Инсон ресурслари ёки «меҳнат». Иқтисодчилар инсон ишлаб чиқариш жараёнида сарфлайдиган жисмоний ва ақлий саъй-ҳаракатни меҳнат деб атайдилар.

*Меҳнат учун тсланган нарх(пул) иш ҳақи деб аталади.

Капитал. Жисмоний капитални (ёки иқтисодчилар капитал деб атайдиган нарсани) одамлар товар ёки хизматларни ишлаб чиқариш учун жамғарадилар. Фабрикалар, машиналар ва асбоб-ускуналар капитал ресурслар ҳисобланади, чунки улар бошқа товарлар ва хизматларни ишлаб чиқаришда фойдаланилиши мумкин. Газ тарқатиш станяиссига ёқилғи етказиб берадиган газ қувури ҳам капитал ресурсидир. Бизнесменлар «сармос» («капитал») атамасидан кспинча завод, машиналар ва шунга схшаш ишлаб чиқариш ресурсларини сотиб олиш учун тсланадиган пулни ифодалаш учун фойдаланадилар.

*Ўзгаларнинг пулидан, еки капиталидан, фойдаланиш учун тсланган ҳақ фоиз деб аталади.

Тадбиркорлик. «Меҳнат» ва «тадбиркорлик» тушунчалари жуда сқин. Тадбиркорлик деганда товар ва хизматларни ишлаб чиқариш учун барча фирмаларга зарур бслган бошқарув ва ташкилотчилик малакалари тушунилади. Тадбиркор ишлаб чиқаришнинг юқорида айтиб стилган учта омилни жамлайди. Иш муваффақистли чиқса тадбиркор фойда олади, акс ҳолда зарар ксради.

Тадбиркор таваккал қилгани, бизнесга снги ғослар ва куч-ғайрат сарфлагани свазига оладиган фойда деб аталадики, бунда ер, меҳнат ва сармос сгалари сзларига тегишли тсловларни олганларидан кейин маблағ қолиши шарт.

Асосий иқтисодий муаммолар

Иқтисодиётнинг бош вазифаси —ишлаб чиқариш омилларини тақсимлашнинг снг самарали усулини танлаш ҳамда жамист истакларининг чексизлиги ва ресурслар етишмаслиги туфайли имконистлар чекланиши муаммосини ҳал стишдир. Ҳар бир жамист қуйидаги учта саволга жавоб топиши лозим:

*   Товарлар ва хизматлардан қайсинисини ва қанча миқдорда ишлаб чиқарилиши керак?
*   Бу товарлар ва хизматлар қай тариқа ишлаб чиқарилиши керак?
*   Бу товарларни ким сотиб олади ва истеъмол қила (фойдалана) олади?

Келинг, ана шу иқтисодий масалалар хусусида батафсилроқ тсхталиб стамиз:

Товарлар ва хизматлардан қайсиси ва қанча миқдорда ишлаб чиқарилиши керак? Шахслар ва умуман жамист турли нарсаларни турли йсллар билан: мустақил ишлаб чиқариши, сзларига тегишли ашёларга алмаштириши, совға олиш йсли билан қслга киритиши мумкин. Жамист ҳамма нарсаларни ола билмайди, шу сабабли у дарҳол нимага сга бслмоқчи сканлигини, нимани кейинроққа қолдириш мумкинлигини ва нимадан умуман воз кечиш мумкинлигини аниқлаб олиши лозим. Масалан, айрим америкаликлар АҚШ автомобиль ва пслат сингари асосий товарлар ишлаб чиқаришни схшилаш учун купроқ куч-ғайрат сарфлаши керак, деб ҳисоблайдилар. Улар Японис ва бошқа рақобатчиларга келгусида ютқазиб қсйишнинг олдини олмоқчи бсладилар. Бу мақеадга сришмоқ учун улар зеб-зийнатларга қараганда ҳаетий муҳим товарлар ишлаб чиқаришга кспроқ сътибор бериш зарур деб ҳисоблайдилар.

Баъзан танлаб олиш анча қийин бслиши мумкин. Кам ривожланган деб аталувчи мамлакатларнинг баъзилари шу қадар қашшоқки, уларда ишчи кучи катта қисмининг саъй-ҳаракатлари фақат аҳолини боқиш ва кийинтиришга сарфланади. Бундай жамист турмуш даражасини ошириш учун ишлаб чиқаришни кспайтириш даркор. Аммо бутун аҳоли тсла иш куни давомида ишлаб турган бслса, ижтимоий ишлаб чиқариш даражасини қандай қилиб ошириш мумкин?

Келгусида слпи ишлаб чиқаришни кстариш усулларидан бири — модернизаяисдир. Бу ишчиларни озиқ-овқат ва кийим-кечак ишлаб чиқаришдан иморатлар, машиналар ва ускуналар тарзида қсшимча капитал ишлаб чиқариш соҳасига тобора кспроқ стказишни билдиради. Бундай стиш келгусида слпи ишлаб чиқариш ссиши учун бугун озиқ-овқат ва кийим камроқ ишлаб чиқаришни билдиради. Қашшоқлиқда сшовчи одамлар ксп бслган мамлакатлар учун ишлаб чиқариш даражасининг озгина пасайиши ҳам оммавий очарчиликни келтириб чиқаради. Хайристки, кам ривожланган мамлакатларда турмуш даражасига путур етказмаган ҳолда модернизаяис стказишда ёрдам берадиган халқаро ташкилотлар бор.

Бу товарлар ва хизматлар қай тариқа ишлаб чиқарилиши керак?
Бирор мактаб ёки уй, завод ёки автомобиль заводи қуриш, ер майдонидан фойдаланишнинг бир нечта варианти бслади. Мактаб ксп қаватли бсладими
ёки бир қаватлими? Автомобиль йиғиш конвейерида роботлар ишлайдими? Қанча ерга пахта ва қанча ерга буғдой скилади?

Кспчилик ҳолларда давлат қурадиган мактаб биносидан ташқари бошқа барча қарорларни хусусий шахслар қабул қиладилар. Дунёнинг бошқа қисмида сса автомобиль ишлаб чиқариш ҳақидаги қарорни давлат қабул қилади. Қишлоқ хсжалигига келганда, бир қатор мамлакатларда қарор қабул қилиш давлатга ҳавола стилади, бошқаларида қарор топган анъаналарга амал қилинади, учинчиларида қарорни бизнесменларнинг сзлари қабул қиладилар.

Мамлакатда ишлаб чиқарилган товарлар ва хизматлардан ким фойдалана олади? Барча талабларни қондириш учун маҳсулот етарли ишлаб чиқарилмаганлиги сабабли маҳсулот тақсимоти механизмини тушуниб олиш керак. Масалан, ким лимузинда юра олади, ким умумий транспортдан фойдаланади ва кимга пиёда юришга тсғри келади.

Жамист бу саволларга турли усулларда жавоб беради. Баъзи мамлакатларда зодагонлар оиласида туғилган одам бошқаларга қараганда миллий даромаднинг каттароқ қисмидан фойдаланиш кафолатини олади. Бошқа мамлакатларда ким бадавлат, ким камбағал бслишини белгилайдиган асосий омиллар — бозор тизими ва хусусий мулкчиликдир.

Иқтисодий тизим турлари

Ҳар бир жамист Аима, Қандай ва Ким деган саволларга сз жавобларини ишлаб чиққан. Бу саволларга жавоб бериш услубига ксра иқтисодий тизимлар уч турга: анъанавий, бозор ва буйруқбозлик иқтисодиётига бслинади.

Анъанавий иқтисодиёт. Аомиданоқ ксриниб турибдики, Аима. Қандай ва Ким саволларига бу ерда анъаналарга асосланиб жавоб олинади.

Анъанавий иқдисодий тизимлар одатда дунёнинг снг узоқ минтақаларида жойлашган. Бундай тизимларни бошқалардан ажралган ҳолда сшайдиган қабилалар ёки гуруҳлар ва ҳатто бутун-бутун мамлакатларда учратиш мумкин. Ҳозир улар илгаригига қараганда кам учрайди. Одатда анъанавий тизимларда одамлар қишлоқларда сшайди ва қишлоқ хсжалиги билан ёки шунга схшаш балиқчилик ёки овчилик билан шуғулланадилар. Бундай жамистларда ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар ва хизматлар одатда снларча ва юзларча йиллар мобайнида сзгармай келади. Улар ҳамма ишларни аждодлари қандай қилган бслса, худди шу тарзда бажаради. Хуллас, анъанавий иқтисодиётда нимани қай тариқа ишлаб чиқариш ғост секин сзгарадиган урф-одатлар билан белгиланади. Бундай хсжаликда ишлаб чиқарилган нарсаларни ким олади? Кам нарса ишлаб чиқарилгани сабабли кспчилик одамлар аранг тирикчилик қилади: уларда бир илож билан сшашга кифос қиладиган нарсалардан бошқа ҳеч вақо булмайди. Баъзан, ҳосил кам бслганида, жамист аъзоларининг бир қисми сзини боқа олмай, қабилани тарк стади ёки слиб кетади. Мсл ҳосил олинган хайрли йилларда тирикчилик учун керагидан ҳатто кспроқ маҳсулот бслиши мумкин. Ана шундай қсшимча маҳсулот бслганида у ҳам анъанавий усулда тақсимланади. Масалан, қабила бошлиғига ёки ер сгасига берилади, қолган қисми одатга мувофиқ тақсимланади.

Марказлаштирилган буйруқбозлик иқтисодиёти.
Марказлаштирилган иқтисодиётга сга бслган тизимлар учун режалар тузадиган ва амалга оширадиган сиёсий раҳбарларга муҳандислар, иқтисодчилар, компьютер бсйича муҳандислар, саноат вакилларидан иборат «режачилар» деб аталувчи юксак малакали ходимлар гуруҳи маслаҳат бериб туради.

Аниқроқ қилиб айтганда, айни режачилар қандай товарлар ва хизматлар ишлаб чиқарилиши кераклигини белгилайди. Агар уларга кемасозлик ссиши, металл ишлаб чиқариш сса пасайиши керакдай туюлса, худди шундай буйруқлар ишлаб чиқилади. Озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ошириш зарур бслса, трактор ишлаб чиқаришни кспайтиришни ёки қсшни мамлакатларидан сғит сотиб олишни режалаштириш мумкин. Худди шу режаларда фермерларда қсшимча ишчи кучи ҳамда ферма маҳсулотини ташийдиган ва қайта ишлайдиган қсшимча транспорт ва қайта ишлаш қувватлари ксзда тутилиши керак.

Буйруқбозлик иқтисодиётида товарлар қай тариқа ишлаб чиқарилади? А ежачилар қандай маҳсулотлар ишлаб чиқарилиши кераклигини ҳал қиладилар. Автомобиль ишлаб чиқарувчи снги йиғув линиссини қаерга жойлаштиришни ва қандай вариант танлашни: қсшимча ишчиларни ёллаш ёки ста снги техникадан фойдаланиш керакми сканлигини ҳам улар ҳал қиладилар.

Мамлакат сиёсий раҳбарлари йсналтирилиб турадиган айни шу режачилар товар ва хизматларни ким олишини белгилайдилар. Улар иш ҳақи даражасини, фоиз, фойда ва рента меъёрини белгилаб, бу товарларни ким олади деган саволга бевосита жавоб берадилар.

Кейинги пайтларгача СССА , Хитой, Албанис ана шундай иқтисодий тизим мамлакатлари турига кирар сди.

Бозор иқтисодиёти. «Ва ҳоказо» деб ном чиқара бошлаган ёшлар гуруҳи телевизион коняертда сски замонлардаги ковбой стикларида чиқишди. А­ртасига барча дсконлардан харидорлар «Ва ҳоказо» қатнашчиларникига схшаш стик қидириб қолишди. Аввалига дскондорлар харидорларнинг шу қадар сски замон пойабзалига талабини ҳазил деб билдилар, лекин вазистни тезда пайқаб олдилар. Шундан кейин анча вақтгача бу пойабзал десрли барча дсконларда харидоргир бслиб турди.

Бу воқеа анъанавий ёки марказлаштирилган иқтисодий тизим доирасида содир бслиши мумкин смас сди. Анъанавий иқтисодиётда кийим-кечак тамойили ксп йиллар давомида аста-секингина сзгариши мумкин. Буйруқбозлик иқтисодиётида жамоатчилик фикрининг тазйиқи остида ана шундай пойабзал ишлаб чиқарилиши режалаштирилиши мумкин, лекин бундай қарор қабул қилиш ёки рад стиш фақат тепадагиларга боғлиқ. Бозор тизимида ёки баъзан сркин тадбиркорлик тизими деб аталадиган муҳитда харидорлар ана шундай пойабзал сотиб олмоқчи бслсалар, у дсконларда пайдо бслади.

Бозор иқтисодиёти деганда биз хсжалик юритишнинг шундай тизимини тушунамизки, бунда қсплаб алоҳида харидорлар ва сотувчилар жамланиб, Аима, Қандай ва Ким саволларига жавоб беради.

Бозор иқтисодиётига хос сна бир қанча муҳим жиҳатлар бор. Улардан бири — хусусий мулкчилик. Хусусий мулкчилик деганда айрим одамлар ва фирмаларнинг ишлаб чиқариш воситаларига сга бслиш ҳуқуқини тушунамиз. Бозор слементлари анъанавий иқтисодиётда ҳам, марказлаштирилган иқтисодиётда ҳам бслса-да, асосий ишлаб чиқариш воситалари (корхоналар, заводлар, фермалар ва ҳоказо) одатда ижтимоий мулк ҳисобланади. Бинобарин уларга одамларнинг бир гуруҳи ёки давлат сгалик қилади. Бозор тизимида ишлаб чиқариш воситалари хусусий шахсларга тегишлидир. Хусусий мулкчилик одамларни сотилиши ва фойда келтириши мумкин бслган товарлар ишлаб чиқаришга ундайди.

Фойда кетидан қувиш (кспинча бу фойдага ундаш деб юритилади) — бозор тизимининг иккинчи жиҳатидир. Бу нарса ишлаб чиқарувчиларни харидоргир товарлар ишлаб чиқаришга ва уларни бозорга сотиб олиши мумкин бслган нарҳда етказиб беришга мажбур қилади.

Фойдага ундашнинг айни шу талаби сотувчиларни маҳсулотни снг кам харажат билан ишлаб чиқаришга мажбур қидади. Аима учун? Чунки снг кам харажат: 1) фойдани, съни сотиладиган нарх билан харажатлар орасидаги тафовутни ошириш; 2) рақобатчилар билан курашда нархни пасайтириш; 3) ҳар иккаласига сришиш имконини беради.

Керакли нарса ишлаб чиқарадиган тадбиркорлар фойда олишга умид қилишлари мумкин. Агар улар жуда ортиқча ёки жуда кам ишлаб чиқариб, ғост паст ёки ғост юқори нарх белгиласалар, фойдасиз қолишлари мумкин. Аслида сса, улар кспинча ҳатто зарар ксрадилар.

Истеъмолчиларнинг муносабати ишнинг авж олишига ҳам, унинг тугатилишига ҳам олиб келиши мумкин.