishi kerak. Erkakning uyda ko‘p o‘tirishi, har narsaga aralashaverishi, er-xotin orasi buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bu xususga e’tibor etish kerak.
Erkak ishonchli bir juft ekanini xotiniga qabul qildira olish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Bolalariga shafqatli, mehribon bo‘lishi, mehr-muhabbat va qayg‘u-g‘amda sherik, hamdard bo‘lishi, o‘zini ayamasligi kerak.
Xotiniga so‘z va harakatlari bilan qo‘pol munosabatda bo‘lmaslik, urish, ajrashish bilan tahdid solmaslik va oralaridagi ahillikka, mehr-muhabbatga soya solmaslik kerak.
Erkak xotinidan islomga nomuvofiq narsani so‘ramasligi, uning islomiy xizmatlarni o‘rinlatishida, bilimining ortishida yordam berishi, mehr-muhabbat va shafqat qanotlarini past va mayin tutishi kerak.
Ayollar esa erlarini behuzur qiladigan so‘z va harakatlardan tiyilishi, ularga ishonishi va ishonchlarini qozonishi, uyini, erini, bolalarini har jihatdan ozoda tutishi, zakovati bilan erining o‘ziga bog‘lanishini ta’min etishlari kerak.
Xotin eri istamagan kishilar bilan ko‘rishmasligi, uyga eri istamagan kishilarni qo‘ymasligi, ayollik nomusi va sharafini yaxshi ko‘rishga harakat qilmog‘i kerak.
Oila — muqaddas va nozik qadriyatlar ustiga qurilgan. Er-xotin bir-biriga Allohning muqaddas bir omonatidir. Omonat yaxshi saqlanmog‘i, unga xiyonat qilinmasligi zarurdir.