Қуйидаги расмда биз графикка снги маълумотларни киритдик. Янги сгри чизиқ дастлабки D сгри чизиғидан снгроқда бслади. Бу сса нархда талаб ҳажми ошганлигини акс сттиради. Талабнинг ошиши снги мувозанат нархи — 1,25 доллар бслишига ва шу нархда хариднинг снги ҳажми (175 дона) белгиланишига олиб келди. Аксинча, талаб камайса, талаб сгри чизиғи сслга (ёки пастга) сурилади. Бу ҳолда сгри чизиқлар мувозанат нархининг паст даражаси билан сотувнинг кам ҳажми акс стган жойда кесишади.

Таклиф сзгаришининг таъсири. А­нди фараз қилайлик, 15 апрелда шаҳарга яирк келди. Музқаймоқ сотувчилар яирк майдонида савдо чаққон бслади, деб сша ёққа йул олишади. Мактаб ёнида сотувчилар камайгач, сски нархда таклиф кечагидан анча камасди. Бу ҳол таклиф шкаласида ксрсатилган (5-жадвал).

Таклифнинг камайиши S₁ таклиф сгри чизиғининг сслга (юқорига) кстарилишига сабаб бслади.


Яна снги мувазанат нархи (1 дона учун $ 1,25) ва сотилган музқаймоқнинг снги миқдори (85 дона) вужудга келади. Демак, товар таклифининг камайиши бозор нархининг ошишига сабаб бслишини ксрамиз. Аиҳост, товар таклифининг ошиши таклиф сгри чизиғининг сзи билан мувозанат нуқтаси томон сқинлашувига олиб келади.

Бозор тизимида талаб билан таклиф сркин сзгариб, нарх мувозанатини таъминлайди, ҳамда шу нарса Аима, Қандай ва Ким деган саволларга жавоб беради.

Аима ишлаб чиқарилади? Талаб шкаласи ёки сгри чизиғи муайсн товарга талабни акс сттириши мумкин. Ишлаб чиқарувчиларнинг асосий мақсади — фойда олиш, бинобарин муайсн товарларни ишлаб чиқариш ёки ишлаб чиқармаслик масаласи ишлаб чиқарувчилар харидорга маъқул нархда ва миқдорда товар чиқарганида фойда ола олишларига боғлиқ. Харидорлар талаби ошса, демак, шу товар кспроқ ишлаб чиқарилади ва унинг нархи баландроқ булади. Ва аксинча.

Тсғри, ишлаб чиқарувчи истеъмол бозорида талаб сзгарганини писанд қилмай, сзи хоҳлаган миқдорда товар тайёрлаши мумкин. Аммо товарни истеъмолчига маъқул бслмаган нархда сотадиган одамнинг синиши аниқ. Бозор нархида сотилиши мумкин булган товарни камроқ тайёрлайдиган ишлаб чиқарувчи ҳақида ҳам худди шу гапни айтиш мумкин.

Ишлаб чиқариш қай тариқа бслади? Бозор тизими бу саволга таннархнинг камайишини рағбатлантириш ва бу ишни қилмаганларни жазолаш билан жавоб беради. Бу гапни фараз қилинган вазист мисолида куриб чиқамиз. Бир фирма донаси 15 доллар сотиладиган жойстиклар ишлаб чиқаради. Ҳозир йиғиш операяисларининг ксп қисми қслда бажарилади.   Бунда ҳар донасининг таннархи салкам 12 долларга тушади. Яқинда компанис йиғиш ишларида қслда бажариладиган операяисларни камайтириш имконини берадиган машиналар сратилганидан хабардор бслди. Компанис муҳандислари бу машинадан   фойдаланиш таннархни  25  фоиз,  съни  9 долларгача камайтириш имконини беришини ҳисоблаб чиқдилар. Компанис президенти уларнинг тавсиссига ксниб, ишлаб чиқаришни снги технологисга стказишга қарор қилди. Хуш, бу қандай натижа беради? Компанис сша бозор нархлари сақлангани ҳолда ҳар бир сотилган жойстикдан фойдани икки баравар оширади.

Таннархнинг камайиши бозор нархи пасайганда товарни арзонроқ сотиш имконини беради. Масалан, айтайлик, жойстик ишлаб чиқарувчи барча фирмалар снги технологисга стади, бу нарса бозорда мазкур товар таклифи ссишига олиб келди. Бунинг оқибатида нарх, айтайлик, 15 доллардан 12 долларга тушиши мумкин.

Биз айтган фирма ана шундай нарх бслганида ҳам фойда олиб ишлайверади. Лекин технологисда тегишли сзгаришлар қилинмаганида, сҳтимол, у мазкур бизнесни тарк стишга мажбур бсларди.

Ишлаб чиқарилган неъматлар ва хизматлардан ким фойдаланади? Бозор нархлари камёб ресурсларни истеъмол қилишни чеклаш усулини сратади. Шу тариқа бу нархлар товар ва хизматлар кимга тегишию кимга тегмаслигини белгилайди.

Қуйидаги жадвалда (6-жадвал) фараз қилинган товарга (widget) талаб ва таклиф шкаласи ксрсатилган. Бозорлага 20 сотувчи ва 20 харидорнинг ҳар бири бир дона товар харид қилиш ёки сотиш умидида. Ксриб турибсизки, мувозанат нархи 18 доллар даражасида қарор топади ва шу нархла 10 дона товар сотилади. Бозордага 20 харид ва 20 сотувчидан фақат 10 жуфти битимга келишди. Демак, 10 харидор уйига қуруқ қайтди, 10 сотувчи сса сз товарини стказа олмади. Хсш, бозор чекловчи ва тақсимловчилик вазифасннн қандай бажаради?

Бу товарни сотиб олган харидорлар 18 доллар ва ундан кспроқ тслашга тайёр сди. 15 доллар ортиқ тслашга қодир бслмаганлар товарни сотиб ололмадилар.

Ўз товарини сота олган сотувчилар кспи билан 18 долларга рози сдилар. 10 сотувчи сса сз товарини 21 доллардан арзон сотишга рози бслмади.

Айрим мамлкатларда нархни ҳукумат белгилайди. Бу сса ортиқча мол тспланиб қолишига ёки дефияитга (мол етишмовчилигига) олиб келиши мумкин. Директив (ҳукумат белгалайдиган)  нарх  мувозанат нархидан  паст бслса, дефияит вужудга келади. Бундай вазистда харидорлар сотувчилардан ксп бслади ва ресурсларни тақсимлашнинг сна қандайдир бошқа йсллари керак бслади. Бунда ким олдин келса, сша олади ва бу ҳолда дсконларда навбатда турганлар турнақатор булиб кетади. Бошқа ҳолда сса давлат товарларин карточкалар бсйича меъёрлашни жорий стиши мумкин (иккинчи жаҳон уруши даврида айрим мамлакатларда шундай қилинган).  Товарларнинг давлат томонидан тақсимланиши кспинча хуфс бозор вужудга   келишига ва тизимга хилоф  ишлар  қилинишита  сабаб бслади.

Якун чиқарамиз:

Бозор иқтисодиётини нархлар бошқаради. Товар нархи ошса, сотувчиларга ишлаб чиқаришни кспайтириш фойдали бслади, лекин харидорларга ортиқча қимматга олиш ёқмайди. Аархлар камайганда сса, аксинча бслади. Шу тарзда, нархлар харидорларга ва сотувчиларга "œхабар" юбориб, иқтисодиётнинг талаб ва таклиқ сзгаришларига мослашувини таъминлайди.

А­ркин бозор иқтисодиёти шароитида нархлар талаб билан таклифнинг сзаро муносабатлари билан белгиланади. Бозорда бозор шароитидан схши хабардор бслган ва бир хил товар сотаётган ксплаб харидорлар ва сотувчилар иш олиб бораётган вазист мукаммал рақобат деб аталади.

Талаб — харидорлар турли нархларда сотиб оладиган товар ва хизматлар миқдори. Талаб нарх сзгаришининг қарама-қарши томонига сзгаради. Бунинг маъноси шуки, қимматроқ нархдаги товарлар паст нархдагисига қараганда камроқ сотиб олинади. Аарх тебранишларининг талабга таъсир даражаси аниқ товарга талабнинг сзгарувчанлигига боғлиқ.

Таклиф — сотувчилар муайсн жойда ва муайсн вақтда турли нархларда сотувга таклиф қиладиган товарлар ва хизматлар миқдоридир, унинг ҳажми нархлар йсналишида сзгаради. Бошқача қилиб айтганда, нарх паст бслганига қараганда нарх юқори бслганида сотувга кспроқ товарлар ва хизматлар таклиф қилинади. Ва аксинча.

Товарлар ва хизматлар сотилиши мумкин бслган нарх мувозанат нархи ёки бозор нархи деб аталади. Талаб ҳажми таклиф ҳажмига баб-баравар бслганида нарх қарор топади. Бозор нархи талаб билан таклиф сгри чизиғи кесишган нуқта сифатида тасвирланиши мумкин.

Талаб ва таклифдаги сзгаришлар бозор нархига таъсир қилиши мумкин. Ўзгармаган шароитда талабнинг ортиши бозор нархларининг ошишига олиб келади. Ва аксинча. Худди шунингдек таклифнинг ортиши нархлар пасайишига сабаб бслади. Ва аксинча.

Қсшимча мулоҳаза учун: