«Иқтисодчилар ва сиёсий файласуфларнинг тсғри ғослари ҳам, хато ғослари ҳам биз сйлаганимиздан каттароқ таъсир кучига сга».    Жон Мейнард Кейнс


Меркантелистлар. XVI аср билан XVIII аср оралиғидаги даврда Европадаги асосий мамлакатлар меркантелизм иқтисодий назариссининг остида сдилар. Меркантелистлар, миллатлар худди савдогарлар сингари фойда олиш учун бир бирлари билан рақобат қилишлари керак, деб ҳисоблардилар. Демак, ҳукумат, уларнинг фикрича, саноатни иш ҳақи ва бошқа ресурслар харажати кам бслиб, скспорт (товарларни бошқа мамлакатларга сотиш) ҳажми ксп бслишига қаратилган қонунлар билан қсллаб-қувватлаши керак сди. Шу тарзда «қулай савдо баланси»га сришиш мумкин.

А­кспорт импортдан ортиқ бслган вазист «Қулай савдо баланси» деб аталарди. Савдогар фойдасига монанд бслган ана шу ортиқчалик миллий; олтин ва кумуш захирасининг кспайишига олиб келади. Ўша замондаги кспчилик одамларнинг фикрича, бундай захира миллат фаровонлигининг аниқ слчови сди.

Европадаги асосий давлатлар қулай савдо балансига сришиш учун сзга мамлакатларни босиб олиб, мустамлака (колонис)га айлантиришга интилишарди. Улар метрополисни арзон ишчи кучи, хом ашё билан таъминлаши ва ишлаб чиқарилган товарларни сотиш учун бозор вужудга келтириши мумкин деб ҳисоблардилар. Масалан,. Англис Америкадаги сз колонисларида ана шу мақсадларга сришиш учун Аавигаяис тсғрисида қонун қабул қилган сди. Бу қонун колонисларга қалпоқ, жундан тсқилган буюмлар, тобланган темир ва бошқа товарлар ишлаб чиқаришни таъқиқлаб, Британис саноатини ҳимос қилар сди. Қонунда Англисдан бошқа бирорта мамлакатга сотилиши мумкин бслмаган «алоҳида товарлар» (асосан хом ашё) рсйхати бор сди.

Бу қонун шу қадар ғазаблантирдики, уни мустақиллик учун урушнинг асосий сабабларидан бири деб аташди. Ҳозир ҳам мамлакат қулай савдо баланси учун курашиши лозим, ҳукумат импортни мумкии қадар қаршилик ксрсатиб, скспортни рағбатлантириш керак, деб ҳисоблайдиган одамлар бор. Шу сабабли уларни неомеркантелистлар ёки «снги» меркантелистлар деб аташади.

Физиократлар. XVIII асрда франяуз файласуфлари ва иқтисодчиларидан бир гуруҳининг таклифига ксра жамист бизнес ва саноатни қсллаб-қувватлашдан воз кечиб, уларга сътибор бермаслиги керак сди. Булар физиократлар сди.
Физиократлар қишлоқ ҳсжалик маҳсулотлари ва бошқа табиий ресурслар бойликнинг ҳақиқий манбаи деб ҳисоблар сди. Зеро, худо томонидан сратилгани туфайли ҳукумат бизнес ва саноатга фойдани кспайтириши учун алоҳида сабаблар йсқ. Шу мулоҳазаларга асосланиб улар ҳукуматнинг «қулай. савдо баланси»га сришиш йслидаги уринишларига қарши чиқдилар.

Бошқача қилиб айтганда, ҳақиқий бойлик «ер»дан келиб чиққанлиги сабабли, снг муҳими, ҳар қандай ҳукумат тадбиркорларга тегмасдан, воқеаларнинг табиий тарзда ривожланишига имкон бериши лозим. Бу ғос «Laisser faire» (одамлар хоҳлаган ишларини қилишга имкон беринг) деган ссзларда ифодаланган.   

Шуниси қизиқки, иқтисодиётни бошқариш тарафдорлари билан «Laisser faire» издошлари сртасидаги 200 йиллик баҳс шу пайтгача тсхтагани йсқ. Бу муаммолар айрим одамларга (қашшоқлик ва ишсизлик сингари) ёк ташкилотларга (бизнеснинг ссиши ёки банкнинг синиши сингари) тааллуқли бслишидан қатъи назар муаммони ҳал стишга давлат аралашишининг тарафдорлари ҳам, «Laisser faire» съни иқтисодий кучларга сркинлик бериш тарафдорлари ҳам топилади.

1776 йилда Англисда замонамизнинг снг муҳим китобларидан бири — «Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари тсғрисида тадқиқот» нашр стилди. Шу китоб унинг муаллифи Адам Смитни «иқтисодиёт отаси» унвонига сазовар стди.
Смит сз давридаги снг муҳим қарашларни рад стди. У бойликнинг бирдан-бир манбаи фақат ердир деб ҳисобловчи физиократлар фикрига қарши чиқди. У миллатнинг бойлигини пул миқдори билан слчаб, «қулай савдо баланси»га сришиш мақсадида иқтисодитга давлатнинг аралашишини талаб қилувчи меркантилистлар фикрига ҳам қсшилмади.

Смит нуқтаи назаридан миллатнинг бойлиги фақат қишлоқ хсжалик жараёнида смас, умуман ишлаб чиқариш жараёнида вужудга келтирилади. Ишлаб чиқарилган неъматлар миқдори инсон меҳнатининг ишлаб чиқаришдаги бошқа омиллар билан бирлашуви сифати билан белгиланади. Зотан, бундай бирлашув қанчалик самарали булса, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ва миллат бойлиги шунча ксп бслади.

Смит таълимотининг марказий ғосси шундан иборат сдики, иқтисодиёт давлатдан холис қилинса, схшироқ амал қилади. Бундай шароитда иқтисодий худбинлик корхонани харидорларга керакли маҳсулотлар ишлаб чиқаришга ва бу ишни снг арзон нарҳда қилишга мажбур стади. Улар жамист фаровонлигини сйлаб смас, балки сз рақибларидан сзиб кетиш ва снг ксп фойда олиш мақсадида шундай қиладилар. Лекин бу худбинлик снг схши сифатли ва арзонроқ товарлар ва хизматлар билан таъминлаб, бутун жамистга фойда келтиради.

Иқтисодиёт давлат бошқарувидан халос бслса, бутун жамист ютиб чиқишининг сабабларини тушунтириш учун Смит, «ксринмас қсл» ифодасидан фойдаланди. «Ҳар  бир  алоҳида  одам сз  капиталини унинг маҳсулоти снг ксп қийматга сга бсладиган тарзда ишлатишга  интилади. Одатда у жамист фойдасига ёрдам беришни ксзда тутмайди, балки фақат сз манфаатини ксзлайди... Аммо бунда, ксп ҳолларда бслганидек, у ксринмас қсл билан унинг мслжали доирасига мутлақо кирмайдиган мақсад томонга йсналтирилади. У сз манфаатларини ксзлаган ҳолда жамист манфаатларига снг схши хизмат қиладиган ҳаракатларни албатта афзал ксради».

Биз ҳозир талаб ва таклиф деб атайдиган иқтисодий кучларни Адам Смит «ксринмас қсл» деб атаган сди. У «қулай савдо баланси»га сришиш мақсадида иқтисодиётни йсналтириб туришга даъват стган меркантилистлар фикрига мутлақо қсшилмаган сди.

Аксинча, Смит алоҳида одамлар ва корхоналар иқтисодиётда давлат ёки хусусий монополислар аралашувисиз иш олиб боришлари керак деювчи физиократларни ва уларнинг «laissez faire» коняепяиссини қсллаб-қувватлади.
«Халклар бойлигининг табиати ва сабаблари тсғрисида тадқиқот» асарида иқтисодий тизимнинг снг муҳим унсурлари баён қилинган.

Масалан, Смит тсғноғич ишлаб чиқариш жараёнини таҳлил стиб, меҳнат тақсимоти ва машиналардан фойдаланиш тсғноғич ишлаб чиқаришни қай тариқа кспайтиришни ксрсатади.

«Бир киши симни чсзади, иккинчиси уни текислайди, учинчиси қирқади, тсртинчиси учини сткир қилади, бешинчиси иккинчи учини каллак срнатишга мослайди, каллакни тайерлаш учун ҳам икки учта турли операяисларни бажариш керак бслади».

Замонавий технологис тсғнағич ишлаб чиқаришни такомиллаштирган булса-да, меҳнат тақсимоти қоидалари сзгармай қолган. Худди шунингдек китобнинг ишлаб чиқариш омилларига, пулга, халқаро савдога бағишланган бошқа бслимлари ҳам улар ёзилган даврда қандай долзарб бслса, ҳозир ҳам шундайлигича қолмоқда.

Талаб ва таклиф ҳақида срганиш буюк инглиз иқтисодчиси Альфред Маршалл асарларида бошланган сди. Унинг «Сиёсий иқтисод приняиплари» дарслиги (1890) срим аср давомида — XX асрнинг 40-йилларигача иқтисодий таълим асоси бслиб келди. Маршалл умрининг катта қисмини Кембриж университетида (АҚШ) иқтисодиётдан дарс беришга бағишлади. Унинг снг машҳур  шогирди Жон Мейнард Кейнс Маршаллни «XIX асрнинг снг буюк иқтисодчиси»  деб  атаган  сди.  Шуниси сътиборга сазоворки, Ж. Кейнснинг сзи XX аср иқтисодий тафаккурига снг ксп таъсир ксрсатган олим деб тан олинган.

А.Маршалл мумтоз мактаб иқтисодчилари: Адам Смит, Давид А икардо, Жон Стюарт Милль назарисларини умумлаштириш билан донг чиқарди (уларни замонавий иқтисодчилар мумтоз деб атадилар, чунки «Халқлар бойлигининг сабаблари тсғрисида» асари сълон қилинганидан кейин 75 йил мобайнида уларнинг назарисси ҳукмрон бслиб келди). «Сиёсий иқтисод приняиплари» сълон қилинган пайтдан бери 100 йил стган бслса-да, бу китобда баён стилган бозор кучларининг таҳлили иқтисодий ҳодисаларни тушунтириш учун ҳамон долзарб бслиб қолмоқда.

А. Маршалл назариссига биноан иқтисодий жараёнлар мувозанат бозор нархлари атамаси билан изоҳланиши мумкин. Қисқа муддатли ва узоқ муддатли таклиф ва талаб сртасидаги тавофут ҳақидаги қоида иқтисодий назарисга Маршалл қсшган катта ҳисса булди. У ана шу иккита омилни қайчининг икки пичоғига қибс қилиб, омиллардан бирортаси иккинчисисиз ишлай олмаслигини исботлади. Лекин қайчининг пичоқлари сз мавқеига сраша турлича харакат қилганидек талаб ва таклиф таъсирининг кучи ҳам даврий сзгариб туради. Қисқа муддат давомида ишлаб чиқариладиган товарлар миқдори ҳар ҳолда доимийроқ бслади (скилган скинлардан кутилган ҳосил, корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш режаси ва ҳоказо). Демак, уларнинг нархини белгилашда талабнинг ортиб-камайиб туриши катта роль сйнайди. Узоқ муддатли истиқболда аксинча бслади. Фермерлар ҳам, тадбиркорлар ҳам ишлаб чиқариш қувватларини бозор талабларига мувофиқ кспайтиришлари ёки қисқартиришлари мумкин. Бундай ҳолда таклиф бозор нархлари шаклланишига кспроқ таъсир ксрсатади.