Shoxonov. O’sha paytlarda qozoq xalqining eng yaxshi badiiy asarlari — ertaklari, dostonlari ham qora ro‘yxatga tushib, gumdon qilingan edi. Avezovning o‘zi u paytlari ikki yil tutqunliqda yotib chiqib, qamoq qanaqa bo‘lishini ko‘rib kelgan edi. Ozodlikka chiqqandan keyin ham doim ta’qib ostida yurardi. Aytishlaricha, kunlardan bir kun respublika Davlat Xavfsizligi Qo‘mitasidan notanish ayol telefon qiladi-da: «Bir ilojini topib, shu bugunoq yashirinib oling. Aks holda, kech bo‘ladi. Sizni qamoqqa olish to‘g‘risida buyruq tayyorlanyapti», deydi. O’sha oqshom yozuvchi yashirincha Moskvaga jo‘nab ketadi. Ishonchli odamlar uni ta’qibdan qutqarib qoladilar. Keyinchalik u Moskva Davlat universitetining professori bo‘ladi.
   Aynan Avezovning «Manas» himoyasiga tashlangani, shubhasiz, buyuk fidoiy ekanidan darak berib turibdi. Shunday emasmi?
   Aytmatov. To‘g‘ri. Boya aytganimdek, konferentsiya zalining ostonasida turib olib, epos uchun ichim achigan edi. Oradan o‘ttiz yil o‘tgach, «Manas»ning to‘la nashriga bosh muharrir bo‘laman, so‘zboshi yozaman va xalqaro anjumanlarda u haqda nutq so‘zlayman deb aslo o‘ylamagan edim!
   Muxtor Avezov bilan uchrashuvim juda qiziq bo‘lgan edi. O’shandan so‘ng uni ustozim deb bildim, o‘zimni unga shogird hisoblardim. U paytlari M. Gorkiy nomidagi Oliy adabiyot bilim yurtida tahsil ko‘rardim. O’sha kunlari Moskva adabiy doirasida Vladimir Dudintsevning «Qorin dardida yashamaydilar» romani ustida qizg‘in bahs-munozaralar avj olib ketgan edi. Ba’zi birovlar romanni ko‘klarga ko‘tarib maqtasa, boshqalar loyga qorib tashlardi. Oxir oqibat Adabiyotchilarning markaziy saroyida umumiy yig‘ilish o‘tkazishga qaror qilindi. Odatdagidek, rayosatdan nomdor adiblar va mansabdor shaxslar joy oldilar. Shu qadar ko‘p odam to‘plandiki, oyoq qo‘ygudek bo‘sh yer topilmasdi. Kishilar deraza raflariga ham, ostilariga gazeta to‘shab polga ham o‘tirib olishgandi.

   Muzokaralar cho‘zilib ketadi. Oradan birmuncha vaqt o‘tgach, men eshik tarafga qaradimu Avezovning tanish qiyofasini ko‘rib qoldim. Aftidan, u bir oz kechikib kelgan, shekilli. Ravshanki rayosatda o‘tirgan zotlar uni ko‘rmasdilar. Ko‘rgan taqdirda ham Avezov baribir zalga kira olmasdi. Chunki, u olomon o‘rtasiga tushib qolgan edi. Oldinga ham, orqaga ham siljiy olmasdi.
   Nihoyat, tanaffus e’lon qiladilar. Terlab-pishib, bo‘g‘riqib ketgan odamlar dimiqqan zalni tezroq tark etish niyatida yoppasiga o‘zlarini eshikka uradilar. Men bir ilojini topib Muxtor og‘a tomon intildim. Salom-alikdan so‘ng u kishiga ikki qo‘limni cho‘zdim.
   —   Muxtor og‘a, Sizga joy bor. Yuring, ko‘rsatib qo‘yaman, — dedim.
   Uni qatordagi o‘z joyimga o‘tqazib qo‘ydim.
   —   O’zing kimsan? Qaerdan kelding? — deb so‘radi u ajablanib.
—Qirg‘izistondan kelganman. Shu yerda Adabiyot institutida o‘qiyman, — deb javob qaytardim.
—Shunaqami! — dedi Avezov hayrat aralash — Endi hammasi tushunarli. Rahmat, aynalayin! — Yuzlari kulgudan yashnab ketdi. — Baxtli bo‘l!
   Menga bundan ortiq olqish kerak emasdi. Bizning birinchi uchrashuvimiz shu tarzda kechadi. O’sha uchra-shuv umrbod xotiramda saqlanib qoldi.
   Sen o‘zing Avezov bilan uchrashganmisan? Aytmoq-chi, u vafot etgan kezlari sen hali yosh eding.

   Shoxonov. Aytish mumkinki, mening omadim bor ekan. Yozuvchining o‘limidan sal oldin Chimkentdagi qo‘rg‘oshin zavodining Madaniyat saroyida «Abay yo‘li» epopeyasiga bag‘ishlangan kitobxonlar konferentsiyasi bo‘ladi. Anjuman ikki kun davom etadi. Olmaotadan yetib kelgan Muxtor og‘a anjumanda shaxsan qatnashadi. U paytlari Mamatbek Qoldiboev viloyatimizda xiyla nom qozongan shoir edi. O’sha uchrashuvga taklifnoma topib beradi. Birinchi marta dong‘i dunyoga ketgan yozuvchini o‘shanda ko‘rganman. Biz yoshlar uning har bir xatti-harakatini zimdan kuzatardik. Qanday gapiradi, qanday yuradi — hammasi diqqatimizni tortardi. U xursand bo‘lib ketgan chog‘larida burnining uchini chimdib-chimdib qo‘yardi. Egnida kulrang kostyum bor edi. Kitoblaridagi suratlariga nisbatan xiyla ozg‘in ko‘rinardi. Bukchayib qolgandi. Ehtimol, «Abay yo‘li»dan keyin yoza boshlagani «Navqiron qabila» nomli yangi asari uni charchatib qo‘ygan bo‘lishi mumkin...
   Konferentsiya tamom bo‘lgan zahoti biz yozuvchidan dastxat olish uchun navbatga turdik. Juda ko‘p shinavandalar to‘plandi, hammaning qo‘lida Avezovning kitobi bor edi. Asta surilib, nihoyat, yozuvchining ro‘parasiga yetib bordim. O’sha chog‘lari «Abay yo‘li» va «Yenlik-Kebek» asarlaridan bir necha parchani yoddan bilardim. O’zim sevgan parchalarni Avezovga o‘qib berishni juda istardim-u, ammo jur’atsizlik qildim. Uyaldim. Boz ustiga, orqamdan navbatda turgan kitobxonlar qistalang qilishardi.
   —   O’g‘lim, isming nima? — deb so‘radi Avezov. U men uzatgan kitobning birinchi varag‘ini ochadi.
   —   Muxtor.

   «Kitobingizni o‘qigandan so‘ng otam menga sizning ismingizni qo‘ygan ekan», demoqchi bo‘ldim-u, lekin uyalganimdan tilim kalimaga kelmasdi.
   Yozuvchi menga qandaydir erkalatuvchan nazar solib, boshini qimirlatib qo‘ydi. Sung kitobning ichki muqovasiga: «Muxtor degan bolaga Muxtor degan boboydan ezgu xotira bo‘lib qolsin», deb aji-buji dastxat bitib berdi.
   Shu tarzda men buyuk so‘z san’atkori bilan birinchi va oxirgi marta uchrashganman.
   Esimda, Chimkent pedagogika institutida sirtdan tahsil olib yurgan vaqtimda Odil Yermekov degan o‘qituvchimiz bo‘lardi. Ajablanadigan joyi shundaki, u Muxtor Avezovning «Abay yo‘li» epopeyasini boshdan oxirigacha yoddan bilardi. Xotirasining zo‘rligi jihatidan mashhur qirg‘iz manaschi-baxshi Sayoqboy Qoralaevga o‘xshardi. Chike, u Sizning «Momo yer» asaringizdan ham ko‘pincha butun boshli monologlarni yoddan o‘qirdi. Mening dastlabki she’rlarimni ham yoddan bilardi-yu, lekin o‘zining uslubiga moslab o‘qirdi. Bir gal o‘sha o‘qituvchim o‘z hayotida ro‘y bergan qiziq voqeani so‘ylab bergan edi.

   Navbatdagi roman ustida ish boshlagan Avezov umrining oxirlarida Qozog‘istonning janubiy viloyatlariga tez-tez safar qiladi. O’shanday safarlarning birida Odil Yermekov yozuvchi bilan bitta guruhga tushib qoladi. Har xil mavzularda suhbatlashadilar-da, birdan Avezov talabalik yillarida ro‘y bergan bir voqeani eslaydi. Bir vaqtlar u Qonish Satpaev bilan birgalikda Leningradda o‘qigan ekan. Ajoyib kunlarning birida lo‘li ayol ikkoviga fol ochadi. Satpaevning kaftiga qarab:
   —   Hayotingda juda ko‘p qiyinchiliklarga duch kelasan. Ammo, barcha mushkulotni yengib o‘tib, dongdor olim bo‘lasan, — deydi lo‘li ayol.
   Keyin lo‘li ayol Avezovning qo‘lini ushlaydi-da, kaftiga tikilgancha o‘ylanib qoladi.
—Sen ham katta odam bo‘lasan, — deydi sukunatdan so‘ng. — Shon-shuhrating dunyoga yoyiladi. Biroq, hayot yo‘ling nihoyatda og‘ir, o‘nqir-cho‘nqir bo‘ladi. Ulug‘ martabaga sazovor bo‘lguningcha bir necha marta o‘limga chap berasan, mislsiz azob-uqubatlarni boshingdan kechirasan. Uch marta uylanasan. Ajaling pichoq timsolida keladi.
—Haqiqatan ham, hayot yo‘lim o‘nqir-cho‘nqir bo‘ldi, — deydi o‘shanda Avezov atrofini qurshab olgan tinglovchilarga. — Dolg‘ali yillarda «xalq dushmani» sifatida otilib ketishim ham mumkin edi. Tasodif tufayli bir o‘limdan qoldim. Folbin aytgan shon-shuhratga ma’lum ma’noda erishdim. Bundan tashqari, uch marta uylanishim borasidagi karomati ham to‘g‘ri chiqdi. Keyingi yillarda pichoq timsolida ajalingni topasan degan gap kaminaga tinchlik bermay qo‘ydi. Kechalari yolg‘iz yurmaslikka harakat qilaman, uyga ertaroq qaytaman.
   Chike, Avezov Kreml kasalxonasida operatsiya ostida yotgan paytida vafot etadi. Demak, folbinning aytganlari to‘g‘ri chiqibdi-da?

   Aytmatov. Men oxirgi marta 1961 yili «Moskva» mehmonxonasida Avezov bilan uchrashganman. U kasalxonaga yotmoqchi bo‘lib yurgan ekan. Juda xushchaqchaq edi. Uydan keltirilgan qazi-qarta dasturxonga qo‘yildi, birgalashib choy damladik. Keyin xudli ota-boladek shoshilmasdan chin yurakdan suhbat boshladik. Yarim kechagacha o‘tiribmiz.
   —   «Kuntsevka» kasalxonasida davolanish uchun keldim, — dedi. — Do‘xtirlarning aytishicha, o‘simta zararli emas ekan. Lekin, kuchim bor vaqtimda undan qutilib olishim kerak. Keksayganimdan so‘ng qiyin bo‘ladi.
   Agar men o‘shanda Avezov bilan oxirgi marta bir dasturxon tevaragida o‘tirganimni, u oxirgi marta menga ezgu tilaklarini izhor etganini bilganimda bormi!.. Ertasi kuni hech narsani xayolimga keltirmasdan Frunzega uchib ketdim.
   Shoxonov. Bilasizmi, Moskvaga safarga kelgan frantsuz yozuvchisi Lui Aragonni Muxtor og‘a dasturxon yozib mehmon qilgan ekan?
   Aytmatov. Qaydam. Lekin ular juda yaqin do‘stona aloqada bo‘lganini yaxshi bilaman.

   Shoxonov. Shundoq. Ma’lumki, Avezov kelishgan, keng yag‘rinli, ko‘zga yaqin erkak edi. Ziyofatga Dinmuhammad Qunaev bilan Qonish Satpoevlar ham taklif qilinadi. Ikkovi ham kelishgan, barvasta kishilar edi. Boz ustiga, ularning yonida yana bitta novcha yigit bor ekan. Lui Aragon sharqona qiyofali to‘rt kishiga tikilib to‘ymaydi. Ularning kamtarona munosabatlaridan to‘lqinlanib:
—Aytinglar-chi, hamma qozoqlar sizlarga o‘xshagan novchami? — deb so‘raydi.
—Bo‘lmasam-chi, hamma novcha, mendan pakanasini topolmaysiz, — deb javob beradi Muxtor og‘a hazil aralash.
   Aftidan, Aragon hazilni chin o‘rnida qabul qiladiyu hayrati battar avj oladi. Shu payt eshik ochilib xonaga pak-pakana odamcha kirib keladi. Bu kimsa o‘sha paytlari respublika mafkurasini boshqarardi va foydasidan ko‘ra, zarari ko‘proq edi.
   —   Bunisi istisno, — deb izoh beradi Avezov chaqirilmagan mehmonga ishora qilib.
   Chike, xayolimga yana bir fikr kelib qoldi. Avezovning mashhur «Abay yo‘li» kitobini frantsuz tiliga tarjima qilgan Lui Aragon shu bahonada Sizning asarlaringiz bilan qiziqib qolgan bo‘lishi mumkin. Darvoqe, Qirg‘iziston xalq yozuvchisi Jo‘nay Mavlonov ham o‘z xotiralarida mana shunday fikrni tasdiqlaydi: «Issiqko‘l sohilidagi keng-mo‘l chorbog‘da yozuvchilar uchrashuvi bo‘ladi. Bir oqshom adabiyot to‘g‘risida gap ketadi. Bizning faxriy mehmonimiz bo‘lgan Muxtor Avezov gapini birdaniga Aytmatovdan boshladi:
   «Hozir O’rta Osiyoda ham, Qozog‘istonda ham, umuman, Sovet Ittifoqida Chingizga teng keladigan yozuvchi yo‘q. Bilasiz, men Lenin va Davlat mukofotlari qo‘mitasining a’zosiman. Kamina ko‘klarga ko‘tarilib maqtalgan ko‘plab asarlarni o‘qiganman. Lekin, ularning birortasi ham «Jamila» bilan bahslasha olmaydi! Bu haqda bir necha marta gapirganman. Mening frantsuz do‘stim Lui Aragon ham Chingizning asarlariga juda yuksak baho berdi. Qadim zamonlardan buyon qirg‘izlar Olatovdan to Issiqko‘lgacha bo‘lgan bepoyon sarhadlarda qozoqlar bilan baqamti yashaganlar. Ularning yaylovlari ham, tarixiy taraqqiyoti ham, tillari ham, dunyoqarashi ham bir. O’ylaymanki, endi Chingizni ikki xalqning farzandi deyishimiz mumkin. U bilan birgalikda faxrlanamiz, iste’dodiga hasad qilmaymiz. Tuf-tuf, ishqilib, ko‘z tegmasin!» deb hazil aralash so‘zini yakunlaydi Avezov».

   Aytmatov. «Jamila» bosmadan chiqishi bilanoq «Literaturnaya gazeta»da e’lon qilingan muxtasar maqola hali-hali yodimda turibdi. Avezov unda bag‘oyat samimiy mulohazalarini bayon etgandi. Bu ulug‘ nosirning oq fotihasi edi. O’sha paytlari ustozim oldida qarzdor ekanimni teran his qildim. Undan keyin markaziy matbuotda «Tuyako‘z» nomli hikoyam e’lon qilindi. Darhol Avezov menga Olmaotadan telegramma jo‘natdi: «Chingiz, asaringni o‘qidim. Juda ma’qul bo‘ldi. Bag‘oyat xursandman. Mana shu ruhda davom etaver!» deyilgandi. O’sha telegrammani hozirgacha o‘z arxivimda ko‘z qorachig‘iday asrab yuraman.
   Oltmishinchi yillarning boshlarida Muxtor Avezov Frunzega tashrif buyurdi. Men uni mehmondorchilikka chaqirdim. Uyimizga buyuk yozuvchi mehmonga kelayotganini eshitib, onam sarosimaga tushib qoldi. Uyni yaxshilab tartibga keltirdilar. To‘riga yumshoq ko‘rpachalarni to‘shab qo‘ydilar. Dasturxon tuzadilar, tansiq taomlar, meva-chevalar to‘kib tashlandi. To‘ngich o‘g‘lim Sanjar dasturxonda turgan yirik olmalarni ko‘rishi bilan ularni yashirincha bittalab ko‘chaga tashiy boshladi. O’zi to‘ygunicha yeb, qolganlarini qo‘shni bolalarga udashadi. Albatta, buvisi uni «jinoyat ustida» qo‘lga tushiradi.
   — Oy-bay! Axir, u hamma olmani tashib tugatibdi-ku! Endi mehmonlarga nima deyman? — deb oh-voh qilgancha sho‘x nevarasining qulog‘idan cho‘zib, eshik tomon yo‘naladi. Shu payt eshik ochiladiyu ichkariga Muxtor og‘a kirib qoladi.
   U chin ko‘nguldan kula-kula:
   —   Parvo qilmang, axir bola shunaqa bo‘ladi-da! — deydi. So‘ng, onamning qo‘lidan ushlaydiyu shumtakani buvisining jazosidan qutqaradi.

   Biz o‘shanda manaschi Sayoqboy Qoralaev bilan devordarmiyon qo‘shni bo‘lib yashardik. U Muxtor og‘aning eski qadrdonlaridan biri edi. Ikki so‘z ustasining uchrashuvi uzoq davom etgan oqilona suhbatlarga ulanib ketdi. Oqshom davomida men ularning gap-so‘zlarini jonqulog‘im bilan tinglab o‘tirdim.
   Ziyofat o‘rtalarida mehmonlar toza havodan nafas olib qaytishga qaror qildilar. Eshik tomon ketayotgan Muxtor og‘a birdan o‘zi o‘tirgan o‘ringa onam kenja nevarasi Asqarni yumalatib olayotganini ko‘rib qoldi.
   —   Nima qilayapsiz? — deb so‘radi hayron bo‘lib.
   —   Azizim, bu yaxshilik alomatini bildiradigan irim-sirim. Mening pandavaqi nevaram ham xuddi Siz kabi hamma odamlar hurmat qiladigan inson bo‘lib yetishsin, iloyim!
   Muxtor og‘a kulumsirab, boshini silkitib qo‘ydi.
   Shoxonov. Eshitishimcha, Avezov bir gal Sayoqboy Qoralaevni o‘z mashinasiga o‘tqazib, Olmaotaga — Qozog‘iston Davlat universitetining talabalari bilan uchrashuvga maxsus olib borgan ekan.
   —   Qirg‘izlar bilan qozoqlarning so‘nggi mogikanlaridan birini ko‘rib qo‘yinglar, eshitinglar! — degan ekan Avezov mehmonni tanishtirib.
   Yozuvchi umrining so‘nggi yillarida Issiqko‘ldagi chorbog‘iga tez-tez kelib, bo‘lajak yirik romaniga xom ashyo to‘plaganini ko‘pchilik bilmaydi. O’sha asarda Manas, Sayoqboy, Bo‘ltirik polvon o‘z aksini topishi kerak edi. Biroq, taqdir taqozosi bilan yozuvchining orzu-umidlari ro‘yobga chiqmay qoladi. Roman yozilmaydi.

   «Jalin» jurnalining bosh muharriri lavozimida ishlab yurgan kezlarim Lui Aragonning o‘gay o‘g‘li Jan Rist mehmon bo‘lib keldi. Biz Olmaota yaqinidagi go‘zal maskanlarda uzoq-uzoq sayr qildik, suhbatlashdik.  Jan bir necha marta aytdiki,  Lui Aragon umrining oxirigacha Sizni XX asrning yorqin hodisasi deb bilgan ekan, nomingizni hurmat-ehtirom bilan tilga olarkan. Siz ham ustozingiz oldidagi burchin-gizni ado etdingiz. Lui Aragon vafotidan so‘ng u haqda ajoyib maqola yozdingiz, Parijga maxsus safar qilib, uning qabrini ziyorat qildingiz. Bundan tashqari, Sizning beqiyos kuch-g‘ayratingiz va obro‘-e’tiboringiz tufayli mustabid tuzum sharoitida «Novс‹y mir» jurnalida Avezovning «Og‘ir yil» qissasi chop etildi. G’oyaviy jihatdan yaroqsiz hisoblangan bu asar xalqqa qaytarildi. O’sha sa’y-harakatingiz qozoq xalqi o‘rtasidagi hurmatingizni yanada oshirib yubordi.
   Chike, shu kunlarda katta muvaffaqiyatlarga erishgan, lekin shu martabaga yetishi uchun yordam bergan zotlarni butunlay unutib yuborgan kimsalar ham oramizda yo‘q emas. Sizga bunday kalondimoqlik mutloq yot xususiyatdir.
   Hozir o‘zingiz aytgan so‘zlarni eslatib o‘tmoqchiman: «Qachonki xorijiy o‘lkalarga safarga otlansam, o‘zim bilan «Manas»ni va Muxtor Avezov kitoblarini birga olib ketaman. Agar mendan: «Qozoqmisiz yoki qirg‘izmi?» deb so‘rab qolsalar, avvalo, bu qo‘shaloq milliy boyligimiz to‘g‘risida gapiraman. Ular mening xalqimning timsollaridir», degan edingiz. Menimcha, bu iqrornomangiz yuqorida aytilgan so‘zlarni isbotlab turibdi.
   Aytmatov. Yaxshilikka yaxshilik bilan javob qaytarish kerak deb hisoblayman. Bu tabiiy hol. Aslida, men haligacha bo‘ynimdagi qarzimning yuzdan bir qismini ham qaytarganim yo‘q.
   Shoxonov. Qozog‘iston Respublikasining elchisi sifatida Qirg‘izistonning aziz tuprog‘iga qadam qo‘ygan chog‘imda ba’zan afsuslandim.
   Aytmatov. Nega afsuslanasan?