B) Yurak va Qur’on.
Qur’onning boshqa so‘zlardan va qo‘lyozmalardan eng katta farqi yurak bilan uning orasidagi
munosabatdir.
Shu bois, kitobimizning boshidan beri sharhlashga urinayotganimiz Qur’on mo‘jizalarining eng muhim siri yurakda tavallud topadi.
"Inson bilinmazi" ("Insonning bilib bo‘lmas tomonlari") degan kitobimizda yurakka oid batafsil ma’lumot berilgan. Bu yerda faqat bir xulosamizni aytaylik: Insonning yuragi moddiy qurilishi jihatdan, vujudning boshqa asab tizimlaridan farqli o‘laroq, butunlday bo‘lakcha bir hissiy vasfga ega. Sevgilar, alamlar, hatto gina va ehtiros ham uning moddiy qurilishini juda qattiq ta’sir ostiga oladi. Biroq hodisani uzoq o‘ylaganda miyamiz qanday horisa, bunday his-tuyg‘ular bilan yuragimiz ham shunday horiganini, hatto shikastlanganini farqlaymiz.
Qalbimizning ma’naviy jihati juda muhimdir. Oldindan sezishlar yuragimizning ma’naviy tomonini aniq ko‘rsatuvchi tugal chizgilardir. Bugun-erta yuz beradigan hodisani oldindan his qilish yoki olis kelajakda bo‘ladigan voqeani, masalan, qo‘lga katta boyliklar tushajagini oldindan sezish kabi xususiyatlari hamma tan oladigan, hech inkor etib bo‘lmaydigan haqiqatdir. Insonning eng bilib bo‘lmas tomoni mana shu yuragining ma’naviy xususiyati bilan bog‘liq. Ishonch markazi yurak ekanligi ham undagi bu xususiyatni bizga o‘zgacha bir tushuntirish tarzidir. Aql hamda fikr idrok qilishga qiynaladigan haqiqatlarni yurak shu xususiyati tufayli tez idrok qiladi, bir lahzada sezadi. Aql va fikr barcha hodisalarni o‘z bilimlari majmui va zamon formulasi doirasida baholaydi. Qolbuki, yurak bunday boylikka va zamonga ehtiyoj tuymaydi, bilinishi kerak bo‘lgan narsani (hodisani) sezadi va to‘g‘ri topadi. Yurak bilan aqlning ishlash tarzlarini, matematik bir hisob misolida chog‘ishtirib ko‘rish mumkin: ya’ni bu qog‘ozga yozilgan narsalarning hisoblanishi bilan barcha ma’lumotlar joylashtirilgan elektronik miyaning javob berishi orasidagi farqqa o‘xshaydi. Yurak bamisoli hamma ma’lumotlar bilan jihozlangan elektronik bir aqlga o‘xshaydi. Sizning kunlarcha yuritgan hislaringiz ko‘ngil tugmasiga bosib bir onda chiqariladi.

Qur’on, koinot sirlarini tashuvchi umuman shifr orqali tushuniladigan ilohiy noma bo‘lgani uchun faqat yurak yo‘li bilan qamrab olinishi mumkin. Qur’on o‘qilganda Qur’on tilini hech tushunmaydigan odam ham undan bir narsalarni anglashi mumkin, chunki yurak aql ishlatadigan ma’lumot xazinasi bo‘lmish sarmoyani ishga solmaydi. U, koinotga oid bir sirni sezarkan, aql kabi bir qator old hukmlarga muhtoj emas, shu tufayli tildagi farq ham unga mone bo‘lolmaydi.
Qur’onning ko‘ngilga xitob qiluvchi bu sirlari uning ohang tizimidagi go‘zallik ta’sirida boshlanadi. Ya’ni Qur’on o‘qilar ekan, ovoz ohangi yurakning hissiy klavishlarini harakatga soladi. Undan keyin yurak oyatlar orqali kelayotgan shifrlarni sezadi va tushuna boshlaydi. Ko‘ngli toza mo‘minning Qur’on o‘qilganda ta’sirlanishi, yig‘lashi, ba’zi bir paytlarda butun iztirob va dardlarining arishi buning eng yorqin dalilidir. Shuni unutmaslik kerakki, bu muvozanatning yuzaga kelishi uchun imon shartdir. Chunki yurakning ma’no klavishlariga bosadigan barmoq imondir. Turli oyatlarda yurak darchalari yopiq bo‘lmaganlarning Qur’onni yuraklari bilan sezib imonga kelishlari yozig‘ilikdir. Hatto, inonmaganlarning ham mutlaqo yurak sirida sezilarsiz va tushunarsiz bo‘lsa-da, ta’sir qolajagi bildirilgandir. Qur’onga qarshi chiqqanlarning ham bu bilinmas to‘lqinlanishlardan bezovtalanib Qur’onga qarshi chiqishlari yana Qur’on amrlaridandir.
Imon naqadar kuchli bo‘lsa, Qur’onning yurak orqali tushunilishi, undagi ma’nolarning qamrab olinishi ham shunchalik to‘kis bo‘ladi, ya’ni ideal ma’nodagi mo‘minlarda Qur’onni his qilish va anglash kuchli bo‘ladi, ideal mo‘min deganda, hech bir Qur’on va din ta’limi bo‘lmasa ham hatti-harakatlari va axloqi tamomila Qur’on oyatlari yo‘nalishida bo‘lgan kishilarni nazarda tutamiz. Shunday qilib, Qur’onning eng muhim mo‘jizasi - insonga bir yashirin xazina o‘laroq berilgan yurakning ma’nosini harakatga keltirishidir. Bizning davrimizda inson ovoziga moslab sozlangan kassa (seyf) qulflari bor. Ya’ni u kassaning egasi gapirmaguncha, u kassani ochish mumkin emas. Mana Qur’on, xuddi ko‘ngil kassasining va u kassadagi so‘ngsiz ma’no xazinasining eshiklarini ochganday ta’sir sirlariga ega.
Pag‘ambarimizning har bir musulmonga Qur’onni tushunsa-tushunmasa, tez-tez o‘qib turishni buyurganlarining sababi shu nozik hikmat bilan aloqadordir. "Qur’on bilan inson egizak aka-ukalardir" hadisi ham shu hikmatning yaqqol ifodasidir. Har insonning ko‘nglida Qur’onning bir nusxasi bor. Ya’ni inson olam sirlarini ich dunyosida olib yuradi.

V) Qur’on va anfus hikmatlari
Olamdagi jamiki borliqlar o‘z haqiqatlari va mohiyatlarini ikki tomondan aks ettiradi. Birinchi tomoni ofoq, ya’ni tashqi ko‘rinishlari bo‘lsa, ikkinchisi anfus, ya’ni ichki ko‘rinishlari, chin mohiyatlaridir. Bu kungi insonlar uzoq yillar davomida unuta boshlagan bu muhim ta’rifni o‘rnaklar bilan sharhlagim keladi: bir tosh parchasining yoki ma’dan (metall)ning ofoqi - uning rangi, qattiqligi, shakli kabi qo‘pol ko‘rinishlaridir, anfusi esa uning atom qurilmalaridir. Yoki biron jonivorning ofoqi - uni biz nomlagan turi, jinsi, og‘irligi kabi ko‘rinishlaridir, anfusi esa genetik shifrlaridir.
Anfusning ikki muhim xususiyati bordirki, bularni tan olmagan ateizm ilmi bir turli haqiqatlarni bulg‘ab tashlamoqda. Anfusning birinchi xususiyati o‘zi tamsil etgan mavjudotning eng ichida, eng kichik nuqtasi shaklida bo‘lishiga qaramay, u mavjudotning har joyida bu xususiyat mavjuddir (bir toshning yoki moddaning har nuqtasida atomlar bo‘lgani singari). Anfusning ikkinchi xususiyati esa, qancha-qancha pardalardan o‘tib, ich-ichga toqlik sari borishidir. Yana tosh misoliga qaytsak, turli-tuman toshlar anfuslari jihatdan atomlarida farqlidirlar. Lekin atomlarning ham anfusi bor va atomlarning anfusi kvant degan qudratli zarrachalardir. Biz anfuslari farqli deb bilgan toshlar va ma’danlar atomlar qavatida anfus jihatdan tekshirilsa, aynan bir-biriga o‘xshashligi ko‘riladi. Bu qashshoqday ko‘rinuvchi xulosaning sababi shundaki, bir mavjudot bor bo‘lishi uchun ilohiy kuch u mavjudotga makonlarda masofa beradi, u shu haqiqatdan tug‘iladi. Demak, ofoq toqlikdan uzoqlashgan bu masofalarning tamsimchilaridir. Anfus esa bu masofalarda bor bo‘lgan toqlik sirlarining shifrlaridir. Endi shu asosiy ma’lumot nuqtai nazaridan Qur’onning anfus sirini ko‘rib chiqaylik. Bu mavzuni ifodalash uchun qo‘llanilgan jamiki so‘zlar haqiqatning ofoqini bayon etadi. Holbuki, hodisalarning asl haqiqati (mohiyati) uning anfusida, ya’ni ma’nosidadir. Shunday qilib, Qur’on jamiki hodisalarning ma’nosidagi o‘zni va haqiqatni bayon etadi. Bu fikrni misol ustida tahlil etaylik: insonning qanday mavjudot ekanligini tarix davomida minglarcha kitob sharhlagan. Ulardagi ifoda va xulosalarning hammasi ham inson haqiqatining ofoqidir, insonni to‘la va uzil-kesil anglatish vasfidan yiroqdir, hatto, aksincha, ofoq vositalari ichida uni ko‘mib-bekitib yuborgandir.

Holbuki, Qur’on insonni ta’riflarkan, uning ko‘plik va toqlik olami orasidagi intiqol sirini ko‘rsatganki, butun mavjudotlarning va insonning mohiyati shu nuqtadan ichki ko‘rinishi bilan birga to‘la-to‘kis yuz ko‘rsatadi ("Tiyn" surasi).
Yana, ruh to‘g‘risida ham ofoqda yozilgan, ya’ni masalaning ustki tomonini ko‘rsatuvchi ko‘pdan-ko‘p g‘arib ta’riflar, kitoblar, maqolalar bor. Qur’on ruhning sirlarini bildirarkan: "Ollohdan edi — Ollohga qaytdi" degan ta’rifni berganki, ruhga oid barcha g‘avg‘oli tushunchalar tindi-qo‘ydi, ruh o‘z bilinmasligida qolib haqiqatga yetishdi.
Qur’onning olam haqidagi bayon sirlari ham ayni anfus xususiyati doirasidadir. Olamdagi jamiki mavjudotlar (borliqlar)ning Rahmon siri doirasida yashashlari bildirilgan: jozibaning, u tufayli sayyora va atom borlig‘ining asos elementi bu oyatning umumiy ta’rifi doirasiga kiritib qo‘ya qolingan ("Fotihaning qirq yo‘rimi" nomli kitobimizga qarang).
Bu mavzuning kirish qismida aytganimday, anfus tushunchasi - hodisaning faqat bittagina jihati bo‘lmagani uchun, ya’ni haqiqatning o‘zida to birlikka (toqlikka) qadar boradigan qavat-qavat tafsilotlari bo‘lganligi uchun Qur’onda anfus sirlarining ham aynan shunday xususiyatlari bor. Ya’ni turli oyatlar haqiqatlarning yuzini birma-bir, qavatma-qavat ocha borib, koinot sirlarini Hal qiladi (ya’ni olam sirlarini ochadi). Ayni shu sababga ko’ra, Qur’on oyatlarining bu ofoq ma’nosi va bunga muqobil xilma-xil anfus ma’nolari bor (xuddi anfusning o‘z xususiyatidan tug‘ilgan haqiqat kabi). Tashqaridan ichkariga qarab ketgan tafsirlarni qavatma-qavat kuzatib boramiz. Bundan tashqari, Qur’on oyatlari tafsirining Fotiha bilan amalga oshirilishi ham anfus sirining boshqa bir ifodasidir. Qur’onning har bir oyatida ofoq tafsiri naqadar ayon, ochiq bir amrni ko‘rsatgan bo‘lsa-da, uning mutlaqo bir anfus siri ham bo‘ladi.
Qur’on oyatlarining anfus qamrovlari va ma’nolari ko‘ngil eshigidan ochiladi. Bu haqiqat bizlarga buyuk islom avliyolari tomonidan naql qilingandir.
Qur’onning anfus sirini yana bir oz boshqacharoq yo‘sinda - "Fotiha" ko‘rsatmalari asosida sharhlab berishga harakat qilaman.

G) Fotiha va Qur’on siri
Koinot faxri va butun olam sarvari Payg‘ambarimiz "Fotiha" surasini "Ummul Qur’on" deb buyurganlar.
Ummul kalimasining arabchada ikki muhim ma’nosi bor: biri "ona", ikkinchisi "umuman" degan ma’noda "tug‘uvchi", "vujudga keltiruvchi" ni bildiradi. Zotan, Fotiha "ning asosiy ma’nosi ham ochuvchi, hal qiluvchi, bilinmagan narsani topib yuzaga chiqaruvchi demakdir.
Yaqinginada butun Islom mutafakkirlari va tafsirchilari Fotiha surasini - Qur’onning shifri ekanligi
borasida ham bir fikrga keldilar.
Qur’onning Fotiha orqali tushunilishi va tagiga yetilishi hodisasi alohida bir Qur’on mo‘jizasidir. Zero, insonlar orasidagi munosabatdan tortib, to olamning barcha qonunlarigacha har turli haqiqatni tashuvchi bir kitobga uning mutlaq so‘nggi bir xulosasini, shifrini qo‘ymoq-bu, faqat va faqat ilohiy san’at bo‘lishigina mumkin.
"Fotiha" mavzuida va "Fotiha"ning Qur’onni sharhlovchilik sirlari haqida juda ko‘p gapirish mumkin. Men bu masalani alohida bir asarim ("Fotihaning qirq yorumi")da sharhlab chiqqanman.
Lekin bu yerda "Fotiha" bilan Qur’on oyatlarining tafsirlanishi mavzuini qisqaroq bir xulosa holida taqdim etmoqchiman.

1. "Fotiha" o‘z ichida tafsirlanayotganda yetti ayrim-ayrim bo‘lim holida ko‘riladi. "Hijr" surasida uning bu xususiyati "yetti nasihat siri" deb nomlangan. Bu tafsir tarzi shunday sharhlanishi mumkin: "Fotiha"ning yettala oyati keyingi oyatlar bilan birma-bir, alohida-alohida ochila bilishi san’atidadir. Masalan, birinchi oyat "Hamd olamlarning Rabbi bo‘lgan Ollohgadir".
Bu oyat tafsirlanishi uchun "Olamlarning Rabbi" iborasidagi hikmatlarni bilish kerak bo‘ladi. Bu hikmatlar esa, navbati bilan Ollohning Rahmon va Rahim ekanligi, Din Kuni (Qiyomat)ning sohibi ekanligi, undangina yordam istalinishi va ungagina sig‘inilishi, faqat uning yordamida hidoyat va to‘g‘rilik topilishi, u istaganiga ne’mat berishi, istaganini adashtirishi va benasib qoldirishi haqiqatlaridir. Bu haqiqatlar esa "Fotiha "ning ikkinchi oyatidan yettinchi oyatigacha bir tizim ohangi holida berilgandir.
Ikkinchi oyatdagi Rahmon siri ham faqat boshqa oyatlarning birma-bir bu oyatga e’tiborni qaratishi orqali sharhlana oladi. Qisqa bir sharh kerak bo‘lsa: nima sababdan ba’zilarning hidoyatga yetishuvi, ba’zilarning adashuvda qolgani holda hayotlarini davom ettirishlari Rahmon sirida yashirindir.
Qur’ondagi biron oyatni tafsirlanayotgan kishidan "Fotiha"ning qaysi oyatini qayerda ishlata olishi katta bilim (ko‘p ilmlardan xabardorlik) talab qiladi va bu "Fotiha"dagi oyatning ma’no siriga bog‘liqdir.
2. Qur’on oyatlarining qay biri bo‘lishidan qat’i nazar, mutlaqo "Fotiha"ning asos hikmatlari doirasida bir yechim siriga egadir. Tashqi mazmuni jihatidan yo ibodat, yo taqiq sifatiga ega bo‘lgan har qaysi oyat, albatta, "Fotiha"ning to‘rtinchi oyatidan tafsir kalitini oladi. Shuningdek, qanchadan-qancha suralardagi har bir tarixiy hikoya "Fotiha"ning ikkinchi va yettinchi oyatlari bilan sharhlana oladi. Faqat shuni unutmaslik kerakki, bu tafsirlarda "Fotiha"ning yetti qavat anfus siridan birginasi bilinib, topilib, tatbiq qilinadi.
Yana Qur’onning bir qancha suralaridagi boshda keluvchi shifr oyatlar ham "Fotiha" kaliti bilan ochilishi mumkin.
3. "Fotiha "ning eng katta xususiyati Muhammad payg‘ambarimiz sallallohu alayhi va sallamning axloqini va imonini tamsil etadi. "Faqat senga qulluq qilamiz, faqat sendan yordam tilaymiz".

"Qur’on bilan inson egizak aka-ukalardir", - deyilganda "Fotiha "ning Payg‘ambarimiz ta’rifini berganligi, ayni chog‘da, Qur’on barcha mo‘min qardoshlarimizning ta’rifini ham qamrab olganligi nazarda tutiladi. Barcha imon sohiblari Qur’ondagi har bir oyat singari, mo‘minlarning vakillaridir. Fotiha esa Payg‘ambarimiz sirlarining butun mo‘minlarga yoyilgan ramzidir. Shu tariqa anfusdan ofoqqa borgan sari imon sohiblarining birligi yaratiladi. Ayni chog‘da "Fotiha "dan anfus sirlariga o‘tishlari ta’minlanadi. 4. Qur’on oyatlarining qurilish tizimi ham "Fotiha ila yaqindan aloqadordir. Ya’ni Qur’on chin ma’noda "Fotiha "ning tafsiridir. Bu tafsir ikki xil tarzda berilgandir. Birinchi tarz butun oyatlarga singib ketgan "Fotiha "ning sistematikligidir. Ikkinchisi esa "Fotiha " oyatlarining birma-bir sharhidir. Bu umumiy sharh HO-MIM bilan boshlangan 7 surada navbati bilan berilgan. Ya’ni har bir "HO-MIM"li sura "Fotiha"ning 7 oyatini sharhlaydi.
Birinchi bo‘limdan beri aytganlarimizning jami bilan "Fotiha ning aql bovar qilmas anfus hikmatini birgalikda mutolaa qilsangiz, chiqadigan natija shu bo‘ladi: Qur’on butun olamning Olloh tarafidan yozilgan ilohiy bir musiqasi-bastasidir. "Fotiha" buning ostidagi ilohiy imzo.

XOLUQ NURBOQIYNING "QUR’ONI KARIMNING ILMIY MO’JIZALARI" ASARI TARJIMASI TO’G’RISIDA

Mana, aziz kitobxonlar, Xoluq Nurboqiyning Qur’on mo‘jizalariga oid risolasi ham poyoniga yetdi. Diqqat-e’tiborli va sinchkov o‘quvchilar ko‘p ilmiy va ilohiy mo‘jizalardan boxabar bo‘ldilar va ruhan boyidilar, deb o‘ylayman.
Endi bu kitobni tarjima qilishga bahona bo‘lgan sabablarni so‘zlab berayin 1993 yil edi. Bir kuni mening ish joyimga bir do‘stim bilan Tursunxo‘ja hoji aka degan bir kishi kirib keldilar. (Tursunxo‘ja hoji Hidoyatxo‘jaev - keksa pedagog, fizika, kinoshunoslik, vidiotexnikaga oid bir necha kitoblar muallifi ekanlar). Ular menga mazkur kitobni turkchadan o‘zbekchaga o‘girishni iltimos qilishdi. Bu paytlarda men turli mufassirlarning Qur’on mo‘jizalariga oid talay kitoblarini o‘qigandim. Aksariyati katta ma’naviy ahamiyatga ega bo‘lsa-da, qandaydir bir ma’noda bir-birining ixtiyorsiz takroriga o‘xshab tuyulardi. Shu bois ham dastlab bu kitobga loqaydroq qaradim, shekilli. (Olloh o‘zi kechirsin).
Kitob Istanbulda 1991 yilda "Damla" yoyinevi ('Tomchi" nashriyoti)da "Islom va ilm" seriyasida 2-raqam bilan bosilib chiqqan edi. Milliy ta’lim vazirligi 1986 yilning 15 dekabrida bu asarni litsey va eksperimental maktab o‘quvchilariga o‘qish kitobi sifatida tavsiya qilgan edi. Menga berilgan nusxa kitobning 8-nashri edi. Meni qiziqtirgan birinchi hol ana shu bo‘ldi. Ikkinchisi - muallifi. Gap Xoluq Nurboqiyning "Omma juz’i tafsiri", "Sura-i Yusuf tafsiri", 'Toq nur", "So‘ngsiz nur", "Yosin surasi tafsiri", "Namoz suralari tafsiri" (I—II jildlar), "Insonning bilinmasligi", "Fotihaning qirq tafsiri" kabi o‘nlab kitob yozganligida emas, gap muallifning tibbiyot fanlari doktori, professor, onkolog-vrach ekanligidadir. Dunyoviy ilmlarga ega bo‘lgan bir insonning ruhoniy ilmlarga munosabati qiziqarli edi, chunki dunyoviy ilm sohibi o‘z fikrlarini moddiy dalillarsiz isbotlay olmaydi. Chindan ham asar mundarijasiga qaradim-u, birdan ichimda katta qiziqish uyg‘ondi. Unda Qur’onning tili, qurilishi(kompozitsiyasi), matematik, fizik, tibbiy mo’jizalari, koinot, muhit (atmosfera), yer, dengiz, shamol, neft, zilzila, tug‘ish va tug‘ilish, tuproqda jonli mavjudotning paydo bo‘lishi, ya’ni o‘lik tuproqning tirilishi, alkogolizmning insonga va jamiyatga zararlari to‘g‘risida gap borardiki, bular odamni qiziqtirmasligi mumkin emas edi.

Men tajriba uchun dastlab Tursunxo‘ja akaning iltimosiga ko‘ra kitobning to‘rtinchi - "Qur’onning fizikaga oid mo‘jizalari"ni tarjima qilib ko‘rdim. Ish jarayonida hozirgi zamon oliy fizikasiga doir shu qadar ko‘p ma’lumotlar oldimki, shu paytgacha bulardan bexabarligim uchun o‘zimdan o‘zim hijolat bo‘la boshladim. Hozirgi zamon fizikasining eng yangi kashfiyotlari bundan 15 asr muqaddam insoniyatga indirilgan Qur’onda goh ochiq-oydin, goh imo-ishoralar bilan ma’lum qilingan edi. Menga, ayniqsa, yulduzlarning o‘limoldi xolatlari tasvirlangan parchalar juda qattiq ta’sir qildi. Shuningdek, meni tahorat sirlari ham hayron qoldirdi. Albatta, tahorat - bu tozalik, tozalik zsa sog‘likning garovi ekanligini hamma biladi. Ammo buning tibb olimi tili bilan, ilm tafsilotlari asosida, jigar, buyrak, yurak, qon tomiridagi harakatlarlar bilan bog‘liq holda kino tomoshasidek ko‘rsatib berilishi, nazarimda, misli ko‘rilmagan voqea edi.
O’rta Dengizdagi bo‘g‘ozlarda ikki tomondan ikki xil suv - issiq va sovuq suv - bir-biri bilan to‘qnashib, ammo bir-biriga bir tomchisi ham qo‘shilmay, o‘z yo‘llariga qarab qaytib ketishi ham hayratlanarli edi. Bu hodisani birinchi bo‘lib suv ostiga tushib kashf ettan, buning sirlarini aniqlagan olim, kapitan Kusto, bu sirlar 15 asr ilgari Qur’onda ma’lum etilganligini aniqlagach, musulmon bo‘lganligi g‘oyat qiziqarli va ishonarli hikoya qilinadi.
Yoki asalarining faoliyati haqidagi fasllar... Darhaqiqat, asalariga o‘z hayotini davom ettirishi uchun ko‘p asal kerakmi? Hech qanday tabiiy ehtiyojsiz ko‘p asal berishi sirli emasmi? Asalarining insonga xizmat qilish uchun yaratilgani ilohiy mo‘jiza emasmi? Holbuki, bular bari Qur’onda ma’lum qilingan-ku!

Xo‘p, bularni takrorlab o‘tirmay. Barini o‘zingiz o‘qib chiqdingiz. Men tarjima jarayonida o‘zim uchun duch kelgan ayrim muammolar haqida so‘zlay. Ma’lumki, kitobda ko‘pdan-ko‘p oyatlar keltirilgan bo‘lib, ularni bizning alifboda qanday ifodalash masalasi bor edi. Men mazkur oyatlarni Qur’oni Karimdan topib, ularni bizning harflarda ifodalay boshladim. Albatta, bunda qiyinchilik yuz berdi. Chunki arab alifbosining "to", "te", "itqi", "ze", "zo", "zod", "izg‘i", "he" va "ho" singari harflarini o‘zbekchada faqat "t", "z" va "h" bilan ifodalashga to‘g‘ri keldi. Bulardan tashqari, ilmiy terminlar, atamalar tanlashda ham muammolarga duch keldim. Tibbiyot va fizikaga oid so‘zlarni, turli olimlarning ism-familiyalarini ifodalashda ham talaygina qiyinchiliklar sodir bo‘ldi. Men hamon bu borada xatoliklarga yo‘l qo‘ygandirman, degan gumondaman. Shular va shunga o‘xshash kamchiliklarga yo‘l qo‘ygan bo‘lishim mumkin. Buning uchun kitobxonlardan uzr so‘rayman. Agar ular tarjimaga oid o‘z fikr va mulohazalarini bildirsalar, cheksiz mamnun bo‘lar va kelgusidagi qayta nashrlarda (bundan umidim yo‘q emas) albatta ulardan foydalanar edim.
So‘zimning so‘ngida bu asarning tarjimasiga sababchi bo‘lgan Tursunxo‘ja hoji akaga va bu asarni o‘quvchilarga yetkazish uchun jonbozlik qilgan barcha do‘stlarga minnatdorchiligimni bildiraman.