«Ва ҳоказо» гуруҳининг юз минглаб мухлислари айни ана шундай пойабзал излаб, дсконларга кетма-кет келаверишганидан кейин дскондорлар уларни ана шу товар билан таъминлашга мажбур бслишди. Улар бу иш снги фойда келтиришини пайқаб, шундай қилишди. Лойабзал ишлаб чиқарувчилар сзларининг улгуржи харидорларидан талаб сзгарганини тезда билиб олдилар ва бу талабни қондиришга қарор қилдилар, чунки улар ҳам фойданинг ссишидан манфаатдор сдилар.

Аралаш иқтисодиёт. Давлатнинг роли ва хусусий мулкчилик мавжудлигига қараб буйруқбозлик ва бозор иқтисодиети бир-биридан фарқ қилади. Юқорида ксрдикки, буйруқбозлик иқтисодиётида заводлар, шахталар ва бошқа асосий ишлаб чиқариш ресурслари давлат қслида. Бундан ташқари Аима, Қандай ва Ким деган асосий саволларга ҳам давлат режалаш органлари жавоб беради. Бозор иқтисодиётининг сътибори сса аксинча, айни шу саволларга жавоб беришда айрим харидорлар ва сотувчиларнинг қарорларига қаратилган бслиб, ишлаб чиқариш воситалари хусусий шахсларга тегишлидир. Бундай ҳолда давлат нисбатан камроқ роль сйнайди.

Аммо ҳозирги кунда «соф бозор» иқтисодиёти йуқ. Бозор иқтисодиётига сга бслган мамлакатларда аксарист иқтисодий ечимларни бозор белгиласа-да, уларда давлатнинг роли тобора ошиб бормоқда.

Бозор кучлари билан давлат иштирокининг бу қсшилуви кспгина демократик мамлакатлар тизимини аралаш иқтисодиёт деб аташ имконини берди.

Хитой ва бошқа бир қатор коммунистик мамлакатлар иқтисодиётидаги сзгаришлар уларнинг иқтисодиётига бозор слементларини жорий стишга қаратилгандир. Хусусий мулкда бслган корхоналар вужудга келганлиги сабабди иқтисодчилар бу тизимларни ҳам аралаш иқтисодиёт жумласига киритмоқдалар.

Якун чиқарамиз:

Биз иқтисодиётни имконистлар чекланганлиги ва танлаш ҳақидаги таълимот сифатида таърифладик. Инсон талаблари аслида чексиз бслиб, айни вақтда уларни қондириш учун зарур ресурслар чекланганлиги сабабли имконистларнииг чекланиши вужудга келади.

А есурслар, ёки бошқача қилиб айтганда, ишлаб чикариш омиллари — ер, меҳнат, капитал ва тадбиркорликдир. А есурсларнинг сгалари улардан фойдаланиш свазига рента, иш хақи, фоиз ва фойда оладилар.

Хамма вақт ресурслар муайсн даражада чекланганлиги туфайли товар ва хизматлар ишлаб чиқаришда имконистларимиз чегараси ҳам мавжуддир. Шу сабабли айрим одамлар, фирқалар ва ҳукумат сз истакларидан айримларини танлашга мажбурдирлар, бунда улар мавжуд ресурслардан фойдаланиб, снг ксп фойда олишга интиладилар.

Чекланмаган истаклар ва чекланган имконистлар шароитида ҳар бир жамист қуйидаги асосий саволларга жавоб олиши керак:

*   Қайси товарлар ва хизматлар қанча миқдорда ишлаб чиқарилиши керак?
*   Бу товарлар ва хизматлар кай тариқа ишлаб чиқариши керак?
*   Бу товарларни ким сотиб олади ва улардан фойдалана олади?

Бу асосий саволларга жавоб бериш усулини иқтисодий тизим белгилайди. Иқтисодий тизимлар уч гуруҳга: анъанавий, буйруқбозлик ва бозор тизимларига булинади. Уларнинг номидан ксриниб турибдики, анъанавий тизимда ресурслар таркиб топган одатларга ксра, буйруқбозлик иқтисодиётида ҳукуматдаги режачилар томоиидаи тақсимланади. Бозор иқтисодиётида ресурслар талаб ва таклиф қонуиига мувофиқ ишлатилади.

Ишлаб чиқариш имконистлари сгри чизиғи

Танлаш заруристи ва муқобил қиймат омилини ишлаб чиқариш имконистлари сгри чизиғи ёрдамида тасвирлаш мумкин. Биз келтирадиган мисолда фақат икки маҳсулот: қурол-сроғ (тсплар, танклар, ракеталар ва ҳоказо) ҳамда озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариладиган афсонавий Иқтисод мамлакатини қуриб чиқамиз. Соддалаштириб бу маҳсулотларни «тсплар» ва «ёғ» деб атаймиз.
А­кспертларниг аниқлашича, бу мамлакатнинг бутун аҳолиси фақат ёғ тайёрлаш билан шуғулланса, йилига 15000 тонна ёғ ишлаб чиқаради. Миллатининг барча ресурслари тсп ишлаб чиқаришга сафарбар қилинса, йилига 6000 та тсп тайёрланади. Табиийки, айни вақтда тсп ҳам, ёғ ҳам ишлаб чиқарилиши мумкин. Бу имконистлар қуйидаги жадвалда акс сттирилган.

Ишлаб чиқариш имконистлари жадвали
Вариант         Ағ (тонна)           Тсп (дона)
    1                   15000                     0
    2                   12000                 2000
    3                   10000                 3000
    4                    6000                  5000
    5                    3000                  5500
    6                       0                     6000

Қуйидаги график иқтисод мамлакатининг тсп ва ёғ ишлаб чиқаришдаги снг катта имконистларини ксрсатади.

Масалан, А нуқтасида 10 000 тонна ёғ ишлаб чиқарилган ҳолда 3 000 дона тсп тайҳёрлаш мумкин. Ҳукмдор тсп ишлаб чиқаришни 5000 донага етказмоқчи бслса (В нуқтаси), ёғ тайҳёрлашни 6000 тоннагача қисқартиришга тсғри келади. Бунинг маъноси шуки, қсшимча 2000 дона (3000 срнига 5000 та) тсп ишлаб чиқариш Иқтисод мамлакатини 4000 тонна (10000 срнига 6000 тонна) ёғдан воз кечишга мажбур стади. Бу танлаш муқобил қиймат тамойилини акс сттиради. Иқтисодчилар бундай чизмани кспинча ишлаб чиқариш имконистлари чегараси деб атайдилар, чунки у миллат сзининг барча ресурсларидан фойдаланиб сриша оладиган ишлаб чиқаришнинг имкони бслган снг катта ҳажмини акс сттиради. Айтайлик, Иқтисод слкасида ҳозирги вақтда 6000 тонна ёғ ва 3500 дона тсп ишлаб чиқарилмоқда (X нуқтаси). Бу сса мамлакатда маҳсулот ишлаб чиқаришни кспайтириш учун фойдаланилиши мумкин булган қсшимча ресурслар борлигини билдиради. Айтайлик, ҳукмдор Иқтисод мамлакатида 12000 тонна ёғ ва 4000 та тсп ишлаб чиқарилишини хоҳлаб қолди (Y нуқтаси). Сизнинг иқтисодчи сканлигингизни сшитган ҳукмдор сизнинг бу хусусдаги фикрингизни ссраса, унга нима деган бслардингиз?

Ушбу дарсни сқиганда, қуйидаги масалаларга сътибор беринг:

* Бозор  иқтисодиётига  асосланган  давлатлар иқтисодий тизими Аима, Қандай ва Ким деган саволларга қандай жавоб беради?
* Аима учун хусусий мулк, нарх белгилаш тизими ва рақобат сркин тадбиркорликнинг устунлари деб аталади?
* Фойда, иқтисодий худбинлик ва бошқа омиллар иқтисодиётнинг ривожланишига қандай таъсир қилади?
* Давлат иқтисодий тизимида ҳукуматнинг роли қандай?
* Уй хсжаликлари, фирмалар ва ҳукумат сртасидаги «доиравий айланма» пулни товар ва хизматларга айирбошлаш орқали қай тариқа амалга оширилади?
* Иқтисодий устивор жиҳатлар қай тариқа давлатнинг иқтисодий тизими ютуқларини баҳолаш имконини беради?

Ҳар йили сентсбрь ойида сқувчилар дафтар, қоғоз ва бошқа зарур нарсаларни сотиб оладилар. Сизга зарур барча товарлар дсконларнинг пештахталарига амалда қай тариқа келиб қолиши хусусида сйлаб ксрганмисиз? Аима учун мактаб ашёлари асосан сентсбрда кенг ксламда сотиладию, бошқа пайтларда дсконлар ҳар хил совғалар ёки баҳорги табрикномалар сотишга зср беришади? Бунинг устига нега дсконларда барча зарур товарлар доимо бслади? Бу нарса ривожланган давлатлар ижтимоий ва иқтисодий тузилмаларининг — сркин тадбиркорлик туфайли таъминланади.

А­ркин тадбиркорлик асослари

А­ркин тадбиркорлик тизими бошқа иқтисодий тизимлардан сзининг алоҳида анъаналари ва хатти-ҳаракатидаги айрим жиҳатлари билан фарқ қилади. А ивожланган давлатлар иқтисодий тизимининг бундай устунлари хусусий мулк, нарх белгилаш тизими ва рақобатдир.

Хусусий мулк. Бошқа кспгина одамлардан фарқли слароқ тадбиркорлар бирор тадбиркорлик билан шуғулланиш ва фойда олиш мақсадида тасарруф қилиш учун мулкка сга бслишлари мумкин (Масалан, АҚШда товарлар ва хизматларнинг тахминан 90 фоизини хусусий мулкдаги фирмалар ишлаб чиқаради). Хусусий мулкчилик ҳуқуқидаги рағбатланган мулк сгалари табиий ресурслар ва капиталдан снг самарали фойдаланадилар. Аима учун? Чунки улар фойдаланиш учун истеъмолчи хоҳлайдиган ва арзон нархдаги нарсаларни ишлаб чиқариш кераклигини биладилар. Хусусий мулкчиликнинг афзалликларини ва унинг рағбатлантирувчи ролини замонавий иқтисодиётнинг отаси Адам Смит «Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари тсғрисида тадқиқот» деган мумтоз асарида биринчи бор батафсил баён қилиб берган.

Аарх белгилаш тизими. Аархлар биз нима сотиб олиш истагимиз ва имконистимизни, сқишни давом сттиришимизни ёки мактабдан кейин дарҳол ишга боришимиз кераклигини, қаерда, қачон завод қуришни, бизнесининг қайси тури муваффақистли ва қайси тури муваффақистсиз бслишини белгилайди. Ҳатто ишлаб чиқариладиган кийимларнинг шакл-шамойили ва ранги ҳам нархларга боғлиқ бслади.

Аарх — ашёлар ва хизматларнинг пулда ифодаланган қиимати бслиб, у шу қадар ксп жиҳатларни сз ичига олади, ҳамда харидорлар ва сотувчилар хатти-ҳаракатида шу кадар кучли таьсир қиладики, иқтисодчилар ривожланган давлатлар иқтисодиётини кспинча нарх томонидан бошқариладигаи тизим деб атайдилар.

Аарх белгилаш қуйидага асосий саволларга ҳам жавоб беради: Товарлар ва хизматларнинг Қайсидари ишлаб чиқарилади? Бу товарлар ва хизматлар Қандай ишлаб чиқарилади? Уларни Ким олади?

Аима деган саволга нарх белгилаш тизими қай  тариқа  жавоб беради?   Харидорлар кспроқ маҳсулот олишни истасалар, бунинг учун каттароқ ҳақ тслашга тайёр бсладилар. Аархларнинг ошиши  снги  ишлаб чиқарувчиларни жалб қилади. Ишлаб чиқариш кенгайиши билан улар қсшимча ишчиларни ёллашга  мажбур  бсладилар, бу сса иш ҳақининг кспайишига олиб келади. Маҳсулотга талаб камайгач,  аксинча  бслади. Аархлар пасасди, кспроқ фойда олиб ишлай олмайдиган ишлаб чиқарувчилар синадилар ёки бошқа маҳсулот тайёрлашга стадилар,  шу тарзда  ишлаб чиқариш талаб даражасигача қисқаради.

Қандай деган саволга нарх белгилаш тизими қай тариқа жавоб беради? Аарх белгилаш тизими сотувчи снг кам сарфлаб снг ксп фойда ола биладиган тарзда товар ишлаб чиқаришда ёрдам беради.

Стенли Ли газета етказиб бериш хизматининг сгаси. У дарслардан олдин ёки кейин велосипедда газета ташийдиган 10-15 сқувчини ёллайди. Бир куни Стенли ҳисоблаб чиқса, газета етказиб бериш учун 10-15 сқувчига тслашдан ксра автомобили булган бир кишини ёллаш арзонга тушар скан. У сқувчиларни бсшатиб, сша кишини ёллайди.

Ким деган саволга нарх белгилаш тизими қандай жавоб беради?
Ўрта мактабни тамомлаганлар одатда срта маълумоти бслмаганларга   қараганда,   профессионал спортчилар, хат ташувчиларга, врачлар ва адвокатлар стенографист ва қоровулларга қараганда кспроқ маош оладилар.  Лрофессионал  спортчилар,   врачлар  ва  адвокатларнинг маошлари камроқ маош оладиганларга нисбатан кспроқ товарлар ва хизматлар сотиб олиш имконини беради.

Шу тарзда, одамлар бажарадиган ишларини баҳолаб, нарх белгилаш Ким деган саволга жавоб беради.