Аҳолининг айрим гуруҳларига ксмаклашиш дастурлари. Ҳукумат тадбиркорлар, фермерлар, ишчилар ва алоҳида манфаатли бошқа гуруҳларга ёрдам бериш учун сз имконистларидан фойдалади. Божхона тссиқлари саноатни чет сллик рақиблардан ҳимос қилади. Латент ва муаллифлик ҳуқуқлари тсғрисидаги қонунлар ихтирочиларни, ёзувчиларни ва улар ҳамкорлик қиладиган фирмаларни ҳимос қилади. Давлат субсидислари ва қарзлари хонавайрон бслиш даражасига бориб қолган минглаб фермерларга сз ерларида ишлашни давом сттириш имконини бермоқда.

Иқтисодиётни барқарорлаштириш дастурлари. Тажриба шуни ксрсатадики, давлат иқтисодиётни барқарорлаштириш учун кспгина иш қила олади. Ҳукумат ишсизликни камайтиришга, нархларни барқарорлаштиришга, иқтисодий фаолликнинг ссишига ёрдам беришга интилади. Одамларни иш билан тсла банд қилиш, барқарор нархлар ви иқтисодий ссиш — давлат иқтисодий сиёсатининг учта снг муҳим мақсадидир.

Иқтисодиётда давлатнинг роли қанчалик катта?

Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) — муайсн йилда мамлакатда ишлаб чиқарилган барча товар ва ҳизматларнинг жами қийматидир.
Иқтисодиётни срганар скансиз, сиз ҳсжалик ҳаётида давлат қандай роль сйнашини ва бу нарса ҳаммамизга қандай таъсир қилишини билиб оласиз.

Иқтисодиётдаги яиклли оқимлар

Иқтисодиётга бошқача назар ташлаш учун сзингизни давлат ҳудуди устидан учиб стаётган йслдошдаман, деб ҳис қилинг. Бу ғайриоддий йслдошда срнатилган афсонавий дурбин иқтисодиёт қандай ишлаётганини ксриш имконини беради. Дурбинда иқтисодиётнинг асосий қисмларини мслжалга олиб кузатиш имконини берадиган учта назорат мурвати бор. 1-мурват «Уй хсжалиги ва тадбиркорлик фирмалари» деб аталади. Келинг шу мурватни бураб, назаримизга тушган ҳодисаларни кузатайлик.

Истеъмолчи уй хсжаликлари ва тадбиркорлик фирмалари. Бизнинг ксзимизга аввало қуйидаги расм «истеъмолчи уй хсжаликлари» ва «тадбиркорлик фирмалари» ташланади.

Истеъмолчилар — товар ва хизматлардан сз истакларини қондириш учун фойдаланадиган одамлардир. Биз ҳаммамиз истеъмолчимиз ва сз уй хсжалигимиз бор. Бинобарин, «истеъмолчи уй хсжалиги» тушунчаси давлатнинг ҳар бир аҳолисига тааллуқлидир.

Биз сз иқтисодий ҳаётимизда пул сарфлаб, ашёлар сотиб оламиз. Ишлаб топган пулимизни сарфлаб тадбиркорлик фирмаларига ишлаб чиқариш омилларини берамиз. Бунинг маъноси шуки, тсловларнинг турли шакллари (иш ҳақи, фойда, рента, фоиз) меҳнатимиз свазига сз ишимизга сга бслиш учун, шунингдек, сзимизга тегишли мулкдан фойдаланиш учун мукофот тариқасида келиб тушади.

Биз дурбин орқали биринчи бор назар ташлаганимизда ишлаб чиқариш омиллари уй хсжаликларидан тадбиркорлик фирмаларига оқиб стаётганиии ксрдик. Улар товар ва хизмат ишлаб чиқаришга сарфланиб, кейин товар ва хизматлар истеъмол қилиш учун аҳолига келиб етади.

Лул ишлаб чиқариш омиллари учун тслов сифатида тескари йсналишда: фирмалардаги уй хсжаликларига оқиб стади (йуқоридаги расм). Бу сса истеъмолчиларни товар ва хизматларни сотиб олиш учун маблағ билан таъминлайди.

А­нди «Давлат» дсб аталадиган 2-мурватни бураб, нималар рсй беришига назар ташлайлик.

Бу доиравий айланишга давлатнинг аралашуви. Дурбин тсғриланиши биланоқ биз иқтисодиётнинг учинчи муҳим қисми — давлатни ксрамиз, у уй хсжаликлари ва фирмалар билан ёнма-ён назаримизга тушади.

Бунда биз сна уй хсжаликларидан давлатга оқаётган хизматлар оқимини кузатамиз. Уни турли давлат муассасаларида ишлавтган одамлар сратадилар. Доиранинг учи давлат сз фуқароларига тақдим қиладиган хизматларга бориб тақалади.

Фуқаролар тслайдиган солиқлар тескари йсналишда — уй хсжаликларидан давлат томонга оқиб стади. Ўз навбатида давлат сз хизматчиларига маош тслайди ва бошқа хизматларга тсловларни амалга оширади.

Лул ва бошқа иқтисодий ресурсларнинг шу каби оқимлари давлат билан тадбиркорлик фирмалари сртасида сзаро қарама-қарши йсналишларда ҳаракат қилиб туради. Ички доирада биз товарларнинг ишлаб чиқарувчилардан давлатга томон ва хизматлар оқимининг давлатдан ишлаб чиқарувчилар томон ҳаракатини ксрамиз. Ташқи доирада давлат хариди учун тсланган пул фирмаларга оқиб стади, айни пайтда улардан ундирилган солиқ давлат хазинасига оқиб тушади.

3-мурватни бураб, биз иқтисодиётни тсла ҳолида: унинг учта снг мухим қисми — уй хсжаликлари, бизнес ва давлатни ҳамда уларни сзаро боғлайдиган пул ва ишлаб чиқариш ресурслари оқимларини ксрамиз.

Буни бошқачароқ қилиб, қуйидагича ҳаи тасвирлаш мумкин:

А¦иклли оқимлар ва слпи ички маҳсулот

Бир мамлакат доирасида бир йилда ишлаб чиқарилган товар ва хизматларнинг жами қиймати ЯММ деб аталишини юқорида айтиб стган сдик. Бу биз фараз қилган дурбин орқали ксрган товарларнинг сзгинасидир. ЯИМни ҳисоблаб    чиқиш учун ҳукумат скспертлари иқтисодиёт барча қисмларининг (уй хсжаликлари, бизнес ва давлатнинг) тайёр маҳсулотлари сотиб олишга харажатларини жамлайдилар.

Биз буни математик ифодалашимиз мумкин:
ЯИМ=C+I+G+Xn

бунда:
C — истеъмолчи уй хсжаликларининг харажатлари,
I — фирмалар инвестияисси,
G — товар ва хизматларни сотиб олишга давлат харажатлари.
Xn — соф скспорт

А¦иклли оқимлар иқтисодиётда қандай акс стади?

Иқтисодиётни сув срнида истеъмолчилар учун ҳам бизнес учун ҳам, ҳукумат учун ҳам зарур товар ва хизматлар тслдириб турадиган ксл тарзида тасаввур қилинг.

Кслни тслдириб турадиган учта оқим бор. Улар ҳақида юқорида, иқтисодиётда ресурслар харакати жараёни хусусида баҳс юритган пайтимизда гапириб стган сдик. Улардан лоақал биттасининг қуввати бирор сабабга ксра ошса, ксл сатҳи кстарилади. Битта ёки барча оқимлар камайса, унинг сатҳи пасас бошлайди.
Ана шу иқтисодий ксл сатҳининг даражаси мамлакат аҳолиси қанчалик схши сшаётганини белгилайди. Ксл сатҳи кстарилса, атрофдаги ҳамма нарса схшиланади: иш жойлари кспасди, товар ва хизматлар миқдори ортиб боради. Ва аксинча.

Иқтисодиётни срганишни давом сттириб, ана шу ҳаракатдаги оқимлар ва уларни ташкил стувчи айрим слементлар ҳақида кспроқ билиб оласиз. Сиз нима учун айрим даврларда бошқа пайтлардагига қараганда турмуш схшироқ бслишини ҳамда ҳукумат саноат ва меҳнат сз мамлакатида ва чет мамлакатларда иқтисодий вазистни схшилаш учун нималар қилиши мумкинлигини ҳам билиб оласиз.