Tarjimonlar: Nabijon BOQIY, Yoqubjon XO’JAMBERDI
Tarjima  muharriri: Tursunboy ADASHBOYEV

XX asrning buyuk yozuvchisi Chingiz Aytmatov bilan taniqli qozoq shoiri, yirik jamoat arbobi Muxtor Shoxonovning samimiy suhbatlari natijasi o‘laroq dunyoga kelgan ushbu kitob insoniyatga cheksiz ishonch va mehr-muhabbat mahsulidir. Inson umrining mohiyati — ma’naviy jasorat, inson esa haytning gultoji.  Foniy dunyoda insonga borib taqaladigan chigal muammolar behisob. Bunday muammolarga har bir kishi duch keladi va har kim o‘zicha javob izlaydi, o‘zicha javob topadi. Abadiyat faqat kelajakmi yoki o‘tmish ham, ushbu damlar ham abadiyatmi?.. Xullas, mualliflar nozik masalalar to‘g‘risida nozik fikr yuritadilar va kitobxonni ham fikrlashga undaydilar: o‘quvchi Chingiz og‘a bilan Muxtor og‘aga hamsuhbat bo‘lib qoladi, sirdosh bo‘lib qoladi.
Do‘stona uchrashuv muborak bo‘lsin, aziz kitobxon!

So‘zni avaylab-asrash kerak. Menga qolsa, So‘z qurumsoqlikni yoqtiradi, derdim. Agar So‘z xuddi kechasiyu kunduzi oqib yotgan suv misoli isrof qilinsa, So‘zning har bir misqoli qadrlanmasa, So‘z tejab-tergab ishlatilmasa, o‘z kuchini yo‘qotadi — jonsiz bo‘lib qoladi. Ibtidoiy jamoa tuzumidan beri yashab kelayotgan qonuniyatga binoan, o‘z so‘zining ustidan chiqmaydigan inson beburd hisoblanadi va unga hech kim ishonmaydi.

Ochilib-yozilib chin ko‘nguldan suhbatlashaylik degani, matematika iborasi bilan aytganda, «kvadrat»da yashamoq ma’nosini anglatadi. Esimda bor, bolalik davrimda ovulimizda istiqomat qiladigan bitta hurmatli oqsoqol: «Mana, endi gaplashadigan odam ham qolmadi», deb tez-tez nolib qo‘yardi. O’sha paytlari rostakamiga yoqamni ushlardim: «Oqsoqol juda injiq-da! Atrofida odamlar tiqilib yotibdi-ku, lekin uning yolg‘iz o‘zi zerikib o‘tiradi-ya!» Keyinchalik anglab yetdim-ki, oqsoqol chin ko‘nguldan ochilib-yozilib gaplashadigan, faqat So‘zning qadrini biladigan yoki ma’nosini tushunadigan suhbatdoshga emas, balki ayni chog‘da tinglashni ham biladigan hamsuhbatga tashna ekan.

Siz hozir qo‘lingizda ushlab turgan kitobning yaratilishi qiziq bo‘ldi. U Muxtor ikkovimizning suhbatlarimizdan, o‘zaro kashfiyotimizdan bino bo‘ldi. Birimiz qozoqcha, boshqamiz qirg‘izcha (shukrkim, azaliy qardosh tillarda) so‘ylardik. Biz o‘zaro muloqot quvonchini ich-ichimizdan his etib turardik; olis bolalik yillarimda ovulimiz oqsoqoli ham xuddi shunday suhbatlarga tashna edi. Ehtimol, bu badihalarni «magnitofon qarshisidagi sirlashuv» yoki «ohanrabo tasmasidan chiqqan tasodifiy kitob» deb nomlash mumkindir. Suhbatlar mobaynida his-hayajonga berilib ketgan paytlarimiz ham bor. Shundoq bo‘lsada, bemalol suhbat qurib o‘tirgan paytimiz nogohon tug‘ilib qolgan fikr-mulohazalar va so‘zlarni asil holida o‘quvchiga taqdim etishga qaror qildik. Hayotimiz so‘qmoqlarida duch kelganimiz quvonch va musibatlarni yashirib o‘tirmadik. Bular to‘g‘risida faqatgina eng yahin kishilarimiz bilardi, xolos. Mana shu jihati bilan erkin suhbat yozma ijodiy turlardan farq qiladi.

Mavridi kelib qolgan paytda mening suhbatdoshim kimligini o‘quvchiga tanishtirib o‘tsam zarar qilmaydi.

Hayotimda ikkita Muxtorga duch kelganman. Birinchisi — menga otalarcha g‘amxo‘rlik hilgan ustozim, buyuk yozuvchi Muxtor Avezov bo‘lsa, ikkinchisi — shoir, eski do‘stim va sirdoshim Muxtor Shoxonov. Menimcha, Muxtor Shoxonov Osiyodagi ulug‘ shoirlardan biri hisoblanadi. Meni maftun etgan narsa shuki, u qiziquvchan mutafakkir, izlanuvchan inson, Sharq donishmandligi bilan G’arb dunyoqarashini o‘zida mujassamlashtirgan nozik qalb sohibidir. Agar o‘z vatanidan tashqarida shoirni kimdir yaxshi bilmasa, bu uning aybi emas. Ushbu kitob-suhbat yordamida o‘huvchilar ommasi uning serqirra she’riyati bilan yahinroq tanishish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Kezi kelganda yana bir narsa to‘trisida alohida to‘xtalib o‘tishni lozim topdim.

Muxtor Shoxonov Qozog‘istonda milliy qahramon darajasida mashhur. Shoir xalq xohish-irodasini ifoda etadigan notiq sifatida minbarga chiqqach shon-shuhratga burkandi. 1986 yilning dekabr oyida qozoq yoshlari mustabid tuzum saltanatiga qarshi ommaviy ravishda bosh ko‘tardilar. Xuddi o‘sha paytlari ro‘y bergan hodisa to‘g‘risidagi har qanday haqqoniy axborot pinhoniy taqibga uchradi. Shaxsiy hayoti xavf ostida qolishini bilib turgan Shoxonov esa shoir va milliy ozodlik harakatining jangchisi sifatida bor ovoz bilan nohaq quvg‘inga uchragan yoshlarni himoya hilib chiqdi, ularga ozodlik berilishini talab etdi.

Bizning suhbatlarimizga qulay imkoniyat tug‘dirgan sabablardan yana biri shulkim, mana, bir necha yildan buyon Muxtor Shoxonov Qozog‘istonning bizdagi, Qirg‘izistondagi elchisi. Bu sohada ham u o‘ziga xos, yorqin shaxs ekanini namoyon qildi. Biz tez-tez uchrashib turamiz; har safar o‘zimizni va zamonimizni teranroq tushunishga urinib ko‘ramiz. Xamkorlikdagi kitobimiz shu tarzda dunyoga keldi. Bu kitobimiz o‘quvchiga ma’qul kelsa ajab emas...

Mening vatanim — Shakar ovuli... Manas tog‘lari cho‘qqisidan tomchi-tomchi bo‘lib tushayotgan shiddatli oqim ovulimizga oppoq ko‘pikli, ko‘m-ko‘k daryo qiyofasida kirib keladi. Uning nomi Qurqurov. Daryoning nomi fe’l-atvoriga mos tushgan: guldurab, gumburlab oqadi. Bu daryo atrofidagi tabiatni oziqlantiradi...

Olislardan Shakarning qorasi ko‘zimga chalinishi bilanoq yuragim tipirchilay boshlaydi, nafasim bo‘g‘iladi. Manas otaning muz qoplagan cho‘qqilari quyosh nurida yilt-yilt tovlanib, qarshimda ulug‘vor qomati paydo bo‘lishi bilanoq ich-ichimdan to‘lqinlanib ketaman...


Unutmoq dardidan saqla, xudoyim,
Bolani tuqqandan tashqari yana,
Umrini tuzatib borguvchi doim,
Har siyratda bo‘lar to‘rt ona.
Ota yurt — kindik qon to‘kilgan zamin,   
Ona til — yaratgandan meros bir yorliq,   
Hatto bir tup yovshanda tuyasan ta’min
Milliy odating, buncha chiroylik.
Hasratli zamonlar tilsa-da bag‘ring,
O’zgarmasdir sening asil tarixing.
Quyoshga yetsa-da uchqur xayoling,
Gar unutsang, to‘rt ona kechirmas.
Asramasang, shuldir sening zavoling,
To‘rt onasin asramagan to‘da, xalq emas.
To‘rt ona deb yashash bo‘lsa qarz,
To‘rt ona deb o‘lmoq o‘zi farz.

Shoxonov. Biz xom sut emgan bandalarni aldoqchi taqdir dunyoning qaysi bir burchagiga uloqtirib tashlamasin, bitta joy insonni doimo o‘z bag‘riga chorlayveradi. Bu joyning nomi otayurt deb ataladi. Qaerda bo‘lmaylik, hech bo‘lmasa, xayolan, yer sayyorasi miqyosida uncha katta bo‘lmagan zaminga, qozoqlar va qirg‘izlar, umuman, barcha turkiy xalqlar o‘rtasida mashhur bo‘lgan ibora bilan aytganda, kindik qonimiz to‘kilgan tuproqqa qaytaveramiz. Har bir odam uchun dunyo ostonadan boshlanadi, tug‘ilgan tuproqqa muhabbatdan hayotga qadam qo‘yamiz. To‘g‘ri, yaqin-yaqinlarda ham, Sho‘ro hukm surgan davrlarda biz o‘zimizni shiorga aylanib ketgan qo‘shiq ruhida tarbiyalashga va shunga ishontirishga harakat qilardik. Go‘yo:

Mening makonim — uy ham, ko‘cha ham emas
Mening makonim — Sho‘rolar Ittifoqi»,


edi.
Yer yuzida xayolining bir chetida otayurt timsoli yashamaydigan birorta inson bormikan? U bolalik paytingda sarpoychan sohillarini bearmon kezib chiqqan o‘jar daryo bo‘lishi mumkin... Ko‘pincha daryo yoqasidagi ko‘lmakda vaq-vaq qiladigan baqalarning tovushini sog‘inasan, ba’zan osoyishta ovul tinchligini buzib vovullaydigan it tovushini qo‘msab qolasan...

Chike («Chingiz og‘a»ning qisqartma ko‘rinishi. — Tarj.), men Siz bilan vataningizga — Shakar ovuliga birga bordim. Talas vodiysidagi bu joy hozir muxlislaringizning ziyoratgohiga aylanib qolgan. Haqiqatan ham, hayratlanarli darajada go‘zal tog‘li go‘sha ekan.

Biz Shakar ovuliga yaqinlashib borardik. Birdan Sizni hayajon chulg‘ab olganini sezib qoldim; yuz-ko‘zingizdan bag‘oyat to‘lqinlanib ketganingiz yaqqol ko‘rinib turardi. Mashinada Siz bilan yonma-yon o‘tirar ekanman, xayolingizdan nimalar kechayotganini o‘zimcha tusmol qildim: ehtimol, bolalikning, yoshlikning goh g‘amgin, goh shodon manzaralari ko‘z o‘ngingizdan bir-bir o‘tgandir...  Nazarimda,  yo‘limizda uchrayotgan har bir tepalik, har bir nishablik go‘yo: «Sen meni unutmadingmi?» deb so‘rayotganday edi. Yanglishmasam, tug‘ilib o‘sgan ovulingizning tabiati, shu yerlik odamlar ko‘p jihatdan Sizni yozuvchi sifatida shakllanishingizni ta’minlagan bo‘lsa kerak. To‘rt tarafingizni qurshab olgan borliqni teran anglaganingiz va mehr qo‘yganingiz tufayli ijodingiz ana shu dashtu dalalarda kamol topdi. Agar qandaydir yovuz kuch Shakar ovulini qalbingizdan yulib olganda bormi, Siz ham odatdagi o‘rtamiyona yozuvchilardan biriga aylanib qolardingiz.

Daf’atan, Shakar kishini lol qoldiradi: ovulga o‘xshamaydi, nimasi bilandir shaharni eslatadi. Olislardan muhtasham uylar, maktab, klub, do‘kon ko‘zga tashlanadi. Aholining ko‘pchiligi istiqbolimizga peshvoz chiqdilar: har bir kishi Siz bilan ko‘rishishga, salom-alik qilishga urinardi.

Aytmatov. Darhaqiqat, inson tug‘ilib o‘sgan otayurtda taqdirga dastlab poydevor qo‘yiladi. Muhimi— otayurtdan olgan va yuqtirgan narsalarni qalb qo‘ri bilan ilitib, xuddi bol to‘playotgan asalari misoli yurakka joylab olishing kerak.

Esimda, bolalik paytlarim kattaroq yig‘ilish bo‘lib qolsa, oqsoqollar o‘yinqaroq bolalarning g‘ururini qo‘zg‘atish uchun:
— Hoy shumtakalar, qani, kim to‘xtamasdan yetti ota-bobosining nomini aytib beradi? — derdilar.

Bolalar birpasda jiddiy tortib qolishar va navbati bilan har biri ota-bobosining nomlarini sanay boshlar edilar. Xudo ko‘rsatmasin, agar birorta boboning nomi esingdan chiqib qolsa bormi... Keyinchalik tushundimki, chollarning ilmoqli savollarida teran ma’no bor ekan. Shu yo‘sinda murg‘ak qalbimizga avlod-ajdod va qon-qardoshlik tushunchalari singdirib borilardi, bizni uzoq-yaqin qarindoshlarimizni farqlashga o‘rgatishardi. Bolalik paytimdayoq yoddan bilardimki, men Shakar urug‘idanman, mening otam To‘raqul, To‘raqulning otasi Aytmat, Aytmatning otasi Kimbildi, Kimbildining otasi Qonchujoq... Aytmat bobom qo‘li gul usta edi: ham duradgor, ham temirchi, ustiga-ustak,  chevar  edi.  Qolaversa,  durustgina baxshi ham edi. Uning beshta farzandi bo‘lgan:  Oyimqul,  Qoraqiz,  Guloyim ismli qizlari va To‘raqul,  Risqulbek  ismli o‘g‘illari bor edi.

Ovul tirik mavjudot kabi o‘zining abadiy qonunlari bilan yashaydi. O’shalardan eng muhimlari — keksalarga hurmat va yetti ota-boboni bilishdir. Lekin, yana bir narsani esdan chiqarmaslik lozim: kelajakda o‘zing ham yetti ota-bobo qatoridan joy olasan. Xo‘sh, ajdodlar seni yaxshi so‘zlar bilan eslaydilarmi yoki aksinchami? Aytaylik, kimdir ot o‘g‘risining nevarasi bo‘lsin. Unga hech kim havas qilmasa kerak...

Biz ana shunday xalq falsafasi ruhida tarbiyalandik. Men hozir ham «etti otani bilish kerak» degan udumni e’zozlayman. Aytmoqchi, yettinchi avlodgacha bo‘lgan qarindosh-urug‘larning qoni bir xil tarkibda ekanini tabobat ilmi isbotlab bergan. Agar o‘z avlodini yaxshi bilmaydigan yigit qondoshi bo‘lmish qizga uylanib qo‘ysa, ajdodi buzilib ketishi mumkin. Shunday qilib, mol boqib, matal to‘qib yurgan donishmand chollarimiz mohiyatga yetib borganlar...

Masalan, aytaylik, nima uchun baquvvat, g‘ayratli kishilar Amerikaga ko‘chib boradilar? Jamoatchilik tan olgan haqiqatga ko‘ra, yangi kashf etilgan quruqlikka har xil elat vakillari ko‘chib borganlar. Ular o‘zaro va mahalliy xalq bilan qardosh bo‘lib ketadilar, qonlari aralashadi. Natijada qoni yangilangan elat paydo bo‘ladi. Shu bois ko‘chmanchilar o‘zlari yashagan avvalgi joylarini «Ko‘hna dunyo» deb ataydilar.

Shoxonov. Bir kuni Jambul viloyatidan kelgan yigit kaminani izlab topdi. Ma’lum bo‘lishicha, Olmaotadagi institutlarning birida ukasi tahsil ko‘rar ekan.
— Qarindoshimizning bitta qizi bor. Ukam ikkovi bir-birini sevib qolishibdi. «Shu qizga uylanaman, vassalom! Agar to‘sqinlik qilsalaring bormi, o‘zimni o‘zim o‘ldiraman!» deyapti ukam. Hech kimning gapiga quloq solmayapti. Biz yaxshilikcha uni bu yo‘ldan qaytarmoqchi bo‘ldik. Yalinib-yolvordik, do‘q-po‘pisa qildik. Lekin, foydasi bo‘lmadi. Nihoyat, maslahatni bir joyga qo‘yib, Sizga murojaat qilishga kelishdik. Agar ukam endi birovning gapiga yuradigan bo‘lsa, faqat Sizning sazangizni o‘ldirmaydi. Chunki, she’rlaringizni, dostonlaringizni yoddan biladi, chin muxlisingiz. O’tinib so‘raymiz, ukamni bu yo‘ldan qaytarib bering yoki unga ikki qator xat yozib bering. Boshqa ilojimiz qolmadi, — dedi yigit xo‘rsinib.

Bu voqeani eshitib boshim qotib qoldi. Unday qilsam arava sinadi, bunday qilsam — ho‘kiz o‘ladi. Bir tomondan qaralsa, shubhasiz, yoshlar bir-biriga chinakam mehr qo‘yganlar. Boshqa tarafdan qaralsa, eskilardan qolgan gap bor: yetti avlodgacha qarindosh bo‘lgan birodarlar bir-biri bilan quda-anda bo‘lmasligi kerak. Ularni ajratib, muhabbat deb atalmish buyuk tuyg‘udan benasib etish mumkin. Keyin, kim biladi deysiz, umrbod pushmon qilib o‘tsalar-chi? Sir emas, asil muhabbatga kishi umrida bir bora duch keladi. Xullas, tasodifiy mehmonimga qanday javob qaytarishni ham bilmay qoldim.

O’ylab-o‘ylab, axiyri bunday dedim:
— Hozir ukangiz birinchi kursda o‘qir ekan. Uqishini tugatguncha uylanmay tursin. O’tgan yillar mobaynida shashtidan qaytmasa, bunga hech ajablanmaslik kerak. Lekin, ko‘pincha yigitlar o‘tkinchi havasni muhabbat deb biladilar. Agar oradan to‘rt-besh yil o‘tgandan keyin ham ular shashtidan tushmasa, demak, bu chin muhabbat bo‘ladi. Nachora, so‘ng ular bir umr birga bo‘lishlari kerak.