Bir kuni hazrat Abu Bak(r. a.) yoniga Bilol keldi va so‘z boshladi:
- Ey, Rasululloh (s.a.v.)ning xalifasi, men sen bilan xayrlashishga keldim...

- Nega, ey, Bilol, qayoqqa ketayapsan?
- Rasululloh (s.a.v.) bo‘lmagach, shaharda ortiq qolishni istamaganligim uchun bu yerdan ketayapman.
- Qayoqqa ketmoqchisan?
- Shomga. U yerga borib jihod bilan shug‘ullanmoqchiman.
- Biz bunga rozilik berolmaymiz, ey, Bilol, yonimizda qol. Sen bizga keraksan.

Bilol xayrlashish uchun kelgan edi, o‘ylab oxiri javob berdi:
- Xo‘p, ey, Abu Bakr, faqat meni o‘zing uchun ozod qilsang qolaman. Ammo, Alloh rizoligi uchun ozod qilsang ketaman.
Bu gapdan hazrat Abu Bakr (r. a.)ning quloqlari qizib ketdi. Aytilmasligi kerak bo‘lgan gap aytilgan, eslamaslik kerak bo‘lgan voqea yodga olingandi.

- Bu nima deganing, ey, Bilol, shu kunga qadar biz seni ranjitadigan ish qildikmi?
- Yo‘q, aslo, - javob qildi Bilol.
- U holda bilgilki, biz bu ishni Alloh rizoligi uchun kildik va unutdik. Allohdan o‘zga hech bir borliqdan mukofot kutmadik. Biz seni Alloh rizoligi uchun sevamiz, Alloh rizoligi uchun yonimizda qolishingni istaymiz.

Bir muddat o‘ylanib turgach, past ovozda javob berdi:
- Bo‘pti, qolaman, ey, Abu Bakr.

Ma’lumki, Rasululloh (s.a.v.)ga umrlarining oxirida Madinaga elchi yuborgan ko‘pgina qabilalar Islom dinini qabul qilishganini bildirishgandi. Elchilar Madinada bir qancha vaqt qolishib, Islom asoslarini, Qur’on suralari va oyatlarini o‘rganib, so‘ng yurtlariga qaytishgandi.

Qabila ahli Islomni ular o‘rgatgandek o‘rganishdi. Bir qismigagina Madinadan yuborilgan ustozlar yordam berishdi. Xullas, bu qabilalar elchilar yoki yuborilgan ustozlar o‘rgatganidek, Payg‘ambarimiz (s.a.v.) va Islom dini haqida ma’lumotga ega bo‘lishdi.

Shu orada Ashobi kiromning Rasululloh (s.a.v.)ga ko‘rsatgan ehtiromi tilga olindi. Unda hech bir qabila boshlig‘i, hatto hech bir sulton ko‘rmagan ehtirom va sevgi ila bog‘langanliklari aytildi. Olingan bu ma’lumotlar payg‘ambarlikning Alloh marhamati ekanligini bilmaydigan bir qancha «ilg‘or»lar ishtahasini ochib yubordi. Payg‘ambarlik da’vosida chiqib, xalqni boshkarish yo‘lini tutish, har orzusi buyruq hisoblangan ulkan baxt deya bilingan payg‘ambarlikni bajarish, albatta, yoqimli maslak edi.

Shuningdek, Rasululloh (s.a.v.) Vado hajidan qaytib, bir necha kun xastalanishi va bu xabar Yaman taraflarga tarqalishi bilan Asvod al - Ansiy deya tanilgan, xalq o‘rtasida nayrangbozlik bilan nom chiqargan bir shaxs darhol Payg‘ambarlik da’vosida o‘rtaga chiqdi. Atrofiga to‘plagan yetti yuz kishilik qo‘shin unga yetarli darajada jasorat berdi. Avval, Payg‘ambarimiz (s.a.v.) tomonidan tayinlagan hokimlarga qarshi bir maktub yozdi. Maktubning mazmuni, yurtimizdan keting va zakot sifatida to‘plaganlaringizni ham qaytaring. Chunki bu yerlar va mollarga egalik qilish huquqi biznikidir, deyilgandi.

Asvod vaqt o‘tkazmasdan Najronga yo‘l oldi. Payg‘ambarlik da’vosi bilan chiqqan kundan o‘n kun o‘tib, Najronni zabt etdi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) tomonidan Najronga hokim qilib tayinlangan Amr bin Hazm va Xolid bin Said ortga chekinishga majbur bo‘ldi. Nabiylar Sarvari (s.a.v.)ga ilk daf’a imon keltirganlar orasidan joy olgan va din yo‘lida tortmagan zahmati qolmagan Xolid bin Said bu safar, payg‘ambarlik da’vosida chiqqan qallob keltirgan kulfat bilan yuzma-yuz to‘qnashdi.

Asvod bu safar San’a shahriga yo‘l oldi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) tomonidan tayinlangan Shahr bin Bazon unga qarshi chiqdi.
Bu muhorabada Asvodga zafar kulib boqdi. Shahr o‘ldirildi. Asvod Shahrning xotini Ozodni nikohiga oldi.
Asvod boshlagan harakat tobora kattalashib borardi. Har tomondan quvvat olib qadami tobora sobitlashayotgandi. Bir paytlar Payg‘ambarimiz (s.a.v.) yonlariga kelib Islom dinini qabul qilgan mashhur qahramon Amr bin Ma’diy Kirib ham unga qo‘shildi va Mazhij qabilasi raisligiga tayinlandi.

Qanday sabab ta’siri bo‘lsa-bo‘lsin, Amr bu dunyoning ikki kunlik ne’matiga aldanib, sahobalik sharafini qo‘ldan chiqardi va iymon hududini ko‘chkidek tark etdi. Keyin aldanganligini tushunib tavba qildi va musulmon bo‘ldi. Ammo nomi qayta sahoba devoniga kiritilmadi. Chunki u tavba qilgan vaqtda Rasululloh (s.a.v.) foniy olam bilan vidolashganiga ancha bo‘lgan edi.

Amrdek qo‘li bukilmas, nomi tillarda doston «Samsana» nomli qilichi olti yuz yil davomida Amaviylar va Abbosiylar sharaf timsoli sifatida «saltanat qilichi» hisoblangan bir qahramonning Asvoddek lo‘ttibozga ergashishi haqiqatdan ajablanarli.

Najron va San’adagi mag‘lubiyat maktub orqali Rasululloh (s.a.v.)ga bildirilgan, Sayyidul Anbiyo (s.a.v.) ham bo‘shashmaslikni, qarshi jang qilishni buyurgandilar. Mo‘minlar bu amrga binoan, atrofdan kuch to‘playotgan bir paytda, Ozod va amakivachchasi Fayruz o‘zaro maslahatlashishdi. Uxlab yotgan Asvodning boshi kesildi. Shu bilan soxta payg‘ambar umri bitdi. Ozod o‘ldirilgan xo‘jayinning intiqomini olgan va Islomga haqiqiy ma’noda unutilmas xizmat qilgandek bo‘ldi. Alloh undan rozi bo‘lsin.

Asvod boshlagan harakat somon olovidek qisqa vaqt ichida atrofni dahshatga soldi. Ammo qo‘p o‘tmay so‘ndirildi. Uning insoniyatga keltiradigan hech bir qonun-qoidasi yo‘q edi. Biror ahloqiy fazilatga da’vat qilmagandi. Zo‘rlab nikohiga olingan xotini Ozod u haqda: «Vallohi undan-da ko‘proq nafratlanadigan odamni Alloh yaratmagan. Alloh rizoligi yo‘lida hech bir ishni qilmaydi, har qanday yomonlikdan kaytmaydi», degan. Asvod ahvoli shu bo‘lgach, uning atrofidagilar ham ahloq, fazilat, insonlarga xizmat kabi oliy maqsadlarni qo‘zlaganini aytib bo‘lmasdi. Ko‘pchiligining talonchilikdan boshqa maqsadi yo‘q, bir guruh tomosha talablar edi. Haqiqatan ham ular: «Asvod o‘lgan bo‘lsa-da, keltirgan din davom etadi, xotirasi yashaydi», deyilmagan va tarqab ketishgandi. Hatto, Asvod ismining ma’nosini ham bilishmasdi, nomi kabi «qora dog‘» bo‘lib qoldi, xolos. Chunki Asvod «qora» degan ma’noni biddiradi.

Boshlanib bitgan uch-to‘rt oylik Asvod voqeasining nihoyasining xabari Madinaga yetganda, Usoma qo‘shini hali hamon safardan qaytmagandi.

Asad qabilasi raisi Tulayha bin Huvaylid odamlar orasida kohin sifatida ham mashhur edi. Vaqti kelib Tulayha kohinlik bilan chegaralanmadi, Payg‘ambarlik da’vosi bilan chiqdi. O’ziga Jabroil kelganini aytib bir qancha ibratli so‘zlarni ham Jabroil keltirgan vahiy sifatida takdim qilardi.
- Sizning qabohatga borishingiz Allohga biror foyda keltirmaydi. Namozlaringizni kanda kilmang - der, bu esa qabila ahliga ma’qul bo‘lardi.

Tulayhaning Payg‘ambarlik da’vosida chiqqanligi xabari Madinaga yetdi va Rasululloh (s.a.v.) unga qarshi Diror bin Azvorni yubordi. Tulayha Azvorga ko‘p dosh berolmas, ammo uning qilichi ta’sir qilmagandi. Bu safar Tulayha o‘z qabilasi oldida «qilich kelmas Payg‘ambar» sifatida shuhrati ortgandi.

Bu orada Rasululloh (s.a.v.) vafot qilib, bu xabar Asad qabilasiga ham yetib kelgandi. Qabila ahli Tulayha hokimiyati qo‘l ostida to‘planishdi. Ko‘pdan buyon rejalashtirib yurgan fikrlarini o‘rtaga tashlashdi. Hech kim zakot berishni istamasdi. Hech kim peshona teri bilan topganini qo‘ldan chiqarishni istamasdi.

Qo‘shni G’atafon qabilasi bilan uchrashuv o‘tkazishdi. Qaror ularga ham tushuntirildi. G’atafonliklar bunga rozi bo‘lishdi va bu ishda suyanchiq bo‘lishlarini bildirishdi. Ish silliq ko‘chishi uchun Madinaga elchi yuborishni ma’qul ko‘rishdi.

Madinada hazrat Abu Bakr (r.a.)ni topgan elchilar ikki qabila maqsadini aytishdi. Namoz o‘qishlarini, ammo zakot bermasliklarini tushuntirishdi.
Hazrat Abu Bakr (r.a.) javob berishga shoshilmadi.
- Borib qabilangizga ayting, Rasululloh (s.a.v.)ga bergan echkining bo‘ynidagi ipni berishdan bosh tortishsa ham ularga qarshi jihod e’lon qilaman, shuni bilib qo‘ysinlar, - dedi.
Bunga javoban hazrat Umar (r.a.) o‘z fikrini aytmoqchi bo‘ldi:

- Nimaga ishonib ular bilan urishmoqchisan, ey, Abu Bakr?.. Payg‘ambarimiz (s.a.v.): «Men, insonlar bilan "Allohdan boshqa iloh yo‘qdir, Muhammad Allohning Rasulidir" deya shahodat keltirgunlariga qadar jihod qilish amrini oldim, Ular bu haqiqatga shahodat keltirishganda jon va mollarini muhofaza qilgan bo‘ladilar, Islom haqqi boqiydir, u olinadi», deya marhamat qilgan, dedi.
Ammo, hazrat Abu Bakr (r.a.) bu masalani boshqacha tushungandi:
- Vallohi, ular hazrat Payg‘ambar (s.a.v.)ga bergan bir uloq, yo hayvonning bo‘yniga bog‘lagan ipni menga ham berishmasa ular bilan jang qilaman. Zakot mol haqqidir. Vallohi, namoz va zakotni ayirmoqchi bo‘lganlarga qarshi urush e’lon qilaman, — dedi.

Hazrat Umar (r.a.) javob bermadi. Ehtimol, xalifa haqlidir, deb o‘yladi. Har ish Rasululloh (s.a.v.) zamonida bo‘lgani kabi yuritilishini istardi. Bugun zakot bermaganga indashmasa ertaga ikkinchi, uchinchi... e’tirozlarga ham zamin tayyorlagan bo‘lishadi. Bir qabila ro‘zani rad qiladi, boshqasi meros masalasida muammo chiqaradi. Hazrat Umar (r.a.) shularni o‘ylarkan, xotirasiga bir oyat keldi: «... Agar tavba qilib, namozni mukammal ado etsalar va zakot bersalar, ularni qo‘iib yuboringiz! Albatta, Alloh kechirimli va rahmlidir.» (Tavba surasi, 5-oyat)

Birozdan so‘ng hazrat Umar (r.a.) Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning bir muborak so‘zlarini xotirladi: «Islom besh tamoyil asosida qurilgan. Bular Allohdan boshqa iloh yo‘qdir, Muhammad Uning Rasulidir, deya shahodat keltirish, namoz o‘qish, zakot berish, Baytullohni haj maqsadida ziyorat qilish va Ramazon ro‘zasini tutishdir». Zakot berishdan bosh tortuvchilar shu besh tamoyildan birini bajarmagan hisoblanadi. Bu masalaga e’tiborsizlik qilinsa, yahudiylar, nasroniylar holiga tushib qolish muqarrar. Ixtiyorlarida o‘zgarmas, qat’iy din bor. U buning xohishiga ko‘ra ilova qilinib, yoki bir qancha oyatlar chiqarib tashlanadigan kitoblar ham bor. Bular bari hazrat Muso (a.s.) va hazrat Iso (a.s.)lar keltirgan merosga munosib egalik qilolmagan ummatlar qusuri edi. Agar Rasululloh (s.a.v.) vafotlariga bir oy bo‘lmasdan zakot amri rad qilinsa va bu holat hazrat Payg‘ambar (s.a.v.)ning eng yaqin birodarlari tomonidan bajarilsa, kelajak avlod nima kiladi?

Hazrat Umar (r. a.) birozdan so‘ng boshini ko‘tarib:
-   Haklisan, ey, Abu Bakr, - dedi.
Hazrat Abu Bakr (r.a.) elchilarga qat’iy rad javobini berib, tadbirli bo‘lish kerakligini yana bir bor his qildi va Madina atrofidagi tog‘ yo‘llariga soqchilar qo‘ydirdi. Keyin ularga bajarishi lozim bo‘lgan vazifalarini, yaqinlashayotgan tahlikali vaziyatni tushuntirdi. Soqchilar boshida Ali bin Abu Tolib, Zubayr bin Avvom, Talha bin Ubaydulloh, Sa’d bin Abu Vaqqoslar bor edi.
Madinada turib qo‘liga qurol ushlagan musulmonlar masjidga kelolmasdi. Chunki ular kecha-yu kunduz masjidni qo‘riqlashardi. To‘satdan qilingan hujumga hozir turmoq lozim edi. Hazrat Abu Baqr (r.a.) bir suhbatida:
—Ular bizning kamchiligimizni ko‘rishdi. Tundami, kunduzmi, qachon kelishlarini bilib bo‘lmaydi. Eng yaqini ham o‘n ikki mil masofada. Bizga taklif bilan kelishdi,
rad qildik. Bu ularga ma’qul bo‘lmadi, albatga. Shuning uchun tayyor turmog‘imiz lozim, g‘aflatda qolmaylik, — dedi.

hidan boshqa kishini uchratmadik», — deyishgandi.
Bu fursatni qo‘ldan chiqarmaslik lozim edi.
Ular Madinadan ketishganiga uch kun bo‘lgan edi hamki, bir soqchi hazrat Abu Bakr (r.a.)ga kelib dedi:
- Ey, Rasululloh (s.a.v.)ning xalifasi, Asad va G’atafon qabilalari bostirib kelishmoqda.
Masjidda yig‘ilganlar darhol yo‘lga chiqishdi. Ularni Madinaga kirmasdan qarshiladilar. Qilich, nayza, o‘qlar birligida urush boshlandi, qarshi taraf qo‘mondoni Tulayha bin Huvaylid edi. Kelgan bosqinchilarni ortga qaytarishdi. Madinaliklar ularni «Zahusho» degan joygacha quvib borishdi.

Shundan keyin hazrat Abu Bakr (r.a.) bir qism qo‘shin bilan Madina atrofidagi qabilalarga salohiyatini ko‘rsatib qo‘ymoqchi bo‘lib, Avs, Murra, Zubyon, Nasib qabilalariga qarshi yurish boshladi.
Ular avvaldan hozirlagan tuzoqni ishga solishdi. Tepalardan shishirilgan teri to‘rvalarni pastga qarata yumalatishdi. Bir zumda tuyalar sarosimaga tushib qolishdi va har tomonga tarqalib qocha boshladi. Qilingan harakat natija bermadi. Tuyalar charchagunlaricha qochishdi. Suvoriylar Madinaga yetib kelganlarida qosh qoraya boshlagandi. Bu holni zavq bilan tomosha qilgan odamlar atrofga xabar tarqatishdi. Hazrat Abu Baqr (r.a,)ning ahvoli nochorligini aytishdi. Musulmonlar bir hujumda inqirozga uchrashini gapirishardi. Atrofdan yordam keldi. Hatto Tulayha, o‘g‘li Habbolni yordamga yubordi.


Hazrat Abu Bakr (r.a.) tunni uyqusiz o‘tkazdi. Kun yorishayotgan bir vaqtda harakatga kirishgan badaviylar kutilmagan to‘qnashuvga uchradilar. Chunki jangda Abu Bakr (r.a)ning qo‘li baland keladi. Badaviylar jang maydonida juda ko‘p odamlaridan ayrilib, ortga chekinishdi. Tulayhaning o‘g‘li ham o‘liklar orasidan joy olgan edi.

Zubyon va Avs qabilasidan bo‘lgan badaviylar mag‘lubiyat alamini o‘z qabiladoshlari orasidagi musulmonlardan olishga kirishdilar va ularni tutib olib o‘ldirishdi. Boshqalar ham shunday qilishdi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) bularni eshitib, o‘ldirilgan musulmonlar qancha bo‘lsa, shuncha odam o‘ldirishga qasam ichdi.

O’sha kecha Adiy bin Hotam, Zabarkonlar yuborgan zakot Madinaga yetib keldi. Bu hol hazrat Abu Bakr (r.a.)ni majnun qildi. Chunki zakot kelishi murosa ifodasi edi. Shu voqealar bo‘layotgan bir paytda Rasululloh (s.a.v.)ning vafotiga ikki oy to‘lgandi. Oradan yana o‘n kun o‘tdi. Madina ufqida ko‘tarilgan chang-to‘zon bu muborak shahar ahlini hayajonga soldi. Qo‘llar Alloh biladi necha marta yurakka bostirildi. Ammo bu hayajon sevinch va shodlik tuyg‘ulariga almashishi uchun ko‘p vaqt o‘tmadi. Chunki kelayotgan qo‘shin, Usoma qo‘shini ekanligini bildiruvchi xabar yetib kelgandi. Ko‘ksini qoplagan iztirobli tuyg‘u bir teran nafas bilan chiqarib tashlandi. Rasululloh (s.a.v.) vafotidan so‘ng ko‘zlarda ilk daf’a shodlik nishonalari ko‘rinmoqda edi.

Usoma kelib, hazrat Abu Bakr (r.a.) bilan ko‘rishdi. Safar davomida umuman dushmanga uchramaganini aytdi. Rasululloh (s.a.v.) buyurgan joylarga borganini aytdi. Borish-kelishi yetmish kunlik ushbu safar davomida biror kishining ham burni qonamagandi. Yuzlab chaqirim yo‘l bosib o‘tildi, qancha tepalar, necha vodiylardan oshildi. Jazirama quyoshda qumlarga botib yo‘l bosgan vujudlar ter va chang-to‘zon ichida qolgan, ammo qo‘ngillar pok, shodlikdan ruhlari yengil edi. Chunki ular Alloh rizoligi uchun, Alloh dinini himoya qilish uchun yo‘lga chiqishgan edi va shu maqsadda qaytishgandi.

Bir yil avval Tabuk safariga Rasululloh (s.a.v.) bilan birga chiqqanlar, U (s.a.v.) bilan birga bu vodiylarni oshganlarning ko‘zlari yoshlanib, shirin xotiralarni eslashgandi.
Hazrat Abu Bakr (r.a.) qo‘shin qaytishini kutayotgan kunlarida, "Biz Usomadan norozimiz, ey, xalifa... Avval ham aytgandik. Safarni burnimizdan chiqardi..." deydigan insonlarni kutdi. Ammo bunday shikoyat bo‘lmadi. Qo‘mondon yosh va tajribasiz edi. Ammo tayinlangan vazifani muvaffaqiyat bilan yuritganiga ham shubha yo‘q. Bo‘lsa albatta tilga olinardi. Shaxsan Rasululloh (s.a.v.) hayotliklarida va dunyo hayotidan vidolashgandan so‘ng shikoyat qiluvchilar hech bo‘lmasa shikoyatlari qanchalik haqli ekanligini isbotlash uchun ham bir ikki gap aytmasdan turolmasdi. Avvalgi safarlarda qo‘mondonlarning nojo‘ya harakatlaridan Rasululloh (s.a.v.)ni xabardor qilib turilardi. Shunday ekan, bu kabi holatlar albatta davlat boshlig‘iga yetkazilishi kerak edi.

Usomaning qo‘mondonlikka tayinlanishi haqiqatan muhim ahamiyatga ega edi. Ota-onasi xizmatkor bo‘lgan qora tanli yigit, uzoq safarga chiqqan qo‘shinga boshchi qilib keltirilgandi. Bu bilan Rasululloh (s.a.v.) vazifaga tayinlashda nasl-nasab, irq va yoshga ahamiyat bermasdan hulqi, bilimiga e’tibor berishlarini isbotlagandi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) zakot berishdan bo‘yin tovlayotgan va dindan qaytayotganlarga qarshi harakat kilish vaqti kelganini tushunib, qo‘shin oldiga keldi. Shaxsan o‘zi ularga kerakli darsni beradi. Shunda hazrat Ali (r.a.) xazrat Abu Bakr (r.a.) mingan otning uzangisidan tutdi va dedi:
- Qayoqqa ketayapsan, ey, Abu Bakr?.. Senga Payg‘ambarimiz (s.a.v.) Uhud kuni so‘zlagan so‘zlarini xotirlatay. Qilichingni qiniga sol va bizni falokatga boshlama. Aminmanki, seni yo‘qotsak sendan keyin Islom nizomi umuman qayta qurilmaydi.

Hanuz uni xalifa sifatida qabul qilmagan hazrat Ali (r.a.)ning bu so‘zlarida faqatgina samimiyatni ifodalanayotganiga shubha yo‘q edi.
Natija esa hazrat Abu Bakr (r.a.)ning qaroridan qaytishi va fikrini o‘zgartirishi bilan yakunlandi. Vaqt o‘tkazmasdan qo‘shinni o‘n bir bo‘lakka bo‘lishdi. Har biriga bittadan qo‘mondon tayinlashdi. Bosh qo‘mondon qilib Xolid bin Validni qo‘yishdi.

Bir maktub yozildi va ko‘paytirildi. So‘ng har bir qo‘mondonga bittadan tarqatildi. O’sha xatda: «Hidoyatga xayrixoh bo‘lgan va Islomni qabul qilib, bu yo‘ldan qaytmaganlarga salomlar bo‘lsin!» deya boshlangan edi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) Payg‘ambarlar Sultoni Rasululloh (s.a.v.)dan so‘z ochib, U (s.a.v.)ning vafotidan so‘ng dindan qaytish noto‘g‘riligini bildiruvchi oyatni xotirlatib, tavba qilishmasa, ular bilan jangga kirishni bildirgan»

Hazrat ABu Bakr (r.a) yuborgan ilk bayroq (tug‘) Xolid bin Validga oid edi. Unga Tulayha huzuriga borish buyurildi. Abu Jahlning o‘g‘li Ikrimaga bir tug‘ berdi va
Musaylama al-Kazzobga borishni buyurdi. Boshqa amirlarga ham boriladigan joylar ham shu tarzda bayon qilindi. Jumladan:

1.   Xolid bin Valid, Tulayhaga
2.   Ikrima bin Abu Jaxl, Musaylamaga
3.   Muhojir bin Abu Umayya, Avs qabilasiga
4.   Xolid bin Sa’d, Shom tarafga
5.   Huzayfa bin Mihson, Daboga
6.   Arfaja bin Harsama, Iqrimaning yordamiga
7.   Shurayh bin Husana, Mahraga
8.   Ma’n bin Hojiz, Sulaym va Havozin tomonga
9. Suvayd bin Mukarrin, Yaman tomonlardagi Tihomaga
10. A’lo bin al-Hadramiy, Bahraynga.

Hazrat Xolid qo‘shinini olib, Asad qabilasi tomon yo‘l oldi. Qabilaga yaqinlashayotib, Ukkosha bin Mihson va Sobit bin Akramga buyurdi. Bu ikki xalifa Tulayhaga tegishli yerlar tomondan aylandi.
Birozdan so‘ng yetib kelgan Xolid bin Valid ikki birodarini qora qonga belangan holda qo‘rdi. Ular xarob ahvolda tashlab ketilgandi. Bu hol mo‘minlar ko‘zini yoshlatdi. Chunki Rasululloh (s.a.v.) bilan bo‘lib o‘tgan aziz xotiralar yodda edi. Bir kun Rasululloh (s.a.v.): «Ummatlarimdan yetmish ming kishi, so‘zsiz jannatga kirajak», — dedilar.

Ukkosha bu xushxabarni eshitib: «Ey, Allohning Payg‘ambari, duo qil, Alloh meni shu insonlar qatoridan qilsin», — deya o‘tingan, Rasululoh (s.a.v.) ham unga javoban: «Sen ulardansan», — deya marhamat qilgandilar.
So‘zsiz jannatga kirish xushxabarini olgan Ukkosha, bir paytlar musulmon bo‘lib, so‘ng dindan qaytib, yana dinga qaytgan va Asad qabilasi jallodlari tarafidan shahid bo‘lgan.

Hazrat Xolid olg‘a yurdi. Nihoyat bir kecha Tulayha qo‘shini bilan yuzma-yuz keldi. Bir paytlar hazrat Payg‘ambar (s.a.v.) tomonidan qalbi Islomga yaqinlashar deya Hunayn o‘ljasidan yuz tuyalik hadya berilgan va alohida maosh tayinlangan Uayna bin Hisn, yetti yuz kishilik qo‘shin bilan kelib Tulayhaga qo‘shiladi va shunday deydi: «Biz uchun Asad o‘g‘illaridan chiqadigan payg‘ambar, Hoshim o‘g‘illarining payg‘ambaridan ko‘ra ma’qulroqdir. Muhammad o‘ldi. Endi sizga payg‘ambar Tulayha, Unga itoat qiling!» deya hanuz qalblariga imon to‘g‘ri joylashmagan qabilasini ham bu urushga boshlagandi.

Atrofdagi tog‘larga chekingan bir guruh badaviylar, jang natijasini kutishayotgandi. Qilingan takliflar natijasiz bo‘ldi. Hazrat Abu Bakr (r.a.)ning maktubi foydasiz qoldi. Hazrat Xolid muhorabadan boshqa yo‘l yo‘qligini anglab yetdi. Ukkosha va birodarlari jasadini ko‘rgan musulmonlar jangda g‘olib bo‘lishga intilishardi. Oradan o‘tayotgan vaqt Asad o‘g‘illarining qadam va qadam ortga chekinishini ko‘rsatayotgandi. Uayna qo‘ldan ketayotgan zafarni ko‘rib Tulayhaga:
- Jabroildan xabar bormi?.. Keldimi?.. - dedi.
- Yo‘q, hanuz kelmadi.
Bu javobdan so‘ng Uayna yana jang maydoniga kirib ketdi. Birozdan so‘ng yana qaytib keldi. Shu savolni takrorladi, yana o‘sha ayni javobni oldi. Uchinchi safar kelganida xushxabar eshitdi va hayajonlanib, kayta so‘radi:
- Nima dedi?..
- Uning boshiga kelgan sening boshingga ham keladi, unutilmas bir voqea yuz beradi, - dedi.

Uayna bu gaplardan biror narsa anglolmadi. Zotan, Tulayha ham anglaydigan bir gap aytmagandi. Kohinlar turli shaklda ifodalaydigan so‘zlar shunday bo‘ladimi?..
Uayna uzoqlashdi, ya’ni nari ketdi. Birozdan so‘ng Tulayhaning o‘z otiga minganini va xotini Navorni ham ortiga mindirib jang maydonini tark etganini ko‘rdi.

Bu jangga yuz foiz g‘olib bo‘lish umidida kelgan Uayna, payg‘ambarining qochganini ko‘rib, jonini qutqarib qolish ham katta muvaffaqiyat ekanligini anglab yetdi. Tulayhaning bu harakatini anglolmadi, hech bo‘lmaganda qo‘l ostidagi odamlariga biror nima deyish lozimligini o‘yladi. Qabiladoshlariga ahvolni tushuntirib, «Chekinamiz, men ham ketaman endi» demoqchi edi hamki, ajal nafasi peshonasini silab o‘tganini his kildi. Chunki Xolid bin Valid bilan ro‘baro‘ kelib qolgandi. Buyog‘i ma’lum, yo o‘ladi, yo asir bo‘ladi. Uchinchi yo‘l yo‘q. Xoliddek yelkasi yer ko‘rmagan jangovarni mag‘lub etishni xayoliga ham keltirolmasdi.

Albatta istardiki, Xolidni oldiga solib, qo‘li va bo‘yniga arqon solib, qabilasiga olib borib «Mana, tillarda doston qahramon qarshingizda amrimni kutib turibdi» deyishni...
Shunda nomi tillarda doston bo‘lib, «Xolidni bo‘ysundirgan yigit» sifatida xotirlanardi. Afsuski, Uaynaning bularni xayolida jonlantirishga ham holi qolmagandi. Shu bugunga qadar necha janglarda qatnashib, qanchadan-qancha insonlarning umr daftarlarini yopgan Uayna uchun hamma narsa tugagan edi. Xolidning beshafqat zarbalari ostida jon taslim qilgandan ko‘ra asir tushish ma’qul edi. Balki bu mojaro natijasida yana hayot nuri ko‘rinib qolar, to‘rt-besh kun yashash imkoni topilar.

Qo‘llari mahkam bog‘langan Uayna, bir burchakda boshiga tushadiganlarini kutib o‘tirardi. Pushaymonlik tuyg‘usi qalbini qamragandi. Boshiga kulfat orttirib, shirin jonini tahlikaga qo‘ygandi.
Tulayha qo‘mondonlaridan biri Kurra bin Hubayra, hazrat Sayfulloh asir olgan asirlar orasida edi. Jang natijasini tahmin qilib, oldinroq jimgina qochib qolganlar hayotlarini qutqarib qolishgandi.
Dindan qaytganlarga qarshi ilk muhoraba muvaffaqiyat bilan yakunlandi. Bosh qo‘mondon olingan asir va o‘ljalarni Madinaga yuborarkan, yozgan maktubida: «Ey, Rasulullohning xalifasi, yangi amrlaringni kutaman», -deb yozgan edi.