Assalomu alaykum aziz birodarlar!
Hammamizga ma’lumki, hozirgi kunda jahon standartlariga javob beradigan mutaxassislar turli sohalarda o’z ishlarni butun dunyo oldida namoyon etmoqda. Qolaversa, O’zbekistonimizning  yanada rivojlanishi uchun bunday mutaxassislar yurtimiz uchun ham juda zarurdir. Shuni hisobga olgan holda, hamda yoshlarimizning iqtisodiy bilimlarini boyitish maqsadida forum.ziyouz.com tomonidan Darsxona bo’limida Iqtisod saboqlari nomli kichik bo’lim ochildi.
Kamina bu bo’limni rivojlantirish va forumdoshlarni qiziqtirish maqsadida yangi bir loyihani sizlarga taqdim etmoqchiman. Bu loyihada men Allohning ko’magi va ustozlarim bergan bilimlar yordamida Iqtisodiyot fanini yangi o’rganayotganlar uchun ilk saboqlarni boshlashga qaror qildim. Darslar mobaynida xato va kamchiliklar bo’lsa, kaminani ma’zur etgaysiz. Inshaalloh keyinchalik yangi loyihalarni ham boshlash niyatimiz bor. Buning uchun Allohdan madad va siz azizlardan esa duolar kutib qolamiz.
Bu darslarni ingliz tilida yozilgan "Applied Econimcs"(Junior Achievement) va "Amaliy Iqtisodiyot" (Yoshlar yutug’i-O’zbekiston) darsliklaridan foydalangan holda olib borishga harakat qilaman.
Hurmat va ehtirom ila, Abdulloh90!

Дарснинг асосий муаммолари:

Ушбу дарсни сқиганда, қуйидаги саволларга жавоб топинг:
"¢   Аима учун ҳар қандай жамистнинг имконистлари чекланган?
"¢   Аима учун иқтисодиётни баъзан чекланган имконистлар ҳақидаги фан деб аташади?
"¢   Танлаш муаммоси ва муқобил қиймат нима?
"¢   Аима учун ҳар бир киши иқтисодиёт асосларини билиши керак?
"¢   Ишлаб чиқариш омиллари нима?
"¢   Турли иқтисодий тизимлар чекланганлик муаммосини қандай ҳал қилади?

Санжар ва Дониёр ойиси билан дсконкага боришганида, ойиси сғилларига йигирма минг ссм берди. «Бу пулларни хоҳлаганларингча сарфлашларинг мумкин»,— деди ойиси.
«Бу дсконларда схши нарсалар ксп скан. Бизда атиги йигирма минг ссм бор», — деб сйлашди болалар.

---

«Бизга илгаридек кучли ҳужумчи ва ҳимосчи керак, лекин биз бу мавсумда сна бир сйинчи топа оламиз, холос. Бу ёғи нима булади, устоз?
«Кимлар қолганини қараб чиқ, бироқ менимча, ҳақиқатдан ҳам тезроқ ҳимосчини топа олсак, ҳужумчидан воз кечишимиз мумкин булади».

---

«...ва ниҳост корхона директори шундай қарорга келди: "œЖаҳонда молисвий инқироз кетаётган бир вазистда ёлланма ишчиларнинг иш ҳақини 20% га қисқартириш керак"...».

---

Чекланганлик

Барча болалар катта бслишгач, одам хоҳлаган нарсаларнинг ҳаммасига сга бслмаслигини англаб оладилар. Сиз ҳар гал дсконга кирганингизда шундай ҳолатга дуч келасиз. Сиз харид қилишни хоҳлаган 20 ёки 30 та нарса бслса-да, сиз улардан битта ёки иккитасини танлаб олишингиз мумкинлигини биласиз. Ҳар бир киши сз ҳаётида доимо ксп нарсалардан бир-иккитасини танлашга мажбур.

Ҳатто иши юришиб турган бизнесмен ва спорт юлдузи ҳам танлаш муаммосига дуч келади. Худди сизлар каби улар ҳам хоҳлаган нарсаларнинг ҳаммасини сотиб ололмайди. Ҳукумат ҳам ҳамма нарсаларни сотиб ололмайди. Ҳар йили солиқ тсловчилар пулини қандай сарфлаш ҳақида жуда қизғин мунозаралар бслади.

Айрим шахс ҳам, жамист ҳам хоҳлаган нарсаларнинг ҳаммасига сга бслолмайди. Ҳамма нарса ҳаммага етмайди-да, ахир. Иқтисодчилар айтганидек, моддий сҳтиёжларнинг хилма-хиллиги чексиз. Аммо ресурслар — ана шу талабларни қондирувчи неъмат ва хизматларни ишлаб чиқариш учун фойдаланиладиган ва ресурслар деб аталадиган нарсаларнинг чегараси бор. Ана шу чегарага етилгач, бундан буёғига ҳеч нарса ишлаб чиқариб бслмайди. Бошқача қилиб айтганда, миллйй ресурслар (барча заводлар, фермалар ва уларда ишловчи одамлар) тсла ишга туширилгач, бир маҳсулотни ишлаб чиқаришни кспайтириш учун бошқа маҳсулот ишлаб чиқаришни камайтиришдан бошқа илож йсқ. Иккинчи жаҳон уруши даврида шундай вазист вужудга келди. Танк ва бошқа қурол-аслаҳалар ишлаб чиқаришни кспайтириш зарур бслганлиги сабабли, АҚШ саноати автомобиль ишлаб чиқаришни тсхтатиб қсйди. Агар сизга бирор киши 1944 йилда ишлаб чиқарилган «Форд» ёки «Шевроле» машинасини сотмоқчи бслса, бу муттаҳамга сира сқинлашманг — сша йили бирорта автомобиль ишлаб чиқарилмаган.

Айтилган гапларга скун ссаймиз: инсон сҳтиёжи чексиз, уларни қондириш учун ресурслар сса чеклангандир. Бинобарин, ҳар бир жамист бир хил муаммога — имконистлар чекланганлиги муаммосига дуч келади.

Иқтисодиёт: чекланганлик ва танлаш хақидаги фан

Барчанинг чексиз талабларини қондириш имконисти бслмаганлиги сабабли ҳар бир одам, фирма ёки давлат истаган нарсаларидан айримларини танлаши керак. Бунда у мумкин қадар кспроқ нарса олиш учун тежашга ҳаракат қилади. Шуни назарда тутиб, биз иқтисодиётни чекланган ресурслар шароитида сҳтиёжларни қондириш учун жамист танлайдиган нарсаларни баён қилувчи ва таҳлил стувчи ижтимоий фан деб таърифлашимиз мумкин.

Танлаш заруристи даромадларимиз, бадавлатлигимиз ва қарз олиш имконистимиз билан белгиланади. Ҳар бир оиланинг даромади, жамғарган пулининг миқдори ва қарз олиши имконисти чеклангандир. Худди шунингдек корхона сз даромадлари, жамғармаси ва қарз тслаш қобилисти жиҳатдан, давлат сса солиқ солиш ва кредит олиш имконисти, жиҳатидан чекланган.
Даромад, жамғарма, фойда ва солиқлар одамларга, ташкилотларга ва давлатга товарларни сиз ксз билан ксришингиз ёки қсл билан ушлашингиз мумкин бслган ашёларни сотиб олиш ва пулингиз свазига бажариладиган хизматлардан фойдаланиш имконини беради. Ҳар бир одам дуч келадиган муаммо шундан иборатки, неъматларнинг бир туркуми танлаб олиниши биланоқ бошқа туркумни танлаш имконистидан маҳрум бслинади.

Танлаш муаммоси ва муқобил қиймат

Фараз қилайлик, сиз компакт дискларни тинглаш учун мослама сотиб олишни мслжаллаб пул йиғишга аҳд қилдингиз. Сиз пул тсплаб юрганингизда баскетболга қизиқиб қолдингиз ва снди бир жуфт кроссовка керак
бслиб қолди. Бироқ иккаласига пулингиз етмайди: ё компакт диск учун мослама ёки кросссовка сотиб олишингиз мумкин. Демак, сиз
биттасини танлашиннгиз керак.


Иқтисодчилар бундай вазистни муқобил қиймат тушунчаси билан изоҳлайдилар, Муқобил қиймат — бир нарсадан воз кечиш свазига олинадиган буюм воситасида слчанадиган нарҳдир. Биз келтирган мисолда компакт диск мосламасининг муқобил қиймати бир жуфт снги кроссовкага тенгдир. Тадбиркорлар ҳам танлаш ва муқобил қиймат муаммосига дуч келадилар. Дскон реклама кампаниссини режалаштирар скан, газетада сълон берадими ёки ҳар бир харидорга слектрон хат юборадими, шу икки йслдан биттасини танлаши керак. Агар у газетада реклама беришни афзал ксрса, бевосита слектрон почта орқали реклама келтирадиган фойда муқобил қиймат бслади.

Айрим фуқаролар ва корхоналар сингари ҳукумат ҳам муқобил қийматни ҳисобга олишга мажбур. Масалан, ҳукумат ҳарбий кемаларга буюртмалар миқдорни камайтириб, йсл қуриш ва таъмирлаш харажатларини кспайтиришни танлайди. Йсл шахобчаларини кенгайтиришнинг муқобил қиймати бақувватроқ флот бслади. 

Иқтисодиётни нима учун срганамиз?

А­нди сса сзингизга шундай савол бсришингиз мумкин: «Иқтисодиётни срганишнинг менга нима кераги бор?» Бунинг сиз учун муҳим бслган бир қанча сабаблари бор. Бу сабабларнинг айримлари сизга шахс сифатида, иккинчилари пул ишлаб топадиган ва сарфлайдиган одам сифатида, учинчилари фуқаро сифатида тааллуқлидир.

Сиз жамист аъзоси сифатида иқтисодий билимларсиз сшай олмайсиз. Овқат, уй-жой, кийим, бсш вақтни стказиш усули — буларнинг ҳаммаси у ёки бу тарзда иқтисодий кучлар билан белгиланади. Иқтисодиётни срганиш ушбу кучларни схшироқ англаб олишда ксмаклашади ва жсшқинроқ ҳаёт кечириш имконини беради. Иқтисодий кучлар бизнес оламида қабул қилинадиган қарорларга ҳам таъсир қилади. Ҳақиқатан ҳам, иқтисодиётнинг кенг тарқалган таърифларидан бири — «Одамлар сз тирикчиликлари учун қандай пул топишлари ҳақидаги таълимот»дир. Бу қоидани қанчалик схши билсангиз, ишингизни шунчалик муваффақистли олиб борасиз. Иқтисодиёт сизга демократик мамлакат фуқароси имконистларини руёбга чиқаришда ҳам ёрдам беради. Сиз сайловчи сифатида кспгина масалалар, шу жумладан иқтисодий масалалар юзасидан сз фикрингизни изҳор қилишингиз мумкин. Иқтисодиётни срганиш сизга бу масалаларни малакали муҳокама қилишда ёрдам беради.

Иқтисодчилар нима билан шуғулланадилар?

Биз юқорида ксрганимиздек, иқтисодчилар, жамистлар ва миллатлар сзларининг бутун тарихлари мобайнида дуч келадиган чекланганлик ва танлаш муаммолари билан шуғулланиб келдилар, аммо ҳозирги замон иқтисодиёт фанига XVII асрда асос солинди. Ўша пайтдан бери айрим одамлар, корхоналар ва бутун-бутун миллатлар сзларига тегишли ресурслардан қандай фойдаданишларини срганиш ва тушунтириш усулларини ишлаб чиқдилар. Катта корпораяислар иқтисодчилар ёрдамида сз аҳволларини срганади ва ишчилар, ускуналар, иморатлар ва бошқа ресурслардан самаралироқ фойдаланиш усулларини топишга ҳаракат қилади.

Иқтисодчилар учун икки олам: «Мавжуд олам» ва «Бслғуси олам» бор. Иқтисодчилар «Мавжуд олам»ни тавсифловчи асосий тамойиллар ва моделларни ишлаб чиққанлар (бу жиҳатдан улар бир-бирлари билан асосан бир фикрдалар). Иқтисодий модель соддалаштирилган таъкид, диаграмма ёки формула бслиб, ундан фойдаланиш иқтисодий ҳодисаларни англаб олиш имконини беради. Масалан, иқтисодчи Бразилисда ҳосилнинг бир қисмини совуқ уриб кетганидан кейин АҚШда кофе нархини олдиндан билиш учун талаб ва таклиф қонуни ҳамда оддий иқтисодий моделларни татбиқ стиши мумкин. Аарх ошиши хусусида ҳеч ким баҳслашмайди, лекин олдиндан аниқ гап айтиш фойдаланилган модель сифатига боғлиқ.

Ксп ҳолларда иқтисодий муаммолар фақат назарис ва моделлар ердамида ҳал стилиши мумкин смас. Ечим ҳар бир кишининг сиёсий мулоҳазаларини, фикрлари ва қадрист йсналишларини сз ичига олади. Масалан, ёшлар орасида ишсизликни бартараф стиш учун нима қилиш керак? Иқтисодчилар ишсизлик салбий ҳодиса сканлиги ҳақида бир хил фикрдалар. Бу масалани ҳал стиш учун иш жойлари вужудга келтириш керак, деб таклиф қиладилар, баъзилар сса бир хил иш учун малакали ишчига қараганда ссмирга кам ҳақ тслаш учун тадбиркорларга рухсат стилса, муаммо ҳал булади, дейдилар.

Микроиқтисодиёт ва макроиқтисодиёт

Иқтисодчилар сз фани ва унинг предметига икки хил ёндошадилар. Бири макроёндашув, иккинчиси — микроёндашув. Макроиқтисодиёт умуман хсжалик тсғрисидаги фан; микроиқтисодиет — истеъмолчилар ва фирмалар ҳақидаги фандир. Макроиқтисодиёт фани иқтисодиёт қай даражада тез ривожланаётгани; ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми қанча сканлиги; жами даромад қанча бслганини срганади. У иш билан бандлик даражасини ошириш, товарлар ва хизматлар ишлаб чиқаришни кспайтириш сингари муаммоларни ҳал стиш йслларини ҳам излайди.

Микроиқтисодиёт фани сса айрим одамлар, корхоналар ва умуман жамист нимани танлашига таъсир қиладиган сабаб-оқибат алоқаларини таҳлил қилади. У чекланганлик, танлаш ва муқобил қиймат сингари тушунчалар билан, шунингдек ишлаб чиқариш ва истеъмол билан шуғулланади. Микроиқтисодиёт нархлар ва уларнинг хсжалик слементларига таъсирини срганишга ниҳостда катта аҳамист беради.

Ишлаб чиқариш омиллари

Товарлар ва хизматлар ишлаб чиқаришда қатнашадиган ресурслар ишлаб чиқариш омиллари деб аталади. Улар таркибига табиий ресурслар, инсон ресурслари, капитал ва тадбиркорлик киради. Ҳар бир омилнинг тизимда сз срни ва сзининг аниқ вазифаси бор.

Табиий ресурслар ёки «ер». Табиий ресурслар товарлар ва ҳизматларни ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган табиий бойликлардир. Жонли табиат, маъдан ва срмон ресурслари, шунингдек биз нафас оладиган ҳаво шу жумлага киради. Ўзбекистон табиий ресурсларга жуда бой. Иқтисодчилар табиий ресурслар ҳақида ишлаб чиқариш омили сифатида гапирганларида кспинча «ер» атамасидан фойдаланадилар.

*Ердан фойдаланиш учун тсланган пул рента деб аталади. А ента ерга сга бслган одамнинг даромадидан иборатдир.