Chingizga Lenin mukofotining berilishi faqat qirg‘iz xalqi, Sovet Ittifoqining barcha milliy respublikalari uchun misli ko‘rilmagan voqea bo‘lib qolmasdan, ayni paytda O’rta Osiyo va Qozog‘iston xalqlari uchun ham juda zo‘r voqea bo‘ldi. Chunki, u zamonlari Sovet Ittifoqida bunday mukofotni olgan odam ommaviy ravishda tan olingan hisoblanardi, tirik chog‘idayoq klassiklar qatoridan joy egallardi. Favqulodda nufuzli bo‘lgan o‘sha mukofot O’rta Osiyo va Qozog‘iston bo‘yicha adabiyot sohasida birgina Muxtor Avezovga berilgan edi. Chingizga mukofot topshirilgan kun Aytmatovlar oilasining obro‘-e’tibori eng yuqori nuqtaga ko‘tarilgan damlar bo‘ldi. Respublika gazetalari Chingizga butun-butun sahifalar bag‘ishladilar. Har tomondan tabrik telegrammalari, maktublari yog‘ilib ketdi. O’sha paytgacha bizning bor-yo‘qligimizni ham bilmaydigan partiya rahbarlari, hukumat amaldorlari telefon orqali tabrikladilar yoki uyimizga maxsus tashrif buyurdilar. Ko‘chalarda, do‘konlarda, madaniy muassasalarda faqat Chingiz to‘g‘risida gapirishardi. Aksiga olgandek, shunday damlarda onamning tobi qochib qoldi, uni kasalxonaga yotqizdik. Onamga yangi chiqqan ko‘kat xarid qilish uchun men O’sh bozoriga jo‘nadim. Avtobusda ketayotsam, 50 yoshlar chamasidagi miqti, qalin mo‘ylovli, katta tugun ko‘tarib olgan qirg‘iz kishi yonidagi yigitga: «Qirg‘izlar Chingiz timsolida o‘zining xalq ekanini ko‘rsatdi», dedi mag‘rurlanib. Bu so‘zlar meni bag‘oyat to‘lqinlantirib yubordi. Axir, biz kechagina «xalq dushmani»ning bolalari emasmidik? Bizni har kim xo‘rlamasmidi? Xudoyim, mana. bizning ko‘chada ham bayram bo‘ldi-ku!

   Onam doim sumkachasida otamning Chingiz va Ilgiz bilan birga tushgan suratini olib yurardi. Kasalxonada ham o‘sha suratni yoniga qo‘yib qo‘yadi.

   Moskvadan qaytib kelayotgan Chingizni kutib olish uchun respublika rahbarlari, qarindoshlari, yaqinlari yo‘lga peshvoz chiqdilar. Men erim Esonbekni jo‘natib, onam bilan qoldim. Chingiz uyga ham kirmasdan to‘g‘ri kasalxonaga keldi. Onam yostiqdan arang o‘mganini ko‘tarib (oyoqlari shishib ketgan edi), Chingizning ko‘kragiga boshini qo‘ygancha uzoq yig‘ladi. Uning ko‘zlaridan tog‘ jilg‘alarida oqayotgan zilol suv misoli beg‘ubor sevinch yoshlari duv-duv to‘kilardi. Necha-necha yillardan so‘ng ilk bora ko‘ksini to‘ldirib nafas oldi. Go‘yo uyqusiz o‘tkazilgan vahshatli tunlardan nom-nishon qolmaganday edi. Bir so‘z bilan aytganda, Chingiz shon-shuhratga burkangan tantanali kun onam uchun To‘raqulning ma’naviy g‘alabasi bo‘ldi».

   Aytmatov. Ha, onam uchun aynan shunday bo‘lgan.
   Shoxonov. Ko‘rib turibman, Siz to‘lqinlanib ketdingiz. Bo‘pti, boshqa mavzuda gaplashamiz. Esingizdami, Shakarga safaringiz chog‘i Siz Rossiya televideniesining muxbiri Vladimir Fyodorov bilan suhbat boshladingiz. Biz Umarboy Norbekov, Davlatbek Shodibekov va yana Sizning ikkita sinfdoshingiz bilan Qurqurov daryosining darasiga yo‘l oldik. Tog’dan hayqirib tushayotgan daryo sohilidagi ko‘klamzor havosi shifobaxsh edi. O’sha manzarani tomosha qilib turgan paytimiz Siz mening yonimga kelib: «Ko‘ryapsanmi, huv, anavi Manas cho‘qqisida bulut to‘planib turibdi? Endi kuzatib o‘tirsang, o‘n-o‘n besh daqiqadan so‘ng bu yerda jala boshlanadi». Dastlab, hazillashyapsiz, deb o‘yladim. Axir, bir tutam bulut jala bo‘lib yog‘ilishi kimning xayoliga kelardi. O’sha bulutni shamol uchirib ketishi mumkin-ku? Lekin, hali es-hushimni yig‘ib olishga ham ulgurmagan edimki, birdan shamol turdi, momoguldurak boshlandi va birdan jala urib berdi-ya! Shu tariqa otayurtingiz tabiatini, o‘zgaruvchanligini nechog‘lik nozik his etishingizni o‘shanda bilganman.

   Chike, qiziq voqea esimga tushib qoldi.
   1995 yili Bishkekda uch qardosh respublikalarning bosh vazirlari ishtirok etgan kengash bo‘ldi. Unda Akejon Qo‘jegeldin (Qozog‘iston), Abduhoshim Mutalov (O’zbekiston), Apas Jumag‘ulov (Qirg‘iziston) qatnashdilar. Hukumat rahbarlari energetika, gaz sanoati, sog‘liqni saqlash sohalariga doir umumiy muammolarni muhokama etdilar va o‘zaro hamkorlik to‘g‘risida shartnoma tuzdilar.

   Kengash poyoniga yetgach, mehmonlarni men Qozog‘iston elchixonasiga taklif etdim. Elchixonaga ketayotib, mashinadan Sizga qo‘ng‘iroq qildim.
   — Uchta qardosh respublikaning hukumat boshliqlari har kuni to‘planavermaydilar. Bu oqshom ular bilan birga ovqatlanishni istaysizmi?

   Dasturxon atrofida qizg‘in suhbat bo‘ldi. Har xil mavzularda fikr almashdik. Lekin, Jambuldagi zoovettexnikumda o‘qib yurgan paytlaringizda ro‘y bergan «eshakchilik» to‘g‘risidagi hikoyangizni eshitib, hamma ichagi uzilguncha kuldi. Hikoyangiz eng qiziq nuqtaga yetgan payt meni telefonga chaqirib qolishdi: Olmaotadan respublika Tashqi ishlar vaziri Qosimjomart To‘qaev qo‘ng‘iroq qilgan ekan. Xullas, Siz gapirib bergan hikoyaning yechimini eshitmay qoldim. Telefonda gaplashib qaytsam, dasturxon atrofida o‘tirgan odamlar miriqib qahqaha otishyapti. Hozirgacha o‘sha hikoyangizning oxirini eshitmay qolganimga afsuslanaman.

   Aytmatov. O’sha kulgili fojianing ma’nosi tushunarli bo‘lishi uchun gapni uzoqdan boshlashim lozim.

   Gap shundaki, otam repressiyaga uchragandan so‘ng, urush yillari ham men ko‘pincha Qoraqiz ammamning qaramog‘ida yashardim. Ammamning mendan umidi katta edi: negadir u kaminani partkom, prokuror yoki shunga o‘xshash sohaning yirik amaldori bo‘ladi deb o‘ylardi. O’shanday shohsupaga ko‘tarilishim uchun ammam o‘z tushunchasi bo‘yicha qo‘lidan kelgan hamma ishni qilardi. Masalan, u mening shaharda o‘qishimni istardi. U menga oxirgi tiyinlarini ham berardi, talqon tayyorlab qo‘yardi. Hayotda odam hech kutilmagan sinovlarga duch kelar ekansan.

   Biz har kuni saboq olishdan tashqari, ayni paytda amaliy ish bilan ham mashg‘ul bo‘lardik. «Yilqichilik», «Qo‘ychilik» mavzularida saboq olganimizdan so‘ng, birdan «Eshakchilik» mavzusiga o‘tib ketdik. Dastlab, hamma askiya qildi: mavzuni qaranglar, eshak emish! Aslida, boshqacha ekan. Ma’lum bo‘lishicha, uzun quloq, hangrashni qotiradigan eshakvoyning avlodlari qadim zamonlarga borib taqalar, zoti, turlari, ranglari har xil bo‘lar, qisqasi, eshaqdan eshakning farqi bor ekan. Bizning o‘qituvchimiz rus edi. Qattiqqo‘l mo‘ysafid edi. O’z sohasi bo‘lmish yilqichilikni juda yaxshi bilardi. U qamaldagi Leningraddan Qozog‘istonga ko‘chib kelgan ekan. Texnikum talabalari tajriba o‘tkazishi uchun yordamchi xo‘jalik yo‘q edi. Odatda, tajribaviy mashg‘ulot paytida professor shogirdlarini Jambuldagi «Otchopar» nomli mol bozoriga ergashtirib borardi. O’sha gal ham shunday qildi. Yakshanba kunlari bu joy ajoyibxonaga aylanib ketardi: yon-atrofdagi ovullardan, qirg‘izlarning Talas vodiysidan mol oladigan, mol sotadigan odamlar yog‘ilib kelardi. Olomon orasida dallollar bir daqiqa ham tinim bilmasdi. Biz o‘zimizga ma’qul bo‘lgan bitta «uzun quloq eksponat»ni tanladik.

- Student Aytmatov, mana shu olijanob hayvon to‘g‘risida bilganlaringni bizga gapirib ber-chi? — dedi ko‘zoynagi yaltirab turgan professor. U kishi yaqinda «Insoniyatning madaniy taraqqiyotida eshakning o‘rni» mavzusida ma’ruza qilgan edi.

- Bu hayvon dastlab Afrika va Osiyo qit’asida tarqalgan edi, — deb ilhom bilan gap boshladim. — Hozir ularni Suriyada, Kashmirda, Tibetda, Turkmanistonda, O’zbekistonda, Qozog‘istonda, Qirg‘izistonda, shuningdek, Mo‘g‘ilistonda uchratish mumkin. Asosan, eshaklardan oilada og‘ir yuklarni tashish vositasi sifatida foydalanadilar. O’zlaring ko‘rib turganlaringdek, eshaklar boshqa hayvonlardan o‘zlarining quloqlarining uzunligi bilan ajralib turadilar. Ayni paytda dumlari ham uzun, lekin yupqa bo‘ladi. O’n ikki oy mobaynida homilador bo‘lib yuradilar... — Shunday dedimu birdan eshakning egasini tanib qoldim. Bu kishi bizning ovulimizdan bo‘lib, Qoraqiz ammam bilan Do‘stali amakimning qo‘shnisi edi. Sotuvchi ko‘zlarini ola-kula qilib, eshak to‘g‘risida aytayotgan gaplarimni tashvishmand qiyofada tinglardi. Qaniydi, shu tobda yer yorilsayu men yer ostiga kirib ketsam! Tovushim chiqmay qoldi.

   Lekin, mening xayolimdan nimalar kechayotganini professor tushunarmidi?
   —   Student Aytmatov, nega indamay qoldingiz? Davom eting! Kulrang eshak boshqa eshaklardan nimasi bilan farq qiladi? — deb qistardi u.
   Uyalganimdan terlab ketdim.
   Shunday qilib, boyagi oqsoqol ovulga qaytib boradiyu meni qanday o‘qib yurganimni hammaga aytib chiqadi.

   Qirqinchi yillarning oxirlarida Shakarda sudya, prokuror, militsioner kasbi hurmatga sazovor edi. Bu haqda hatto lapar to‘qilgandi: «Ering militsioner bo‘lsa, doim hind choyi ichasan...» Mening qarindoshlarim, ammam ham, amakim ham shaharda o‘qiyotganim uchun o‘zlaricha qo‘rsayib yurishardi. Obro‘-e’tiborli hunar egasi bo‘lib qaytsam, xudo xohlasa, nufuzli odamlardan biriga aylanib qolishim tayin edi. Ta’tilga kelgan paytlarim ular mendan hech narsalarini ayashmasdi: to‘ygunimcha ovqatlantirishardi, tirnoqlab yig‘ib qo‘ygan pullarini cho‘ntagimga tiqishardi. Qo‘shni cholning gap-so‘zlarini eshitishgandan keyin kulishni ham, yig‘lashni ham bilmay qoladilar.

   Ta’tilga borgan paytim Qoraqiz ejam xafa bo‘lib, yuzimga tikilib o‘tirdi-da, xo‘rsinib:
   —   Odamlar orasida yurgan mish-mishlarga qaraganda, shaharda yurib sen eshakchilik ilmini o‘rganayotgan emishsan, — dedi. — Chirog‘im, bu nimasi bo‘ldi? Yoki boshqa o‘qiydigan ilmgoh yo‘qmikan? Agar eshakchilik ilmini o‘rganishga juda ishtiyoqmand bo‘lsang, marhamat, ular ovulimizda ham yetarli...

   Uyatdan qizarib-bo‘zarib ketganim, ochiq ko‘ngul qarindoshlarim qarshisida o‘zimni oqlash uchun behuda uringanlarim hali-hali yodimdan chiqmaydi. Axir, ular mening mo‘jizaviy kelajak sohibi bo‘lishimni orzu qilishardi.

   Ularning soddadilligi,   bolalarcha go‘llik xalqimizga xos xususiyatlardan bo‘lib, boya eslatib o‘tganimiz,   «sahroyi   akademiya»ning  asoslaridan   birini tashkil etadi.

   Shoxonov. Bir gal do‘stingiz Seytali Bekmambetovni biznikiga boshlab kelgan edingiz. Oromijon yoz kunlari edi. Qimiz ichib o‘tirib, o‘tgan kunlarni eslashdik, uzoq suhbatlashdik.

   Aytmatov. Darvoqe, urush yillari qo‘liga qurol ushlashga yaraydigan kishilar yoppasiga frontga safarbar etildi. Ovulimizda qari-qartanglar, xotin-xalajlar va o‘n uch-o‘n to‘rt yashar bolalar qoldi, xolos. Biz o‘smirlar asosiy suyanchiq bo‘ldik. O’zining ishlari boshidan oshib-toshib yotgan kolxoz raisi bizga o‘xshagan bola-baqralarni maktabdan haydab chiqib, ularga vazifa berardi. O’sha paytlari men Shakar va Archagul qishloq sovetlari bo‘yicha pochtalon etib tayinlandim. Seytali bo‘lsa, «ko‘tarilib» ketdi — uni maktab direktori vazifasiga tayinlashdi. Oz-moz savodi bor bolalar muallimlik qilishardi. Ular sanashni bilsalar kifoya edi.

   Shoxonov. Bir gal uchrashib qolgan paytimiz Seytali Siz haqda batafsil gapirib bergandi.

   «Chingiz ikkovimiz qandaydir aniq bir vazifani bajarayotgan bo‘lsak-da, lekin kunlar isib, bahor kelishi bilanoq boshqalar qatori qishloq xo‘jalik ishlarida tengma-teng qatnashardik. Sinfdoshlarimiz To‘xtasin, Boyizbek, Alimbek bilan doim birga yurardik. Hamma joyda beshalamizni uchratish mumkin edi. Tong otar-otmas o‘rnimizdan turib, to qora xuftongacha mehnat qilardik.

   Kunlarning birida kolxoz raisi beshalamizdan faqat Chingiz ikkovimizni ajratdi-da, Maymoq stantsiyasiga jo‘natdi. Ho‘kiz qo‘shilgan aravalarni bug‘doy solingan yirik qoplar bilan to‘ldirib, har kuni stantsiyaga qatnardik. Boqimbeg‘am ho‘kizlarni faqat qamchi yordamida joyidan jildirish mumkin edi. Bug‘doy qabul qiladigan punktga jaziramada, tushdan keyin yetib borardik. Qabul punktining mudiri Naumenko uzoqdan imillab kelayotgan aravamizga ko‘zi tushgan zahoti kulumsirab yo‘limizga peshvoz chiqardi. Rus tilini yaxshi biladigan Chingiz u bilan bemalol gaplashardi. Bu hol ishimizga faqat foyda keltirardi. Chingiz menga nisbatan xiyla kuchli, chaqqon edi. U zil-zambil qopni yelkasiga ortib pilapoyadan yuqoriga ko‘tarilayotgan paytda men o‘zimcha g‘ururlanib qo‘yardim. Aksariyat odamlar bug‘doy xirmoni uzra yotqizib qo‘yilgan yog‘och pillapoyalardan qoplarni yumalatib chiqarishardi.

   Ishimizni bitkazib, ovulga qaytardik. Qaytishda ho‘kizlar ildamroq yurishardi. Ba’zan tosh yo‘lda poyga o‘ynardik. Aravalar bo‘m-bo‘sh bo‘lardi.

   Olis yo‘l davomida tamaddi qilib olganimizdan so‘ng kayfiyatimiz ko‘tarilib, hatto qo‘shiq ayta boshlardik. Chingiz rus klassiklarining kitoblarini doim o‘zi bilan birga olib yurardi. Gohida o‘qigan kitobining mazmunini menga juda qiziqarli hikoya qilib berardi. Yanglishmasam, 1944 yil edi, shekilli, Chingizning xonasiga kirsam yolg‘iz o‘zi o‘tirgan ekan. Meni ko‘rib suyunib ketdi,

   —   Seytali, rayon markaziga borib kelish kerak. Kirovkaga borib, zayom pullarini topshirish lozim. Yo‘l olis, pul bilan yurish xavfli. Ikkovimiz borsak bo‘lmasmikan? Arava tayyor turibdi.

   Maktabda ishlarim tiqilib yotgan bo‘lsa-da, do‘stimning iltimosini rad etolmadim. Ertasi kuni tush payti so‘rab-surishtirib o‘zimizga kerak tashkilotni topib bordik. Ho‘kizlarni sug‘orib, zog‘ora nonimizni kavshay boshladik. Shu chog‘ keng yelkali, qora mo‘ylovli bir yigit yonimizga yaqinlashib:
   —   Ey, bolalar, nima ish bilan keldilaring? — deb so‘radi.
   Biz nima uchun kelganimizni oqizmay-tomizmay gapirib berdik.
   —   Sen kimning o‘g‘lisan? — deb so‘radi u Chingizdan.
   —   To‘raqul Aytmatovning o‘g‘liman, — deb javob berdi Chingiz.
   Boyagi yigit birdan qiyqirib yubordi:
—O’-o‘, chirog‘im, bormisan! — deb ko‘zlari yoshlandiyu Chingizni bag‘riga bosib, yuzlaridan cho‘lp-cho‘lp o‘pa ketdi.
—Men Qojomqul amaking bo‘laman. Rayon jamg‘arma kassasining mudiriman. To‘raqul og‘am meni oyoqqa turg‘izgan. Uning oldida umrbod qarzdorman...

   Ma’lum bo‘lishicha, u oila a’zolari bilan rayon jamg‘arma kassasidagi xonalardan birida yashar ekan. Aravada o‘tirgan biz bolalarni u qo‘yarda-qo‘ymay uyiga olib ketdi va aziz mehmonlardek to‘riga o‘tqazdi. Hisob bo‘yicha zayom pullarini qabul qilib, qo‘limizga kvitantsiya yozib berdi. Ertasi kuni ovulga kuzatayotib:
   —   O’zingga kiyim-bosh sotib olgin. Chirog‘im, hozircha qo‘limdan keladigan yordam shu, xolos, — deb Chingizning cho‘ntagiga bir dasta pul solib qo‘ydi.

   O’sha yilning kuz faslida biz Chingiz ikkovimiz Jambulga jo‘nadik. Qojomqul amaki bergan pul bizga sira tinchlik bermay qo‘ygandi. «Otchopar» bozorini rosa aylandik; oxiri tanlab-tanlab ikkita gimnastyorka, shimlar, yulduzi porlab turgan telpaklar, charm tasmalar xarid qildik. Panaroq joyga o‘tib kiyimlarimizni yangisiga almashtirdik-da, bozordan to‘ppa-to‘g‘ri qizil askarlar huzuriga bordik...»

   Sizning bolaligingiz bilan bog‘liq yana bir voqea yodimga tushdi. Bir safar mutlaqo tasodifan Muso Qosimov degan kishi bilan uchrashib qoldim. U qishloq xo‘jaligi institutida Sizdan ikki bosqich quyida o‘qigan ekan. Juda odamshavanda inson. U ba’zi bir qiziq voqealarni gapirib berdi. Siz u paytlari Qirg‘izistondagi chorvachilik ilmiy-tadqiqot institutida veterinar bo‘lib ishlar ekansiz. Yosh edingiz.

   Aytmatov. To‘g‘ri, 1956 yili Gorkiy nomidagi Adabiyot institutiga ketayotib, o‘z ishimni o‘sha Musoga topshirgan edim.

   Shoxonov. Qizig‘i shundaki, Muso Sizning yozuv stolingiz tortmasidan rus tilida bitilgan ikkita ilmiy ish topib oladi. Ulardan biri mashinkada yozilgan, ikkinchisi qo‘lyozma ekan. Ilmiy maqolalardan birining nomi  «Sigirni uch marta sog‘ish yetarlimi?» bo‘lsa, ikkinchisi «Hayvonlar ozuqasida makkajo‘xorining miqdori» deb nomlangan edi. O’sha maqolalarni Muso qirq yildan beri o‘z oilasida juda noyob osori atiqa sifatida asrab kelayotir. «Ehtimol, Chikega kerak bo‘lib qolar. Agar kerak bo‘lmasa, shunchaki tomosha qilib ko‘radi», dedi u yaqinda va menga maqolalardan nusxa ko‘chirib berdi.

   Muso quyidagilarni hikoya qildi:
   «Chike, ilmiy tadqiqot institutining fermasiga zootexnik bo‘lib ishga kelishi bilan bir nechta yangilik joriy etadi. Bunday yangiliklar o‘sha paytgacha hech kimning xayoliga kelmagan edi. O’zi ham bevosita shu bilan shug‘ullanadi. 1950 yillarning o‘rtalarida Qirg‘izistonda zotdor sigirlar yo‘q hisobi edi. Keyinchalik Leningrad viloyatidan zotdor buqalar keltiriladi. Natijada sigirlarning zoti yaxshilanadi va sut yog‘liroq bo‘ladi. Otlarning zotini yaxshilash uchun ham Chingiz ko‘p ishlar qiladi.

   Ishonchim komilki, agar Chingiz mashhur yozuvchi bo‘lmagan taqdirda, u albatta chorvachilik sohasining yetuk mutaxassisi, akademik bo‘lardi».

   Aytmatov. Yaqin kishilaring doim seni sal ko‘pirtirib maqtaydilar. Bo‘lmasam, nima bo‘lishingni kim biladi. Taqdir deganlari juda qiziq narsa... Bo‘tam, kel, endi o‘zing to‘g‘ringda gaplashaylik.

   Esingdami, yaqinda sen, men va dramaturg Qaltoy Muhammadjonov bilan birgalikda Toshkentga borgan edik. Yo‘l-yo‘lakay otayurting bo‘lmish Janubiy Qozog‘istonga kirib o‘tdik, Xoja Ahmad Yassaviy qabrini ziyorat qildik. Musulmon olamida «ikkinchi Makkai mukarrama» deb nom qozongan Turkiston xonaqohining tuprog‘ini tavof etdik. Sening navqiron qarindoshlaring Serik Seytjonov, Olimjon Qurtaev, Quvonish Aytaxonovlar bizni mehmon qildilar. O’tror to‘g‘risidagi ularning qizg‘in hikoyalarini berilib tingladik. Ilgari ham sendan O’tror, Asrlonbobo, muqaddas Turkiston to‘g‘risida ko‘p rivoyatlar eshitganman. Ikki gapning birida O’tror nomini tilga olasan. Keyinchalik oq she’r vaznida botirlar jasoratini kuylay boshlading. Beixtiyor o‘ylayman: sen otayurting bilan juda qattiq bog‘langansan. O’z vaqtida O’tror to‘g‘risidagi dostoning ham menda kuchli taassurot qoldirgan edi.