А ақобат. А ақобат деганда сотувчилар сртасидаги ва харидорлар сртасидаги мухолифлик тушунилади. Сотувчилар харидорларга зарур товарларни снг арзон нархда ишлаб чиқаришга интилиб, рақобат қилади. Харидорни жалб қилиш учун нархни камайтира олмайдиган ёки бундай қилишни истамайдиганлар сз товари ва хизматини сота олмайди. Бундай рақобат ҳаммамиз учун фойдалидир.

* Бу — бизга фойдали, чунки биз истаган ва жуда асқотадиган товарлар бслишини таъминлайди. Ишлаб чиқарувчилар истеъмолчининг талабини қондирмаса, бу талабни уларнинг рақобатчилари қондиришини билади.
* Бу — бизга фойдалидир, чунки ишлаб чиқарувчилар доимо самаралироқ ишлашга интилишга мажбур бслади. Шу туфайли ресурслар тежалади, ишлаб чиқариш ҳажми ортади ва нархлар пасайиши туфайли турмуш даражаси ошади.

Харидорлар ҳам сзаро рақобат қилади. Қурби еттанлари лаҳм   гсшт   сотиб олади.   Камбағалроқлар қийма, жсжа ёки сосиска сотиб олади. Бошқача қилиб айтганда, лаҳм гсшт учун курашда қимматроқ нархни тслай олмайдиганлар ютқазади.

Фойда ва бошқа иқтисодий омилларнинг роли
Агар биз хусусий мулк, нарх белгилаш ва рақобат сркин тадбиркорлик тизимининг пойдеворини ташкил қилади, деб ҳисобласак, фойда ва бошқа иқтисодий рағбатлар бу иншоотни мустаҳкамловчи яементдир.

Иқтисодий рағбатларнинг роли. Иқтисодий рағбатлар нимани, қаерда сотиб олиш нистимизга таъсир қилади. Масалан:
* Истеъмолчилар сарфлаган вақти ва йсл кирасига қараганда кспроқ тежай оладиган бслса ёки сифатлироқ товар олмоқчи бслса, шаҳарнинг бошқа бурчагига ҳам боради.
* Иш берувчилар ишловчилар сонини кспайтиришни ёки малакалироқ ишчи кучи жалб қилишни истасалар, иш ҳақини оширади ва (ёки) меҳнат шароитини схшилайди.
* Банкка пул қсйганлар бошқа банкда фоиз ставкаси юқорироқ сканини билса, пулини унга бажонидил стказадилар.
* Тадбиркорлик снг ксп фойда оладиган тарзда иш юритади.

А­нг ксп фойда орқасидан югуриш ривожланган мамлакатлардаги бозор тизимларида асосий иқтисодий рағбатдир. Мутахассислар буни иқтисодий худбинлик деб атайдилар. Тсғри, инсон қилган ишларнинг ҳаммасини иқтисодий фойда билан боғлаб бслмайди. Ишчилар бошқа минтақага бориб ишлашни хоҳламаслиги сабабли қсшимча пулдан воз кечиши мумкин. Фирма кспинча сз фойдасидан хайрис ва бошқа жамоат ташкилотларига маблағ ажратади. Ота-оналар фарзандларини  уйда тарбислаш мақсадида ишлашдан воз кечадилар. Харидор муайсн дсконни арзон мол сотгани учун смас, балки бошқа юзларча сабабга ксра афзал ксриши мумкин.

Фойданинг роли. Фойда — бутун тушумдан ишлаб чиқариш харажатлари чегириб ташланганидан кейин қолган пулдир.

Аз кунларидан бирида Чарли тежаб юрган 12 доллар пулига лимон, шакар, муз,     қути ва қоғоз стаканчалар харид қилди. У булардан лимонад тайёрлаб, стаканини     25 яентдан сота бошлади. Кечга бориб, бутун лимонад сотиб бслингач, Чарлининг қслида танга ва қоғоз пуллар жам бслиб, 25 доллар тспланди. «Қани бир ҳисоблаб ксрайликчи, — деди Чарли кечқурун, — лимонад тайерлаш ва сотишга мен 12 доллар сарфладим, тушум сса 25 доллар бслди. Менимча, чакки смас». Бу ҳолда Чарли тайёрлаган лимонад таннархи 12 доллар бслди, тушум сса 25 долларга етди. 13 доллар тафовут унинг иш ҳақи ва фойдасидир.

Фойда олишга интилиш (фойда иштиёқи) иқтисодий тизимининг харакатлантирувчи кучидир. Шуни сслатиш лозимки, ҳар қандай иқтисодий тизимнинг вазифаси товар ва хизматлар ишлаб чиқариш учун ресурсларни бирлаштиришдан иборат. Ер, меҳнат, капитал ва тадбиркорлик ана шундай ресурслар жумласига киради.

Тадбиркорлар, агар фойда келтирадиган бслса, ер ва бошқа табиий бойликларни сотишлари ва сотиб олишлари мумкин. Бу бойликлардан фойдаланганда ҳам улар снг ксп фойда олишга интилади.

А­лиза А­кли мерос булиб қолган фермани «Froebl Development Company» фирмасига сотишга аҳд қилди. Харидор бу ерда савдо маркази қурмоқчи. А­лиза сз фирмасини сотганида фермада ишлаганидан ксра анча ксп пул олишини билади. Фойда олиш иштиёқи А­лизани сз мулкини сотишга, «Froebl Development Company» фирмасини сса савдо маркази қуришга қизиқтиради.

Фойда ишчи кучи тақсимотига ҳам таъсир қилади.

Телевизор фабрикаси ёпилгач, Сснфорд Шумвей ишсиз қолди. Компанис спонлар билан рақобатга бардош бера олмай, ишни тугатишга мажбур булди. Сснфорд снги тамаддихоналардан бирига бошқарувчилик ишига жойлашди. Бу ҳолда корхонанинг фойда олишга қобилистсизлиги ҳодимларни ишдан бсшатишга мажбур қилди. Худди шу пайтда «тезкор ошхоналар» саноатида фойданинг ортиб бориши бошқа компанисга қсшимча ходимлар ёллаш имконини туғдиради. Ҳар иккала ҳолда ҳам биз фойданинг бор-йсқлиги ишчи кучини жойлаштиришга қандай таъсир қилишини ксрамиз.

Фойда сармос жойлаштирилишини ҳам белгилайди.

Яқинда «Тежамли бека» супермаркети касса аппаратларига штрих кодларни ҳисобловчи автомат қурилмалар срнатди. Унинг сгаси оддий стикеткадаги нархларни сқиб стиришга қараганда кодларни ҳисоблаш жараёни тезроқ рсй беришини пайқаб олди. Янги аппаратли кассалар самаралироқ ишлайди. Демак, кспроқ маҳсулот сотиб, кспроқ фойда олиш мумкин.

Фойда орқасидан югуриш тадбиркорларни сз сармоссини (пулини) таваккал қилиб сарфлашга, ходимлар ёллашга, ҳамда товар ва хизмат ишлаб чиқариш учун барча зарур нарсаларни сотиб олишга мажбур қилади. Фойда маҳсулот  сифатини  схшилаш, унинг таннархини пасайтириш ва рақобатчиларга нисбатан кспроқ товар сотишга ундайдиган туртки ҳамдир.

А­ркин тадбиркорлик: назарис ва амалиёт

Ҳозирги замон иқтисодиёт фанининг отаси Адам Смит иқтисодиётни мустақил ривожланадиган оламдек тасвирлаганди. Бунда давлат ғост кичкина рол сйнайди. У сз нуқтаи назарини изоҳлаб, тадбиркорга: давлат сизга қай тариқа ёрдам бера олади, деб савол берган франяуз  давлат  арбоби  ҳақидаги нақлни келтиради. Тадбиркор: «Lassiez-nous faire» (бизларни тинч қсйинг) деб жавоб берган скан. Ўша пайтдан бери laissez faire атамаси бизнесни бошқаришда давлат ҳуқуқларининг чекланишини билдиради.

А­ркин тадбиркорлик тизими мавжуд бслишига қарамай харидорлар ва сотувчилар иқтисодий ҳокимистни давлат билан баҳам ксришга мажбурдирлар. Бу сса хусусий мулк, нарх белгилаш тизими ва рақобат деганда биз тасаввур қиладиган сркинликни муайсн даражада чеклайди. Масалан, давлат:
* Минтақада слектр снергисни ким сота олишини ҳал қилади.
* Қандай дори-дармонлар сотилиши мумкинлигини назорат қилади.
* Фаолистнинг бир қатор турларига (банклар, ресторанлар, такси) лияензис (рухсатнома) беради.
* Фермерлар сут етиштиришни мажбуран камайтирса, тафовутини тслайди.
* Бир қатор снг снги саноат товарларннп айрим мамлакатларга чиқарилишини ман қилади.
* Иш ҳақининг снг кам даражасини белгилайди.
* Бинолар ва турар жойлар қуриш меъёрларини белгилайди ва бунга риос стилишини назорат қилади.

Бозор иқтисодиётида ҳукуматнинг роли

Иқтисодиётда ҳукумат қандай роль сйнаши керак?
Ҳозир ҳам бу масалада иқтисодчиларнинг фикрларида фарқ бор. Иқтисодчиларнинг бир қисми Адам Смитга сргашиб, «laissez faire» тамойилига қайтиш ва иқтисодий ҳаётга давлатнинг аралашувини чеклаш тарафдори бслиб чиқмоқдалар. Бошқалари давлат фаолроқ роль уйнашининг тарафдоридир. Аммо, келишмовчиликларга қарамай, десрли ҳаммалари бир қатор иқтисодий вазифаларни айни давлат снг схши тарзда бажара олади, деган фикрга қсшилади. Бу вазифалар жумласига қуйидагилар киради:

"¢   Бозор иқтисодиётини ҳимос қилиш.
"¢   Умум фойдаланадиган товар ва хизматлар билан таъминлаш.
"¢   Қсшимча оқибатларни ҳисобга олиш.
"¢   Муҳтожларга ёрдам бериш.
"¢   Аҳолининг айрим гуруҳларига ксмаклашиш.
"¢   Иқтисодиётни барқарорлаштириш.

Келинглар, давлатнинг иқтисодий роли хусусида батафсилроқ тсхталиб стамиз.

Бозор иқтисодиётини ҳимос қилиш. Адам Смит тасвирлаган оламда кспдан-ксп майда фирмалар истеъмолчининг пулини қслга киритиш учун мусобақа қилишарди. А ақобат сотувчиларни истеъмолчиларга керакли товарни мумкин қадар арзон нарҳда чиқаришга мажбур стар сди. Товари сифат ёки нарх андозаларига мос келмайдиган сотувчилар сотув ҳажмининг камайишига ва синиш хавфига дучор бслади. Айни пайтда таннархни камайтириш ва сифатни схшилаш йслидаги харажатлар чекланган иқтисодий ресурслардан самаралироқ фойдаланишга олиб келади. А ақобат бслмаса ёки у заиф бслса, бунинг акси рсй беради. Истеъмолчиларда бошқа бирор кишидан товар сотиб олиш имконисти бслмайди, бинобарин ортиқча харажатларни камайтириш ва нобудгарчиликка барҳам бериш зарурати қолмайди. Бундай вазистда нархни бозор воситалари смас, ишлаб чиқарувчиларнинг сзлари белгилайди. Шу сабабли рақобатнинг етишмовчилиги нархнинг ошиб кетиши, ресурсларнинг беҳуда сарфланиши ва турмуш даражасининг пасайиши хавфини оширади, чунки аҳоли камроқ товар сотиб оладиган аҳволга тушиб қолади. Бозор иқтисодиётини ҳимос қилиш учун мамлакатнинг қонун чиқариш органлари монополисга (скка ҳокимликка) қарши қонунлар қабул қилишган. Бу қонунлар рақобатнинг сусайиши ва монополислар молисвий қудратининг ссиши йслига тссиқ солади. Ўзлари сотадиган товар ва хизматлар нархини белгилаш учун бозорни назорат қилиш имконига сга бслган фирмалар монополис деб аталади. Давлатлар рақобатни рағбатлантириш тадбирларини ҳам ксрмоқда. Кейинги пайтларда авиаяис йсллари, юк транспорти, банклар фаолистини тартибга солувчи қоидалар ва низомлар рақобатни рағбатлантириш мақсадида сзгартирилди.

Умум фойдаланадиган товар ва хизматлар билан таъминлаш. Ҳар куни ксплаб одамлар ишга қатнайди ва уйга қайтади. Йсл-йслакай улар иқтисодиётда давлат ролини сслатувчи кспгина нарсаларга дуч келади. Улар қатнайдиган йсл, светофорлар ва йсл белгилари, йслда ишловчи таъмирлаш бригадалари харажатлари ҳукумат гарданидадир. Давлат ана шу товар ва хизматларнинг ишлаб чиқарилишини таъминлайди, чунки хусусий компанислар бу билан шуғулланишни хохламайди ёки шуғуллана олмайди. Бозор тизими доирасида ишлаб чиқарилмайдиган ва шу сабабли одамларни давлат таъминлашга мажбур бслган товарлар умум фойдаланадиган товарлар ва хизматлар секторини ташкил килади. Мудофаани таъминлаш, асропортлар, истироҳат боғларини тартибли сақлаш, санитарис назорати, ксчаларни ёритиш шу жумлага киради.

Бозор иқтисодиёти бу товар ва хизматларни ишлаб чиқараолмаслигининг сабаби иккита:
1. Бунинг учун айрим кишилардан ҳақ ундириш ва бу хизматлардан уларнинг фойдаланишига имкон бермаслик қийин.
* Шаҳар марказидаги ксча чироқлари шуъласидан бутун аҳоли «фойдаланади». Ксча ёриткичларидан бунинг учун ҳақ тсламаган айрим кишиларнинг фойдаланишларини таъқиқлашнинг иложи йсқ.
* Миллий қуролли кучлар барча фуқароларни ҳимос қилади, шунингдек машиналар тез юришига мслжалланган давлат йсл шохобчаларидан ҳар бир киши наф ксради.

2. Товар ёки хизматларнинг бу турларини ишлаб чиқаришдан кутилган фойда сарфланган ҳусусий сармос срнини қоплай олмайди.
* Шаҳар боғлари ва миллий боғлар сратиш ва уларни схши сақлаш жуда қимматга тушади. Хусусий компанис фойда олишини таъминлаш уларга кириш ҳақининг жуда қиммат бслишига олиб келган бсларди.
* Космик тадқиқотлар учун ракеталар сратиш харажатлари айрим фирмалар учун ниҳостда қимматлик қиларди. Аммо технологис ривожи илдамлаб кетган ҳозирги пайтда хусусий тадбиркорлар сзларига тегишли йслдагиларни учирмоқдалар.

Қсшимча оқибатларни ҳисобга олиш. Айрим харажатлар бозор тизими учун бамисоли ташқи харажатлардир. Ана шу «ғайри бозор вазист»ни тугатиш ёки бу харажатлар срнини қоплаш давлат зиммасига тушади.

Англисдаги снги яеллюлоза-қоғоз комбинати ишлаб чиқарадиган қоғозини нашрчиларга, қоғоз қути ва қоғоз халта ссовчи фирмаларга ва  бошқа йирик истеъмолчиларга сотади. Дарё оқими бсйлаб 50 милс қуйида жойлашган шаҳар дарёни комбинат булғагани сабабли ундан ичимлик сув ололмайди. Дарёни тозалаш катта куч-ғайрат ва анчагина харажат талаб қилади. Дарёларни булғатишни тақиқловчи қонунлар йсқ, деб фараз қилайлик. Комбинатнинг сз қоғозига белгилайдиган нархи бошқа фирмаларнинг ана шундай маҳсулоти таннархига ва нархига боғлиқ бслади. Комбинат дарёни тозалаш харажатларини сз харажатлари жумласига кирита олмайди, чунки у ана шу ишлар учун ҳақ тсламайди.

Бозор тизимида ҳеч нарса комбинатдан ва истеъмолчилардан дарёни тартибга келтириш харажатларини сз зиммасига олишни талаб қилмайди. Бозор муносабатлари доирасидан чиқувчи иқтисодий фаолист натижаларини ғайри бозор вазисти деб атайдилар. Ўз-сзидан маълумки, биз фараз қилган қоғоз комбинатининг дарё сувини булғатиши қсшимча зарарли оқибатга мисол бсла олади. Аммо бундай оқибатлар фақат зарарли смас, фойдали ҳам бслиши мумкин.

Айтайлик, комбинат сгаси бслган компанис идора учун снги иморат қураётир. Лойиҳада обод майдонча сратиш, танаффус вақтида сқин атрофдаги идора ходимлари дам олиши учун скамейкалар қсйилган боғ барпо стиш ксзда тутилган.

Ҳудудни шу тариқа ободонлаштириш бошқача, ғайри бозор вазистнинг намунасидир. Демак, боғдан фойдаланадиган одамлар унинг қурилиши ва сақланиши харажатларидан халос бсладилар. Барча қсшимча оқибатлар сингари бундай вазист бозор муносабатлари доирасига кирмайди. Аммо бу ҳолда оқибат хайрли бслиб чиқади. Бундай вазистлар бозор муносабатларидан ташқари бслгани сабабли жамист зарарли вазистларга йсл қсймаслик ва фойдали оқибатлар келиб чиқишини рағбатлантириш ҳуқуқини одатда ҳукуматга қолдиради.

Зарарли оқибатларни тугатиш. Ҳукумат зарарли оқибатларни тартибга солиш орқали ёки солиқ солиш орқали бартараф стиши мумкин.

Бартараф стиш муайсн фаолистни чекловчи ёки таъқиқловчи қонунлар ишлаб чиқишни ксзда тутади, масалан, қоғоз комбинати жойлашган ҳудуд чиқиндиларни дарёга оқизишни таъқиқловчи қонун қабул қилиши мумкин. Аки у бундай корхоналардан тозалаш иншоотлари срнатишни талаб қилиши мумкин. Ҳукумат зарарли ташқи оқибатларни тугатиш учун солиқ тазйиқидан фойдаланиши ҳам мумкин. Масалан, айтайлик, ҳудуд заҳарли чиқитлар оқизилгани учун солиқ солади. Бу солиқ ё қоғоз фабрикаларини сз оқава сувларини тозалашга мажбур стади ёки дарёни тозалаш мақсадида махсус фирмаларни жалб стиш учун фойдаланишга мслжалланган қсшимча маблағлар вужудга келади.

Хайрли оқибатларни рағбатлантириш. Фирмалар умумий ҳудудларни ободонлаштирган ҳолларда ҳукумат уларга субсидис бериб, рағбатлантириши мумкин. Субсидис — ҳукуматнинг ишлаб чиқарувчи ёеки истеъмолчига тсловларидир.

Муҳтожларга ёрдам дастурлари. Ҳукумат аҳолининг омади юришмаган гуруҳлари даромадларини ошириш ва уларни тенг иқтисодий имконистлар билан таъминлаш юзасидан бир қатор дастурларни амалга оширди. Бу дастурларга биноан камбағаллар, кексалар, ирқчилик ва бошқа камситиш қурбонлари ва бошқа муҳтож одамлар ёрдам оладилар.

Муҳтожларга ёрдам дастурлари иккита тоифага бслинади:
Муҳтожлар даромадларини оширувчи дастурлар. Давлат нафақалари, овқат олиш учун патталар ва ижтимоий суғурта бсйича бошқа тсловлар шу йслда ксрилаётган тадбирлар жумласига киради.
Кашшоқлик ва иқтисодий қийналиш сабабларини тугатувчи дастурлар. Ҳукумат камситишни таъқиқлаш ва одамларга зарур касб-ҳунар малакаларини сгаллаш имконини берувчи таълим дастурларини ривожлантириш орқали ана шу мақсадни ксзлайди.