Инсоннинг сзи ва сзгалар сртасидаги нарсалардаги омонат
Бу омонат хох мол хох бошка нарса бслсин инсонларнинг сизга топширган нарсаларини ва уларнинг хакларига риос килишни сз ичига олади. Машхур хадисда айтилганидек хиёнат мунофикликнинг снг катта белгиларидандир. «Мунофикнинг аломати учта бслади; ссзласа ёлгон ссзлайди, ваъда берса вафо килмайди, унга омонат ксйилса хиёнат килади.» (Бухорий ва Муслим ривости)
Омонатга хиёнат стишлик мунофиклик аломатларидандир. Яъни агар унга биров омонат ксйса омонатдорлик килмайди. Балки, унга омонат ксйилган хакларга хиёнат килади.
( فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضاً فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ) (البقرة:283)
«Агар бир-бирларингизга омонат ксйсангиз омонат ксйилган киши омонатни адо килсин ва Ларвардигори Аллохдан ксрксин!» (Бакара: 283)
Баъзилар сизга ишонгани ва сиз хакингизда схши сйда бслгани учун сз хакини бериб кссётганида гувох чакирмайди, сиздан васика-ишонч когози олмайди. Бу кишининг хаккига риос стишингиз ва унга хиёнат килиб ксйишдан жуда-жуда схтиёт бслишингиз лозим.
Агар бир киши сизга карз берса ва у сизга ишонса, гувох чакирмаса, карзни ёзмаса бу омонатни мазкур остдаги омонат деб билинг; «Агар бир-бирларингизга омонат ксйсангиз» съни агар унга молини карз ёки шунга схшаш бирон нарсани омонат кссдиган бслса, омонатдор бу омонатни сз сгасига саломат етказсин. У куйидаги остда хам зикр килинган;
(إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا) (النساء:58)
«Албатта Аллох сизларни омонатларни сз сгаларига топширишга буюради.» (Аисо: 58)
Бу остнинг нозил бслиш сабаби хакида шундай ривост килинади: Лайгамбар саллоллоху алайхи ва саллам Каъба калитини Усмон ибн Талхадан олганларида нозил стилган. Каъбанинг хижобати (каъба псшини снгилаб туриш) Бани Абдуд-дор кслида сди. Усмон ибн Талха мана шу кабиладан сди. Макка фатх стилганида пайгамбаримиз саллоллоху алайхи ва саллам Усмондан калитни талаб килдилар. Усмон «омонатгами» деганида расулуллох саллоллоху алайхи ва саллам «ха» деб жавоб бердилар. Калит расулуллох кслига стгач Аббос уни пайгамбаримиздан сзига беришларини ссради; «Уни менга беринг. Токи сикост хам садонат (хожиларга сув-овкат бериш) хам менда бслсин.» шунда Аллох юкоридаги ости каримани нозил килди. Чунки, расулуллох саллоллоху алайхи ва саллам калитни Бани Абдуд-дордан омонатга олган сдилар. Аллох таъоло бу омонатни сгасига кайтариб беришни буюрди. Чунки, Бани Абдуддор Каъба садонати ва хижобатига бошкалардан ксра хаклирок сди.
А асулуллох саллоллоху алайхи ва саллам уларга омонатни кайтардилар, ост гарчи мана шу ходисага хос тушган бслсада у барча омонатларга умумийдир. Чунки, хусусий сабаб смас, лафзнинг умумий сканлиги сътиборга олинади. Хар холда инсонлар сртасидаги нарсаларда омонатлар ксп. Бунга сир-асрорлар, молу давлат хам киради. Агар биров ичидаги сирни ёки сзи билан ахли орасидаги гапни сизга омонат килиб айтса ва уни ёйишдан сизни кайтарса, сиз бу сирни умуман ташкарига чикарманг. Чунки, бу омонат. Халиги киши сизга ишонди, бу сирни хеч качон очмаслигингиздан хоритжам бслди ва шунинг учун уни сизга омонат килди, унга хиёнат килиб ксйманг. Сизнинг омонат ксйган сирингизни очиб юборган кишига сиз хам хиёнат билан жавоб берманг. Бу мумкин смас. А асулуллохдан куйидаги мазмундаги хадис ривост стилган: «Сенга омонат ксйганнинг омонатини адо ст, сенга хиёнат килганга хиёнат килма». (Абу Довуд ва Термизий ривостлари)
Биров сизга молини ксйиб кетади ёки карз беради-да гувохларни чакирмайди, васика тилхат олмайди. Аки сзининг хакларидан маълум бир хакини сизга бериб уни саклаб туришингизни ссрайди. Сиз юкоридаги барча ишларда омонатни сз сгаларига топширишга буюрилгансиз. Бу сиз ва биродарингиз сртасидаги омонат. Уни адо стмогингиз вожибдир.
Мол, карз, обрс ёки шунга схшаш нарсаларда сизга хиёнат килиб кетган кишини сиз хам унга хиёнат килиш билан жазоламанг. Балки, кечириб юборинг Аллох сизни гсзал мукофотлар билан такдирлайди. Сизни афв стади. Хиёнатни сса агар касддан-атайлаб килган бслса хиёнати учун жазолайди. У сизнинг бу муомалангизни ксриб надомат чекиши мумкин. Ахир у сизга хиёнат килганди-ку! Сизнинг бу муомалангиз унинг афсус-надоматлар килиб келгусида омонатни адо стишдек гсзал хулк билан хулкланишига сабаб бслиб колади.
Инсонларнинг хаклари
Инсонларнинг хаклари; моллари, сирлари, обрс-сътиборлари ва шунга схшаш нарсалари учун албатта жавоб берилади. Аллох хузурида шак-шубхасиз бу нарсалар хакида савол — жавоб бслади. Шунинг учун хам пайгамбаримиз саллоллоху алайхи ва саллам инсонларнинг хаклари хакида шундай дедилар: «Киёмат куни хаклар албатта сз сагаларига топширилади. Хатто шохли ксчкордан шохсиз ксчкорга касос олиб берилади.» (Имом Муслим ривости)
Бу инсонлариннг бир-бирлари сртасидаги хакларини хам сз ичига олиши шубхасиздир. Ким бирон нарса олган ёки бировга зулм килган бслса бу хаклар учун албатта касос олинур. Шунинг учун хам пайгамбаримиз саллоллоху алайхи ва саллам асхобларидан «Муфлис (ифлос) кимлигини биласизларми?» - деб ссрадилар. Муфлис на дирхами ва на бирор нарсаси бор бслмаган кишига айтилади —дедилар. А асулуллох саллоллоху алайхи ва саллам дедилар: «Менинг умматимдаги муфлис киёмат куни намози, рсзаси ва зокоти билан келади. Лекин у бу одамни ссккан, унисига тухмат килган, бировнинг молини еган, бошкасининг конини тсккан сна кимнидир урган бслади. Халиги кишининг схшиликларидан уларга олиб берилади. Агар схшиликлари тслашга етмай колса уларнинг хатоларидан олиб бунга юкланади. Сснг уни дсзахга ташланади.» (Имом Муслим ривости)
Бу бировларнинг хакларига хиёнат килган кишининг холидир. Киёмат кунида унинг амаллари тоглардек бслса хам, бутунлай хеч нарсасиз бслиб колади. Кимки хиёнат килган бслса унинг схши амаллари хак сгаларига бслиб берилади. Ўзига берилган хаклар ва омонатларга хиёнат килган киши киёмат куни уларни шу тарзда тслайди. Бу омонатлар кийим-кечак, идиш-товок каби нарсаларда бслиши ёки муомалот турлари хисобланган; карзлар, гаровга ксйилган нарсалар ва ёки бошка ишониб топширилган омонатлар бслиши мумкин. Агар омонатларга хиёнат киладиган бслса Аллох хузурида туриб хиёнатига жавоб беради.
Омонатга хиёнат килишнинг бир канча ксринишлари бор:
1. Агаси ишлатишга рухсат бермаган нарсани ишлатиш. Масалан: кийими ёки посфзалини кийиш, уловни, машинасини мишин. Шунингдек сгаси сизга сшашга рухсат бермаган омонат ксйилган уйда сшаш.
2. Омонатдан тониш.
Бу тсланадиган куни белгиланган омонатларга хиёнат килиш. Ибн Касир Ахзоб сурасининг 72-остини тафсирида куйидаги машхур хадисни Ибн Жарирдан, Абдуллох ибн Масъуддан накл килади; расулуллох саллоллоху алайхи ва саллам дедилар: « Аллох йслидаги слим омонатдан бошка барча гунохларни-ёки «барча нарсаларни»- каффорот килади съни ювиб юборади. Киёмат куни омонат ксйилган киши олиб келинади «омонатингни бер-адо кил, дейилади. У — сй роббим, ахир кандай килиб бераман дунё тугади-ку.» - дейди. Унга сна «омонатингни адо кил» - дейилади. У сна — сй роббим, ахир кандай килиб бераман дунё тугади-ку.» - дейди. Унга сна «омонатингни адо кил» - дейилади. У сна — сй роббим, ахир кандай килиб бераман дунё тугади-ку.» - дейди. Сснгра айтади: «Уни онаси Ха-а-вис (Дсзах)га олиб боринглар. У онаси Ховисга олиб борилади ва унга ташланади. Хатто дсзахнинг каъригача тушади. У ерда берилган омонатни сз холича турганлигини топади. Уни олиб елкасига ксйсди ва жаханнам лабигача кстарилиб келади. У снди чикдим деганида кадами тойилиб кетади ва омонат ортидан абадул-абад тушиб кетади.» айтиб стганимиздек инсонларнинг хаклари устида албатта хисоб-китоб ва касос бслади. мусулмон киши Киёмат кунида касос таъйин бслган мана шу хукуклардан жуда — жуда схтиёт бслмоги лозим.
3. Бадандаги ёки мол-мулкдаги хиёнатлар.
а) Бадандаги хиёнат.
Бировни кимсасиз жойда уриб, бошини ёриб ёки слдириб сна хеч нарса ксрмагандек юриш хам баданга килинган хиёнатлардан. Бу йсл ходисаларида ксп учрайди. Йслда хеч ким бслмаганида ёки кишилар назаридан чет жойда сз айбини сшириб кетишга уринади. Жарохатланган ёки слдирилган киши хаётдги хаккидан фойдалана олмайди. Аммо Аллох таъоло барча нарсани билиб туради ва хиёнат килган кишини киёматда хисоб-китобга рспара килади. Жабр ксрган биродарига унинг схшиликларидан олиб беради. Агар схшиликлари бслмаса жабрланган кишининг гунохлари унга ксйилади ва дсзахга ташланади.
б) Хак ва мулклардаги хиёнат:
Шундай кишилар борки, бировдан нарса сотиб олади ёки карз кстаради ва буни расмий васикаларга ёзишади. Мабодо мол сгаси ёки карз берувчи бошига бирон иш тушса; дейлик васикалари ёниб кетса ёки йсколиб колса, бу хам инкор ва тониб кетишга тайёр бслиш учун сзидаги мол олганлиги хакидаги васикаларни йскотишга шошилади. Шу билан хакикатни бутунлай сшираман деб сйлайди. Лекин Аллох уни ксриб турибди. Киёматда ундан биродарининг хакини тслик килиб олиб беради.
Агар инсон бу хакни унутиб ксйган бслса, Аллох уни афв стади. Хак сгаси агар хаккидан воз кечса кечиб юборгани учун мукофотлар берар сди. Киши сзига хиёнат килган муслимга нисбатан хам схши фикрда бслмоги унинг хиёнатига хиёнат билан жавоб бермаслиги лозим. Мусулмон киши одамлар билан чиройли муомалада бслсин. Унга огир килганлар юкини у енгил килсин, афв стсин, кечиб юборсин ёки ундан баъзи нарсаларини енгиллаштирсин. Шосд Аллох ундан кечиб юборса.
Омонатдор бслишга ёрдам берадиган сабаблар
Инсонни омонатни адо стишга олиб борадиган бир канча сабаблар бор. Уларнинг снг мухим ва катталарини куйида санаб стамиз.
1. Инсон сзини Аллох сратган сканлигини билмоклиги. Яралмиш Яратувчининг кули бслади. У сзи ва Ларвардигори сртасидаги алока хакларини адо килмоги лозим.
2. Инсон Аллох таъолонинг унга неъмат ва фазлу мархаматлар килувчи зоотлигини ва сзининг Аллох неъматларига бурканганини билиши-англаб етиши. Кул Ларвардигори томонидан омонат ксйилган хакни адо килишдан бош тортиши мумкин смас.
3. Мазкур омонатлар Аллох тарафидан унга фарз килинганини ва бу фарзларни адо килиш шартлигини хис килиши.
4. Инсонннинг Ларвардигори барча нарсани ксриб-билиб турувчи зотлигини, Ундан хеч нарса махфий бслмаслигини ва инсон елкасидаги мазкур омонатлар хам шулар жумласидан бслиб уларни адо стиш шартлигини хис стиши.
5. Инсон качон-ки мана шу хакни бажарса ва бу омонатларни хох махфий бслсин, хох ошкора бслсин, хакикий адо стса дунё ва охиратда улкан ажру-савобга сга бслишини тушуниб етиши. Дунёда бериладиган схшилик; калбининг очилиши хотиржамлиги ва Аллох унинг ризкини кенг —мсл килиб ксйиши. Охиратда бериладиган схшилик; Ухровий ажр бслган улкан савоб.
Бундан бошка сабаблар хам бор. Лекин биз уларнинг снг мухимларини санаб стдик. Аммо сиз ксриб турган баъзи бир кишилар зиммаларидаги хакларини адо килмасликлари ёки уни чала адо килишлари, Аллох харом стган чегараларни бузишлари калбларида Аллохни схши танимаганликлари ёки Аллох неъматларини тслик хис стмаганлари, Аллохнинг Холик ва Молик зотлигини билмаганликлари ёки жазо ва мукофот бераман деган ваъдасини тасдик стмасликларидир. Аки шунга схшаш бошка бир сабаблардир.
Диний омонатларга хиёнат килаётган кимсалар ёки уларнинг адо килмаётганлар калбларида иймонлари заиф бслган кишилардир.
Биз Аллохдан калбларимизни сзининг тоатида жамлашлигини ссраймиз. Аллох таъоло Мусулмонларнинг калбларини ва калималарини бир килсин! Уларни хак йслга чиройли суратда кайтарсин. Уларга хакни хаклигини ксрсатиб унга сргашишни, ботилни ботиллигини ксрсатиб, ундан узоклашишни насиб стсин!