Yoruv o‘ziga juda ishongan, bu qadar iymonli inson bilan hayoti davomida birinchi marta tanishmoqda edi. Ortida turgan va ikki yuz qirq ming kishidan iborat daryo kabi qo‘shin uning diliga qo‘rquv solmayotgan edi. Go‘yo bu qo‘shinlar jasorat va iymonning namoyondalari edi.

Avvaldan nomi tillarda doston bo‘lgan bir qahramon bilan ro‘baro‘ turganini bilmaganda bir hovuchgina qo‘shini bilan shunday katta qo‘shinga qarshi chiqqan bu odamning aql-hushi joyida emasligini rohatlanib so‘zlardi. Bu insonlarning har biri olti kishi bilan kurashishlari kerak edi, ehtimolki, hatto zafar qozonishni o‘ylashardi.

U ich-ichidan: «Sen nimalar deyapsan? Nima deb vaysayapsan, ey, Xolid? Siz kechagina och-yalang‘och arablar emasmidingiz? Qanday qilib buyuk bir Bizans davlatini himoyangizga olish haqida bahs yuritmoqdasiz? - deyishni istayotgandi.

Agar shunday desa ham, haq hisoblanardi. Ammo Xolidni daryo kabi qo‘shinlarning qarshisida bunchalik qatiyatli, bunchalik xotirjam so‘zlatgan bir imon bor edi. Go‘yo bu yerdagi olomon va kuchli bo‘lgan qo‘shinning qo‘mondoni o‘zi edi. Go‘yo Rum qo‘shini ularga sulh taklif qilish, jonlarini saqlab qolinishini tilash uchun bu yerga kelgandek edi. Hazrat Sayfullohning ta’rif etib bo‘lmaydigan darajadagi jasoratining yonida, uni bunchalik jasur qilgan bir ishonch va bu ishonchning tayanchi bo‘lgan bir quvvatli din bo‘lishi kerak edi. Unda o‘limdan qo‘rqish hissi ko‘rinmasdi. Ertangi hayoti bugungidan ham yaxshi bo‘lishiga yuz foiz ishongan, o‘zining Alloh yo‘lida ekanligiga hech shubha qilmaydigan bir inson bilan yuzma-yuz turganligini ko‘rardi.

—   Bugun diningizni qabul qilgan kishining sizning diningizda o‘rni qanday bo‘ladi?
—   Alloh farz qilgan amallarni bajarishda holatimiz bir xil. Ayni haqlarga ega bo‘ladi, ayni vazifalarni bajarishga majburdir.
—   Ajr va savob jihatiga nima deysan? Bugun musulmon bo‘lgan bir kishi, siz olgan savobni oladimi?
— Ha, hatto yanada ko‘proq oladi.
—   Bu qanday bo‘ladi? Siz avvaldan dinni qabul qilgansiz-ku?

— Biz Payg‘ambarimiz oramizda ekanligida unga ishondik. Unga kelgan vahiyni tingladik. Turli mo‘‘jizalarga guvoh bo‘ldik. Bizning ko‘rganimizni ko‘rgan, eshitganlarimizni eshitgan bir inson uchun imon keltirish juda tabiiy bir hol. Siz esa biz ko‘rgan narsalarni ko‘rmagan, biz eshitgan narsalarni eshitmagansiz. Shunday bo‘lgach, bugun samimiyat bilan iymon keltirganlar bizdan ko‘ra fazilatli bo‘ladilar.
—   Vallohi, to‘g‘risini aytding. Meni aldamading, ey, Xolid.
—   Ha, to‘g‘risini so‘zladim. Menda seni aldashga ehtiyoj yo‘q. Alloh bu so‘zlarimga guvohdir.

Suhbat shu yerda tugashi kerak edi. Chunki Yoruv qalqonining orqasini o‘girgandi. Bu esa jang qilishga chiqqan kishining taslim bo‘lishini bildirardi. Yoruv hazrat Xolidga qarab:
— Menga Islomni o‘rgat, ey, Xolid. Sizning diningizni qabul qilmoqchiman, - dedi.

Bu gaplardan hazrat Sayfullohning ko‘zlari yashnab ketdi. Ikki yuz qirq ming kishining qarshisida qo‘rquvdan hapqirmagan yuragi endi sevinchdan hapriqib ketdi. Eshitgani bu bir jumla go‘yo qalbini yoqib qovurar, ko‘zlarini yoshga to‘ldirgandi. Shu onda Rasululloh (s.a.v.)ning: «Sen orqali bir insonga Allohning hidoyat berishi, dunyoning eng qadrli ne’matlaridan ham xayrlidir» deganlarini eshitayotgandek edi.

—   Unday bo‘lsa, mening aytganlarimni takrorla, ey, Yoruv! Ashhadu anla ilaha illallohu va ashhadu anna Muhammadan abduhu va rasuluh.
Yoruv shahodat kalimalarini takrorladi. Keyin esa birgaliqda qo‘shinga qaytdilar. Hazrat Xolidning chodirida bir suvdon suv bilan g‘usl qildi. O’rgatilgan shaklda ikki rakat namoz o‘qidi.

Rum qo‘shini birinchi bo‘lib musulmonlarning o‘ng tarafiga hujum qildi. Ikki taraf bir-biriga yaqinlasharkan, hazrat Xolid chap tarafdagi qo‘shinning Rumlarga hujum qilishini buyurdi. Endi umumiy hujum boshlanib ketdi. Shu kungacha hech bir jangda qo‘shinini jangga kirgizib, o‘zi tomoshabin bo‘lmagan Xolid, bu safar ham arslon kabi hujum qilar, qaysi tarafga tashlansa, o‘sha tarafda bir bo‘shliq, bir kenglik paydo bo‘lardi. O’sha kuni Rumlarga qarshi shiddat bilan qilich o‘ynatganlardan biri Yoruv edi. Endi navbat qilichlarga, nayzalarga, o‘qlarga kelgandi. Kesilgan kallalar, uzilgan qo‘l va oyoqlar, singan suyaklar va nihoyat sel kabi oqqan qon bor edi, otlarning kishnashi, g‘animga hujum qilgan qahramonlarning qo‘rqinchli ovozlari, bir qilich zarbi bilan qo‘lidan yoki oyog‘idan ajralgan insonlarning vodiylarni titratgan faryodlari bir-biriga qorishib ketgandi. Ba’zan birortasi oti bilan birga yiqilar, yerdan turgan ot egasini sudrab olib ketardi. Ba’zan tushgan bir zarb tufayli qulagan odam qochib ketgan otiga yetolmay, o‘rtada qolib ketardi. G’animini yiqitib, kallasini kesish bilan mashg‘ul bo‘lgan odam otilgan bir o‘q tufayli yerga qular, keyin esa raqibi uning boshini tanasidan judo qilardi.

Zubayr bin Avvom u kunning holatiga yarashadigan shaklda qilich solar, mana bunday kurashadi, degandek shiddat bilan hujum qilardi. Uning bir to‘da odamlar atrofini o‘rab olganligini ko‘rdi.
—   Nima deysan, ey, Rasululloh (s.a.v.) xolasining o‘g‘li, biz bilan birgalikda jang qilasanmi?
—   Siz bunga dosh berolmaysiz!
—   Ko‘rasan, sen istaganingdek kurashamiz.
—   Juda soz, boshladik.

Shunday olishuvdan so‘ng ular birgalikda dushman qo‘shiniga tashlandilar. Urdilar, urdilar. Nihoyat o‘zlarini dushman qo‘shinining tashqarisida ko‘rdilar. Ortga qaytdilar. Islom qo‘shiniga yetishdilar. Bu paytda juda ko‘p Rum qo‘shinlarining hayotiga nuqta qo‘yilgan edi. Hazrat Zubayr yelkasi bilan bo‘yni orasiga tushirilgan zarblar tufayli jiddiy jarohat olgandi. Bu jarohatning o‘rni chuqurcha bo‘lib qolgandi. Keyinchalik tobe’in naslining eng buyuk yetti olimi orasidan joy olgan kichik o‘g‘li Urva, otasi bilan bog‘liq xotiralarni eslarkan, barmog‘ini shu bo‘shliqning, ya’ni chuqurchaning ichiga tiqib o‘ynaganini aytadi.

Dushman qo‘shinida saflar oralab aylanib yurgan ruhoniylar Injildan oyatlar o‘qib, qo‘shinlarni shiddatli jang qilishga undashardi. Islom qo‘shinlari orasida ham shunday vazifani bajarayotganlardan biri Muoz bin Jabal ba’zan mujohidlarga qarab: «Ey, Qur’on ahli, ey, Alloh kitobining himoyachilari, ey, Haqning va hidoyatning yordamchilari... Allohning rahmatiga quruq gap bilan, yuzaki amallar bilan erishib bo‘lmaydi. Alloh taolo rahmatini va mag‘firatini faqat sodiq qullarigagina ehson qiladi. Alloh iymon keltirgan va solih amallar qilgan kishilarni yer yuziga xalifa qilishini bilmaysizlarmi? Alloh taolo sizni aslo dushmandan qochayotgan holda ko‘rmasin. Sizning Allohdan boshqa sig‘inadigan kimsangiz yo‘q» der, ba’zan qo‘llarini ko‘kka cho‘zgancha: «Allohim, dushmanning oyoqlarini toydir, qalblariga qo‘rquv sol. Ustimizga sabot va huzur yog‘dir, senga bo‘lgan muhabbatimizni mangu qil, senga yetishmoqni doim orzu qilaylik. Zafar berib bizni xushnud qil!» deya yolborardi.

Shu payt Rumlar mo‘minlarning o‘ng tarafiga shiddat bilan hujum qildilar. Mo‘minlarning bir qismi bayroqlarining ostida jonlarini tikib kurashayotgan bir paytda, boshqa bir qismi ortga chekindi. Ba’zilari esa markazga intildi. Ba’zilari orqaga qocha boshladi. Buni ko‘rgan ayollar ularni toshbo‘ron qildilar. Tayoqlar bilan qarshi chiqdilar. Bu ayollarning orasida xalifa hazrat Abu Bakr (r.a.)ning qizi hazrat Asmo ham bor edi. Eri Zubayr bin Avvom bilan birgalikda bu muhim jangda katnashish uchun kelgan, shunday bir jon bozorining, jonli shahidlaridan biri bo‘lgandi. Sevikli otasining oxirat safariga chiqqanligini bilmasdi.

Ayollar safdan chiqib qochayotganlarni: «Qaerga?... Bizni dushman qo‘shinlariga qoldirib ketyapsizlarmi? O’lmasdan avval bizni ularga qoldirishga uyalmaysizlarmi?» - deya qarshilardilar.
Ularning bu so‘zlari va ustilariga yog‘dirilgan toshlari haqiqatan ham qochoqlarni uyaltirdi va ortga qaytishga majbur qildi. Qo‘llar yana qilichlarni tutdi. Yana jangga kirishdilar.
Bu paytda Madinadan kelgan xat tashuvchi Xolid bin Valid yoki Abu Ubayda bin Jarrohni qidirish bilan mashg‘ul edi. Atrofini qurshab «Nima xabar bor Madinadan?» deguvchilar ham bo‘ldi.
Ular haqli edilar. Ko‘pdan beri yurtlaridan biror xabar kelmayotgandi. Kelgan odam «Hazrat Abu Bakr xastalandi», — deb gap boshlagan edi, hazrat Xolid keldi. Uni bir chetga tortib:
Qanday xabar keltirding? — dedi.

— Xabarlar yaxshi emas, ey, Xolid. Hazrat Abu Bakr (r.a.) vafot etdilar. O’rinlariga Umar bin Xattobni xalifa bo‘lishini vasiyat qildi. U esa...
Hazrat Xolid u odamning so‘zini bo‘ldi:
—   U esa meni qo‘mondonlikdan ozod qildi, shundaymi? — dedi.
Ha, Xolid, keltirgan xabarimga ko‘ra, endi sen qo‘mondon emassan. Yangi qo‘mondon hazrat Abu Ubaydadir.

— Buyruqni menga ber.
Kelgan odam Umar (r.a.)ning muhri bosilgan maktubni berdi. Shu paytda ba’zi kishilar biror xabarni bilish istagi bilan ularga yaqinlashishdi. Hazrat Xolid ular eshitadigan ovozda:
— Juda soz, juda yaxshi... — dedi.

Keyin esa hech kimning gapirishiga fursat bermay xat olib kelgan odamni ulardan uzoqlashtirdi. Chodirda o‘tirishini va oqshomga qadar hech kimga hech narsa aytmasligini qattiq uqtirdi.
Hazrat Xolid haqiqiy qo‘mondon qilishi kerak bo‘lgan ishni bajargandi. Shunday bir vaziyatda qo‘mondon almashtirish va ayniqsa hazrat Abu Bakr (r.a.)ning vafot etganligi haqidagi xabarni tarqatishdan biror foyda yo‘q edi. Faqat qo‘shin larzaga kelishi mumkin edi va shundoq ham son jihatdan juda oz bo‘lgan qo‘shin uchun mag‘lubiyat eshigi ochilardi. Zotan, bir kundan so‘ng qo‘mondon o‘zgarishi, boshqa kishining amri ostida urush davom etishi kerak edi.

Qo‘mondonliqdan ozod etilish hazrat Xolid uchun deyarli ahamiyatli emasdi. Alloh yo‘lida kurashish kerak bo‘lsa, bir o‘zi ham buni mehr bilan bajara olardi. Shunday o‘y bilan yana dushman saflariga sho‘ng‘idi.

Ikrima bin Abu Jahl shiddat bilan qilich o‘ynatmoqda edi. Atrofidagilarning tarqoq holga kelishi uning vijdonini qiynadi. «Rasululloh (s.a.v.)ga qarshi mushrik sifatida necha marotabalab jang qildim. Bugun esa bir musulmon sifatida men qochmoqchimanmi?» deya o‘yladi. So‘ngra atrofidagilarga qarab hayqirdi:
—   O’lguniga qadar jang qilish uchun men bilan kim va’dalashadi?

Avval amakisi Xoris bin Xishom javob berdi:
   — Men, ey, Ikrima. Oxirigacha sen bilan bo‘laman. Undan so‘ng Diror bin Avvor keldi. Orqama-orqa kelganlarning soni ortdi. Nihoyat, to‘rt yuz kishilik guruh holiga kelishdi. Ular o‘lgunlaricha jang qilishga qasamyod etdilar. Keyin esa och bo‘ri kabi dushmanga tashlandilar. Eng shiddatli jang bosh qo‘mondon Xolid bin Validning chodiri oldida bo‘lmoqda edi. Bu to‘rt yuz kishining barchasi hazrat Xolidning chodiri atrofida yerga quladilar. Juda ko‘plari shahodat sharbatini ichishdi. Bir qismi esa o‘rnidan turolmaydigan darajada og‘ir yaralangandi.

Keyin esa yonidagi yuz kishi bilan Rum qo‘shinining markaziga shiddatli hujum uyushtirdi. Mo‘ljali bosh qo‘mondon Tazorikning chodiri edi. Oldidan chiqqanni yiqitib, o‘ldirib, ilgariladi. Uning maqsadini anglab, ortiga tushganlarning soni ham ortib bordi. Hujum shiddati dushmanning yuragiga g‘ulg‘ula solar, u ilgarilagan sayin hurmat ko‘rsatgandek yo‘l ochishardi.

Tazorik bu jangni borgan sari umidsizlanib kuzatmoqda edi. Jangni boshlayotganda yuz foiz g‘alaba qozonishiga ishongan edi. Ammo jang u istaganidek davom etmayotgandi. Daryo kabi qo‘shin, dengizdek qo‘shinning qarshisida yengilishdan o‘zga chora topolmaydi, deb ishongan edi. Kichikkina qo‘shin sabot bilan jang qilar, hatto tarqab ketishsa ham darhol to‘llanishar va borgan sayin jangni kuchaytirishardi. Buning sabablaridan biri esa sakkiz-o‘ntadan bo‘lib, bir-birlariga bog‘langan qo‘shinlar edi. Jangdan qochmaslshslari uchun bir-biriga bog‘lab qo‘yilgan qo‘shinlardan biri yoki ikkitasi yerga yiqilgach, narigilarining jang qilishiga xalaqit qilar, biror ish qilolmas, hatto qocholmas edilar. Bu jihatdan juda katta talofat ko‘rishayotgandi.

Nihoyat qilichlarini chaqmoq kabi o‘ynatgan bir guruh kishilarning o‘z chodirini nishonga olib kelayotganini ko‘rdi. Himoyachilar ularni to‘xtatish uchun umidsizlik bilan qilich ko‘tarishar, ammo birma-bir yerga yiqilishardi.

Himoyaning foydasizligi, mag‘lub bo‘layotganlari aniq bo‘lib qoldi. Darhol qarorini berdi. Bir nechta odamini yoniga olib, jang maydonini tark etdi. Islom qo‘shinining bosh qo‘mondoni saflarning eng oldida, arslon kabi jang qilarkan, Tazorikning ipak ko‘ylaklar kiyib jangni tomosha qilishi va chapga-o‘ngga qarab buyruq berishi har bir aqlli odam ko‘rishi mumkin bo‘lgan jihat edi. Xeraqlning ukasi bo‘lishi unga zarracha foyda keltirmagandi.

Tazorikning jang maydonini tark etganini ko‘rgan qo‘shin tarqala boshladi. Biroq bir-biriga bog‘langan qo‘shinlarning qochish imkonlari yo‘q edi. Qochishlari uchun guruhdan hech kim o‘lmagan bo‘lishi kerak edi. Aks holda yo o‘lishlari yoki o‘ldirishlari kerak edi.

O’sha kuni mo‘minlar peshin va asr namozlarini jang maydonida ishoralar bilan o‘qidilar. Ichlarida bittasi bor edi. U hanuz necha vaqt namoz farz qilinganligidan bexabar edi. Faqat ko‘nglini Islom sevgisi to‘ldirgani uchun Allohga hamd aytar va kechagacha qo‘mondoni bo‘lgan guruhlarga qarshi qilich o‘ynatardi. Hidoyat topishiga sabab bo‘lgan Xolid bin Validning ortidan soya kabi ergashib yurarkan, tilini kelishtirish uchun shahodat kalimalarini tinmay takrorlardi.

Quyosh g‘arbga tomon og‘arkan, olgan yaralari ham hayotining quyoshini so‘ndirayotgandi. Yoki uning uchun havas qilsa arzigulik abadiy hayot boshlanish arafasida edi. Hidoyat quyoshi bilan yorishgan ruhi, hatgo xayol qilishi ham zavqli bo‘lgan bir olamga ketish arafasida edi. Oqayotgan qon darmonini quritgandi. Ustidan bosib o‘tganlar ham bo‘ldi. Bu jang paytida odatiy hol edi.

Yoruv samimiy bir mo‘min bo‘lgandi. Buning yorqin dalili esa ikki yuz qirq ming kishilik dahshatli qo‘shindagi qo‘mondonlik vazifasidan voz kechib, yengilish ehtimoli bo‘lgan qirq ming kishilik qo‘shinga hech qanday martabasiz o‘tishi edi. Bu har kimning ham qo‘lidan kelavermaydigan bir fidokorlik edi. Ammo u to‘g‘ri yo‘lni tutgan, hech qachon pushaymon bo‘lmaydigan baxtiyorlik yo‘lini afzal ko‘rgandi. Bundan boshqasi esa Alloh taoloning bitmas-tuganmas ehsoniga, karami va inoyatiga oid edi. Yoruv o‘ziga yoqqan ishni qilgandi, Alloh taolo ham o‘ziga yoqqanini qiladi.

Endi jang tugadi, deyish mumkin edi. Aql bovar qilmaydigan darajada muazzam bir zafar qozonilgan bu yo‘lda uch ming musulmon jon bergandi. Alloh taolo Qur’onda: «Alloh mo‘minlardan jonlari va mollarini jannat evaziga "sotib oldi" - Alloh yo‘lida jang qiladilar. Bas, o‘ldiradilar va o‘ldiriladilar. Tavrot, Injil, va Qur’onda O’zining haq va’dasini bergan Allohdan ko‘ra kim ahdiga vafodorroqdir?! Bas, bitishgan bu savdolaringizdan shodlaningizlar! Ana o‘sha ulkan yutuqdir!» (Tavba surasi, 111-oyat) deya ta’riflagan insonlar shu muborak shahidlar bo‘lishi kerak edi.

Ortda vujudlar qolgandi. Yaratilgandan buyon bunday sahnaga ilk va so‘nggi marotaba shohid bo‘lgan bu vodiy ortiq chidab bo‘lmaydigan hidlar bilan to‘lgandi. Oqqan qonlardan tuproq qip-qizil bo‘lgan, chuqurlar to‘lgan, qon bilan yo‘g‘rilgan botqoqliklar vujudga kelgandi. Uch ming mo‘minning hech narsadan xabarsiz vujudlari, Islomni tag-tugi bilan yo‘q qilmoqchi bo‘lgan va shu maqsadda jon bergan insonlarning jasadlari bilan yonma-yon yotardi. Go‘yo Yarmukda jannat bilan jahannam bir joyga kelgan, Allohning rahmati bilan g‘azabi shu onda bu vodiyda tajalli etgan, rahmat farishtalari bilan azob farishtalari shu yerda uchrashgandek edi.

Birozdan so‘ng quyosh bu vodiyni tark etadi. Jasadlar zim-ziyo qorong‘ulik bag‘riga sho‘ng‘iydi, ammo bu vodiyga jala holida rahmat va azob yog‘adi. Keyin esa tongning ilk nurlari bilan birgalikda lochin va burgutlar dahshatli ovozlar chiqarib, bu jasadlarga tashlanadilar va bayram qiladilar.

Qo‘lida suvdon bilan jang maydonida kezib yurgan bir odam murdalarni tekshirardi. Ba’zilari mutlaqo tanib bo‘lmaydigan holga kelgandi. Kesilgan boshlarning qaysisi qaysi tanaga tegishli ekanligini aniqlash juda mushkul, hatto imkonsiz... Ammo u hanuz tirik qolganlar bilan qiziqar, tanish chehralar axtarardi. Juda ko‘p o‘likning va ko‘plab yaradorlarning orasida sassiq hidlarga chidab harakat qilish oson ish emasdi. Shu paytda eshitilgan ingragan ovoz uni hanuz tirik bo‘lgan yaradorni topishga undadi. Qarshisida tanish chehrani ko‘rdi. Lablari harakatdan yorilgan, ko‘zlarida faqat bir necha nafasgagina dosh beradigan darmon qolgan bu inson «Suv ichasanmi?» degan savolga ko‘zlarida paydo bo‘lgan bir uchqun bilan javob berdi. Qanday qilib istamasligi mumkin?! Axir u bir qultum suv uchun hayoti davomida orttirgan hamma narsasini qurbon qiladigan holatda edi.

Huzayfa deya taniganimiz bu sahoba qo‘lidagi suvdonning og‘zini yaradorning lablariga olib bordi. Suv oqayotgan paytda eshitilgan ingrash ovozi yaradorning og‘zini yopilishiga sabab bo‘ldi. «Suv-suv», - deya ingragan bir dindoshining ovozini eshitgandi. Og‘zini yopib oldi va ko‘zlari bilan hatto kimligini bilmaydigan yaradorga olib borishini ishora qildi. Payg‘ambarlar sultonidan olgan tarbiya va qalbida hamon uyg‘oq holda borliqni his ettirgan imonning samarasi edi, bu. Qur’onda ular shunday tasvirlangan: «... garchi o‘zlarida ehtiyoj bo‘lsa-da, o‘zlarini qo‘yib (o‘zgalarni) iysor-ixtiyor qilurlar».

Allohning Rasuli (s.a.v.) ularga qo‘shnisi och bo‘lsa, to‘q tong ottirishni Islom odobiga nomunosib ekanligini uqtirar edilar. O’ziga ravo ko‘rgan narsani dindoshiga ham ravo ko‘rmaguncha haqiqiy mo‘min bo‘lolmasligini aytgandilar. Asl kurash maydoni hozir yuzaga kelgan, zirqiragan yaralar, qizdirayotgan quyoshni yengishning payti kelgandi. Balki bir necha daqiqadan so‘ng nafaslar tugashi, Alloh huzuriga ketishlari mumkin edi. O’tib borayotgan bu vaqt ichida uzoq o‘ylashning imkoni yo‘q edi. U yerda «suv...suv» deya ingragan insonning dardini faqat shu onda u dardni chekkanlar bilishi mumkin edi. Bir musulmonning chekkan azobini bartaraf qilgan odamning azobini oxiratda Alloh bartaraf etishni bir zumda zehniga kelgani bois lablarini berkitib, suvni dindoshiga olib borilishini ishora qilgandi.

Birozdan so‘ng kim ingrayotgani ma’lum bo‘ldi. Bu odam Hishom bin Os edi va unga:
— Senga suv keltirdim, — dedi.
Hishom bu so‘zlarni «Senga yangi hayot keltirdim» - degandek tushundi. Yuziga tabassum yugurdi, lablarini ochdi. Ko‘zlaridagi minnatdorlik tuyg‘usini til bilan anglatish imkonsiz edi. Alloh taoloning: «Kofir bo‘lganlar osmonlar ham, yer ham (avvalda) yaxlit bo‘lganini, bas, Biz ularni yorib yuborganimizni va barcha tirik mavjudotni suvdan (paydo) qilganimizni ko‘rmadilarmi?! Endi ham imon keltirmaydilarmi?!» (Anbiyo surasi, 30-oyat) degan oyatini eslagan bo‘lsa kerak. Yoki «O’lyapsan, so‘nggi tilaging nima», deyilsa:

— Bir piyola suv bering, deyishiga shubha yo‘q edi. Huzayfa fursatni boy bermadi, suvdonni uning og‘ziga tutdi. Yarador lablarini cho‘zib, suvga yaqinlashdi. Biroq birdan uning lablari ham yopildi. Chunki u ham «suv», deya ingragan bir yaradorning majolsiz ovozini eshitdi. Ikki soniya avval bor-yo‘g‘ini fido qiladigan darajadagi suvni ichmaslik uchun qarshilik ko‘rsatdi. Minnat ostida qolishi mumkinligidan emas, xarom bo‘lgani uchun emas, ammo islom odobiga to‘g‘ri kelmaganligi uchun lablarini berkitgandi. Ko‘zlari bilan «Men kabi azoblanayottan dindoshimga olib bor» degandek ishora qilardi.

—   Suv unga ham yetadi, ey Hishom, avval sen ich.
—   Yo‘q.
Tili bilan emas, ko‘ngli bilan, ko‘zi bilan, yo‘q, demoqda edi. Yo‘q, deyolmaydigan darajada majolsiz, ammo bir piyola suv uchun dunyodagi hamma narsani berishga tayyor turgan nafasni jilovlay oladigan darajada kuchli bir insonning bu harakati Huzayfani ko‘zini yoshlatib, ko‘nglini titratdi. O’rni kelsa «yo‘q» deyishning ham fazilat ekanligini, shunday achchiq, shunday jonli tajribani hech qachon unutilmaydigan shaklda olgan edi. Tomchi-tomchi qonlari bilan qushlarni qizil rangda bo‘yayotgan bu insonlar, hatto o‘layotgan paytida ham insoniyatga ibrat berar, odamgarchilik qilishi kerakligini ko‘rsatgan holda o‘lar yoki abadiy qolardilar. Alloh roziligi uchun, hayot va o‘lim bir nuqtaga kelgan paytda chizilgan bu manzara insoniyat uchun mangulikka daxldor yodgorlik bo‘lib qolardi.

Huzayfa bu yaradorga ham so‘z uqtirolmasligini tushungan holda uchunchi yarador tomon yo‘naldi. Yonma-yon yotgan jasadlar orasidan uni topdi. Olgan jarohatlardan tanasi ilma-teshik bo‘lgan, yuzi tanib bo‘lmaydigan holga kelgandi. Ikrimaga o‘xshardi. Boshida turgan Huzayfani ko‘rganidanmi yoki aziz ruhini olish uchun kelgan malaklarni kuzatganidanmi yuzida sevinch zohir bo‘ldi. Og‘ziga to‘kilgan suv «Alloh» deya, harakatsiz qolgan lablarini ho‘lladi. Ammo bu ho‘llashning unga foydasi bo‘lmadi. Chunki so‘nggi nafas chiqarilgan Yarmuk jangini shonli shahidi Alloh huzuriga yo‘l olgandi.

Huzayfa endi unga rahmat tilashdan boshka hech narsa qilolmasdi. Ko‘nglidagi suvdondan suv quyish bilan faqat bir jasadni unutgan edi, xolos. U Hishomni topib, unga ikrom ko‘rsatishi mumkin edi. Murdalarni xatlagancha uning yoniga yetishganda uning nafas olmayotganini ko‘rdi. Birinchi yaradorga yetishish uchun yugurdi. Lekin u ham Haqning rahmatiga yetishgandi.

U yerda uch shahid, bir shohid bor edi. Bu soxta yolg‘iz guvoh hisoblangan Huzayfa tarafidan insoniyatga yetkaziladi va hozirgi zamon kishisining aqlini lol qoldiradigan abadiy bir xotira sifatida tarix sahifalariga qayd etiladi.

Yana bir shohid bor edi. Hamma narsaning haqiqiy bahosi o‘lchanadigan kunda ular bilan alohida hisoblashadi, ularni Yarmukning uch aziz shahidi sifatida jannatga yo‘llaydigan buyuk Alloh... Ha, Yarmuk vodiysida halok bo‘lgan uch ming shahid orasida Huzayfa topgan, bir-biridan aziz bo‘lgan uch vujud...

Bular hayotlarini Islom axloqining eng yuksak saviyadagi fazilat muhri bilan muhrlash baxtiga muyassar bo‘lgandilar. Ortida esa unutilmas xotira qoldirgandilar. Uch ming shahid hayotlarini bergan, ammo u kungacha Islom qozongan eng shonli zafarga tamal toshi qo‘ygandilar. Ilohiy devonda ismlari birma bir qayd etilgan u aziz shahidlarning ruhlari asrlar ortidan jo‘natilgan salomlar va rahmat tilaklari bilan xotirlanadi. Allohim ularga ular kabi bo‘lolmagani uchun qayg‘uga botgan ko‘ngillarning, ko‘ngil do‘sti bo‘lganlarning salomlarini yetkazgin.

Rasululloh (s.a.v.)ga va sahobalarga nisbatan yillar davomida beayov dushmanlik qilgan va Abu Jahl kabi misli ko‘rilmagan bir mushrikning o‘g‘li bo‘lgan Ikrima vaqti kelib, eng samimiy bir mo‘min bo‘ldi, hatto Yarmuk vodiysini Alloh roziligi yo‘lida qoni bilan sug‘ordi va Huzayfaning suvini icharkan, Alloh vasliga erishadi. Bir tarafda asfala sofilinga qulagan ota, boshqa tarafga esa yuksaklikka ko‘tarilgan bir o‘g‘il va har ikkisiga munosib muomala qiladigan, har narsaga qodir, hikmati cheksiz Alloh taolo... Allohim sen har narsaga qodirsan. Jon baxsh etuvchi ham, uni oluvchi ham o‘zingsan...