Boshqa — boshqa yerda, ammo ko‘ngil birligida ilohiy huzurga bosh qo‘yish, shukronalar keltirish unga alohida o‘zgacha bir huzur baxsh etardi.

O’ziga o‘zidan ham yaqinligiga ishongan Mavlosining ismini zikr etish qanchalik yoqimli ekailigiii hazrat Abu Bakr (r.a.) biladi va ishonadi—ki, shu onda riyokorlikka umuman aloqador bo‘lmagan bu zikr tufayli Buyuk Yaratuvchi ham Abu Bakr (r.a.)ni zikr qilmoqda edi. Chunki, U kitobida: «Bas, Meni yod etingiz, Men ham sizlarni yed eturman. Menga shukr qilingiz, noshukrchilik qilmangiz!» (Baqara surasi 152-oyat), —deya marhamat qilgan.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) «Zikri xofiy» ya’ni, yashirin zikr yo‘lining sardori edi.

Janobi Haqni zikr etishning muhim tomonlaridan biri, ham Uni qudrat va azamati, hikmat, avfining cheksizligi, azobining shiddati, rahmatining kengligi ila yodlashdir. Hazrat Abu Bakr (r.a.) bu masalaga aloqador. Hazrat Ali (r.a.) ham bo‘lgan bir jamoatda, shu hadisi sharifni keltiradi: «Inson bir gunoh kilib qo‘ysa—da, ketidan tahorat olib ikki rakat namoz o‘qib, Alloh taolodan kechirilishini so‘rab iltijo kilsa mutlaqo kechiriladi».
Hazrat Abu Bakr (r.a.) Sayyidul Anbiyo Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning shu so‘zlardan so‘ng ushbu oyati karimani o‘qiganlarini keltiradi:
«Ular biror fahsh ish qilib qo‘ysalar yoki o‘zlariga zulm qilib qo‘ysalar, (darhol) Allohni eslab, istig‘for aytadilar. Vaholanki, gunohlarni faqat Allohgina mag‘firat etar. Yana bila turib, qilmishlarida davom etmaydigan kishilardir. Aynan ularning mukofotlari - Parvardigorlaridan mag‘firat va ostidan anhorlar oqib turuvchi jannat bog‘lari bo‘lib, o‘sha joyda abadiy bo‘lurlar. (Yaxshi) amal qiluvchilarning mukofoti naqadar yaxshi!» (Oli — Imron surasi 135 — 136 oyatlar).

Abu Bakr (r.a.) Hanzaladan so‘radi:
—   Ahvollaring qalay ey, Hanzala?
—   Yaxshi emas, ey, Abu Bakr.
—   Nega, — ajablandi Abu Bakr.
—   Chunki men bir munofiq kishiman. SUBHANALLOH... Sendaqalar munofiq bo‘lolmaydi, ey, Hanzala! Nimalar deya yotganingni bilayapsanmi?

Hazrat Abu Bakr (r.a.) haqli edi. Chunki iliklariga qadar iymonga to‘la bu odam munofiq bo‘lsa, munofiq bo‘lmaganlar qolmasdi.
Makka ahli jonlarini o‘rtaga qo‘yib mone’lik qilayotgan islomga, Madinaning halim, xushxulq insonlari quchoq ochishganda musulmonlar yengil nafas olishdi, kundan kunga quvvat olishdi. Ko‘ngillari islomdan yiroq bir guruh insonlar bu holat qarshisida yagona chorani ya’ni, musulmonlardek ko‘rinib yana kufrda davom etishni qo‘llashdi. Islom keltirgan ne’matlardan foydalanishadi. Ammo, fursat bo‘ldi deguncha musulmonlar orasiga fitna va fasod urug‘larini sochishga harakat qilishadi.
Qur’oni karimda bular haqida keng ma’lumot berilgai va Rasululloh (s.a.v.) ham ularning eng muhim xususiyatlarini anglatgandilar. Bu o‘lchovlarga ko‘ra Hanzala munofiq hisoblanmasdi. Ammo bu odamni shunday deyishga nima sabab bo‘lganligini bilish lozim.

—   Sen menga nima demoqchi ekanligingni ochiq gapira olasanmi?
—   Qara, ey, Abu Bakr (r.a.), biz Payg‘ambarimiz Sayyidul Anbiyo (s.a.v.) yonlaridamiz. Jahannamdan so‘zladilar, jannatni tasvirladilar. Shu darajada-ki biz shu olamni o‘z ko‘zimiz bilan ko‘rayotgandek, go‘yo u olamda yashayotgandekmiz. Rasululloh (s.a.v.)dan ayrilganimizda esa oilamiz, farzandlarimiz, ishlarimiz bilan bo‘lib, Payg‘ambarimiz (s.a.v.) so‘zlaridan ko‘pini unutamiz va boshqa bir olamga o‘tib qolamiz. U kishining (s.a.v.) yonlarida boshqacha, qolgan vaqtda o‘zgacha bo‘lamiz. Shu holat sabab munofiq bo‘lishdan qo‘rqaman.

—   Ey, Hanzala, aminmanki, sen aytayotgan hayotni biz ham kechirayapmiz.
Hazrat Abu Bakr (r.a.)dan eshitgan bu so‘zlar Hanzalaga quvonch keltirmadi. Rasululloh (s.a.v.)ning eng yaqin birodari ham mendek bo‘lsa andishaga o‘rni yo‘q, demadi.
—   Men holimni Payg‘ambar (s.a.v.)ga bayon qilmaguncha xotirjam bo‘la olmayman, — dedi Hanzala.
—   Unday bo‘lsa birga boramiz.
Yo‘lga tushishdi, Hanzala u yerda ham o‘zining munofiqligini so‘zladi.
—   Jim, nimalar deyapsan?
Hanzala, hazrat Abu Bakr (r.a.)ga aytganlarini Rasululloh (s.a.v.)ga ham ochiq-oydin gapirdi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) uning so‘zlarini oxirigacha tingladilar va shunday izoh berdilar:
—   Jonim Uning qo‘lida bo‘lgan Alloh taolo nomi bilan aytamanki, agar mening yonimdagi holingizni davom ettirmoqchi bo‘lsangiz yotoqlaringizda, yo‘llaringizda ham farishtalar siz bilan bo‘lishadi va siz bilan salomlashishadi hol—ahvol so‘rashadi. Ammo, ey Hanzala, vaqti-vaqti bilan bu holni takrorlashga harakat qil. Ora-sira, vaqti-vaqti bilan... dedilar.

Bir kun Payg‘ambarimiz (s.a.v.) va hazrat Oysha (r.a.) oralarida bir anglashilmovchilik yuz berdi. Masalani hal etish uchun hazrat Abu Bakr (r.a.) hakam qilib tayinlandi. Xabar yuborildi va hazrat Abu Bakr (r.a.) keldi.

Hakam kelgach, Rasululloh (s.a.v.) hazrat Oysha (r.a.)ga qarata dedilar:
—   Avval sen gapirasanmi, yo‘qsa men gapirayinmi?
Hazrat Oysha bosh silkidilar va:
—   Avval siz gapiring, ammo to‘g‘risini so‘zlang, — dedilar.
Hazrat Abu Bakr (r.a.) quloqlariga ishonmasdi. Hayoti davomida qizidan eshitishi mumkin bo‘lmagan bir so‘zni eshitgandi. Buning ma’nosi esa: «Yolg‘on gapirish, o‘zingni haqli qilib ko‘rsatishga harakat qilib haqiqatni egib — bukmagin» degani edi. G’azabi qaynab ketdi. Aslida o‘ta marhamatli, shaxsan qiziga nisbatan buyuk sevgisi bo‘lgan otaning qo‘li birdan ko‘tarildi va havoda yarim doira chizib hazrat Oyshaiing yuzlariga tushdi. Tarsakini tushirarkan:
—   Hoy, joniiing dushmani, Rasululloh (s.a.v.) haq so‘zdan boshqasini so‘zlashi mumkinmi?.. —dedi.

Ikkinchi tarsakiga ko‘tarilgan qo‘li nishoniga yetolmay qoldi. Chunki og‘zidan qon sizib chiqqan hazrat Oysha (r.a.) Rasululloh (s.a.v.)ning orqalariga yashiringandi. Payg‘ambarimiz Nabiy Akram (sa.v.) hazrat Abu Bakr (r.a.)ga:
—   Biz seni buning uchun chaqirmagandik. Bunaqa ish qilishingni emas, hakamlik qilishingni xohlagandik, — dedilar.

Shunday bo‘lsa—da, hazrat Abu Bakr (r.a.) yaxshi hakamlik qildim deb o‘ylardi. Faqat haq so‘z chiqadi, faqat to‘g‘ri so‘z gapiriladi. Vaqti—vaqti bilan hazillashgan Payg‘ambarimizga (s.a.v.):
—   Yo NabiyAlloh, Sen ham ora—sira hazil qilasan, — deganlarida U (s.a.v.)ning:
—   Men hazillashsam ham to‘g‘ri gapiraman..., deganlarini bugungidek xotirlardi.

Makka xalqi uzoq yillar tajribadan o‘tkazishgandan so‘ng, «al —Amin» nomini munosib ko‘rishgandi. Alohida Rasululloh (s.a.v.)ni eng yaxshi taniguvchilarning boshida ayollari turadi. Payg‘ambarimizning (s.a.v.) to‘g‘ri va ishonchli ekanliklariga eng katga guvoh «Mo‘minlar onasi» edilar. U holda qiziga nima bo‘ldi, uni bunday deyishga qaysi ishonchsizlik sabab bo‘ldi? Ammo hazrat Oysha (r.a.) ham bu gapni aytarkan, Rasululloh (s.a.v.)ning haq so‘zni yechib—bukishlariga, teskari ko‘rsatishlariga ishonmasdi. Aytgan bo‘lsa munozara hayajonidan va sevgimning sevgilisiga nozlanishidek aytgandi.

Shunga qaramasdan otasidan yaxshi va unutilmas saboq olganligiga shubha yo‘q.

Bir kuni hazrat Abu Bakr (r.a.) xizmatchi keltirgan taomni yedi va sut ichdi. Xizmatchi go‘yo yodiga tushib qolgandek, balki maqtanish maqsadida:
—   Sen doimo mendan keltirgan taomimni qaerdan olganimni so‘rarding. Bu safar so‘ramading, — dedi.
—   Bu safar so‘ramaganligimga sabab ochligimdir. Gapir, uni qaerdan olding?
—   Johiliyat davrida bir odamga folbinlik qilgandim. Aslida men folbin emasman. Faqat uni aldagandim. Bugun o‘sha odamni uchratib qoldim, haqimni berdi. Bu o‘shaning haqidir, — dedi.

Bu so‘zlardan hazrat Abu Bakr (r.a.)ning quloqlari qizib ketdi. Oz qoldi meni mahv etarding, deya o‘rnidan turib ketdi. Barmog‘ini tomog‘iga tiqdi va me’dasidagini chiqarishga harakat qila boshladi.

Bo‘g‘ilardi, ammo ichidagi hamma narsani chiqarmaguncha xotirjam bo‘lolmasligini bilardi. Ortiq me’dasida hech narsa qolmaganiga qanoat hosil qilgach qo‘llarini chiqardi.

—   Allohim, tomirlarimga singan ichki a’zolarimga tarqalgan qismini chiqarishga kuchim yetmaydi, meni ma’zur tut va kechir, — deya duo qildi.
Chekkan azobidan peshonasini ter qoplagandi. Qaytib joyiga o‘tirarkan: «Alloh taolo senga rahmatini yog‘dirsin, bularning bari shu ichgan bir necha qultum sut va bir — ikki luqma uchunmidi» — dedi.

Ehtimolki, bu so‘zlar ham yana, uning bu holini hayratlanib kuzatgan xizmatchi tomonidan aytilgandir. Hazrat Abu Bakr (r.a.) yana o‘sha qat’iylik bilan javob berdi:
—   Agarda qornimdagi birovning haqi jonim bilan birga chiqishini bilsam ham, hech taraddudlanmasdan chiqarardim. Chunki men Rasululloh (s.a.v.)ning shunday so‘zlarini eshitgan edim: «Harom aralashgan vujudning joyi jahannamdir». Men vujudimni harom bilan quvvatlanishi va tarbiyalanishi qo‘rquvidan buni qildim.

Shundan so‘ng hazrat Abu Bakr (r.a.) xizmatchini jazoladimi, yo‘qmi bilmaymiz. Ammo har gal u ovqat keltirganda uni qaerdan, qanday yo‘l bilan topib kelganini so‘rar va bu safar shu odatini unutgani sabab boshiga bu ish kelgandi. Bu ishda johil xizmatchidan ko‘ra ko‘proq o‘zini aybdor hisoblardi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) o‘zini o‘ylamasa xizmatchi uni o‘ylaydimi? Yeyilgan harom luqmaning hisobi so‘ralayotganda borib xizmatchidan so‘rang— deya olmaydi.

Rasululloh (s.a.v.) uch—besh kishilik bir jamoada:
—   Alloh taolodan lozim bo‘lgani kabi uyalingiz, — degan so‘zlari hamon quloqlari ostida jaranglardi. Birodarlari:
—   Ey, Allohning Payg‘ambari, shukrlar bo‘lsinki, biz Alloh taolodan uyalgan kishilarmiz, — dedilar.

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) esa:
—   Yo‘q, masala siz o‘ylaganingizdek oson emas. Alloh taolodan haqiqiy ma’noda hayo etmoq (uyalmoq), boshni va boshdagi a’zolarni haromdan muhofaza qilish, qorinni va qorindagi a’zolarni haromdan muhofaza qilish va oxiratni yodda tutishdir. Bularni bajargan dunyoning aldamchi ziynatlarini tark etadi. Mana shularni oydinlatgan ham Alloh taolodan keragicha uyalgan hisoblanadi, — dedilar.

Alloh taolo Qur’oni karimda: «Alloh sizlarga rizq qilib bergan narsalarning halolu poklarini tanovul qilingizlar va o‘zlaringiz imon keltirgan Allohdan qo‘rqingizlar!», (Moida surasi 88-oyat) — deya marhamat qilgandir. Shunga ko‘ra solih amal qilishning ilk sharti, vujudning halol va toza rizq bilan ta’minlanishidir.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) islomni qabul qilmasdan avvalgi hayotida ham pokiza, halol va ishonchli bir tijorat odami edi. O’sha paytda ham insonlarni aldab, yolg‘on gapirib boylik orttirish yo‘lidan bormagan, bunday yo‘lni or — nomusdan mahrum insonlar tutishlari mumkin degan fikrda edi. Islomni qabul qilgach esa bu tuyg‘u yanada ortdi. Ko‘zi ham ko‘ngli ham haromga yopiq edi. Afsuski bu sut ichish voqeasi Rasululloh (s.a.v.)ga anglatilganda «Siz Abu Bakrning me’dasiga pok va haloldan boshqa narsa kirmasligini bilmaysizmi?», deyishi bilan taqdirlangandi.

Rasululloh (s.a.v.) tomonidan bunaqa tanilish buyuk baxt edi. Bir umr birodarlik qilgan inson haqida Alloh taolo vahiy bilan quvvatlagan Payg‘ambar (s.a.v.) shunday guvohlik qilgandi.
Bir daqiqalik g‘aflatda ichilgan bu sutni bo‘g‘ilar darajada chiqarishga undagan tuyg‘u, iymon quvvatidandir. Alloh taologa bo‘lgan hurmat va qo‘rquvga tayanardi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) bunaqa noxushlik bilan boshlangan ammo huzurga bog‘langan bu voqeadan so‘ng yanada e’tiborliroq, diqqatliroq bo‘ladi.

Bir kun Payg‘ambarimiz (s.a.v.) uylariga kirdilar. Ichkarida hazrat Oysha (r.a.) va Avs qabilasidan ikki qiz bor edi. Qo‘llaridagi daftarni varaqlay, varaqlay Buos kuni bilan bog‘liq she’rlarni o‘qiyotgan qizlar, aslida cholg‘uchi ham emasdi. Faqat ko‘ngil ochib vaqtlarini o‘tkazishayotgan edi.

Buos kuni islom dinidan avval Avs va Xazraj qabilalari o‘rtasida paydo bo‘lgan bir muhoraba edi va u Avsliklarning muvaffaqiyati bilan yakunlangandi.

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) kirgach ham qizlar qo‘shiqlarini to‘xtatishmadi. Rasululloh (s.a.v.) ham hech narsa demasdan xonaning boshqa bir tarafiga o‘tib, orqalarini o‘girib yotdilar.
Birozdan so‘ng xonaga hazrat Abu Bakr (r.a.) keldi. Bu manzara uni g‘azablantirdi va qiziga:
— Rasululloh (s.a.v.) yonlarida shaytonning cholg‘ulari... Ha!... Qanday qilib, —deya ozorlashdan o‘zini to‘xtatolmadi.
Buni eshitgan Payg‘ambarimiz (s.a.v.):
Qo‘yaver, ey, Abu Bakr (r.a.), har millatning o‘z bayrami bor. Bu kunlar ham bizning bayramimizdir, — dedilar.

Bu so‘zlar hazrat Abu Bakr (r.a.)ning g‘azabini yo‘qotdi. Rasululloh (s.a.v.) yonlariga o‘tirib suhbatlasha boshladilar. Birozdan so‘ng hazrat Oysha (r.a.) dugonalariga imo qildilar va ular turib ketishdi.

O’sha kun Rasululloh (s.a.v.) bilan bo‘lgan suhbat qaysi mavzuda ekanligi bizga noma’lum. Ammo bundan so‘ng hazrat Abu Bakr (r.a.) yanada xushxulq bo‘lganligiga shubha yo‘q.

Rasululloh (s.a.v.)ning yonlarida bir kishi hazrat Abu Bakr (r.a.)ga gap tashladi va unga qarata noma’qul so‘zlarni so‘zladi.
Hazrat Abu Bakr (r.a.) esa bu haqoratlarni javobsiz qoldirdi. Rasululloh (s.a.v.)ning: "Orangizda ro‘zadorlar bo‘lsa yomon so‘zlar so‘zlamasin, aql va dinga to‘g‘ri kelmaydigan ishlarni qilmasin. Agar unga birov yomon gapirsa, men ro‘zadorman, men ro‘zadorman, desin", — deya buyurganlarini esladi.
Garchi ushbu daqiqada u ro‘zador bo‘lmasa-da, yuqoridagi tavsiyani qilgan Rasululloh (s.a.v.)ning yonlarida edi. Alohida Buyuk Mavlo: «Qilingan yomonlikning javobi, o‘sha uning tengi bo‘lgan yomonlikdir. Ammo, kimki kechirsa va sulhni ta’minlasa, u kishining ajri Alloh taologa oiddir», —deya marhamat qilgandir. Hazrat Abu Bakr (r.a.) shu o‘lchovlar ichida qolishni afzal ko‘rib sukut saqlashni ma’qul topgan edi.

Ammo o‘sha odam Abu Bakr (r.a.)ning bu harakatini ojizlik deb tushundi. Rasululloh (s.a.v.) yonlarida uning eng yaqin birodariga nisbatan bema’ni so‘zlarni so‘zlayotganini o‘ylamadi. Vaziyat shu darajaga yetdiki, hazrat Abu Bakr (r.a.) ham unga javob qaytarishga majbur bo‘ldi. Ammo bu safar g‘alati bo‘lib ketdi. Chunki Payg‘ambarimiz (s.a.v.) yuzlarida noxushlik sezildi va turib keta boshladilar.

Abu Bakr (r.a.) bu holni tushunolmadi. O’z o‘lchovlariga ko‘ra bu harakatning hikmatini yecholmadi. Ortiq bu odamga gapirishning hojati yo‘q edi. Darhol o‘rnidan turdi va Muhtaram Payg‘ambarimiz Nabiyi Akram (s.a.v.) ortlaridan ketdi va unga murojaat qildi:
— Ey, Allohning Payg‘ambari, u odam meni haqoratlayotganda o‘tirgan eding. Ammo men so‘z boshlagach nega turib ketding?
Bu bilan u birodar sifatida meni himoya qilishing kerak edi, men mudofaaga turganim xush kelmadi, demoqchi edi. Ammo Rasuli Akram (s.a.v.) voqeani boshqacha izohladilar:
—   "œSen jim turganingda bir farishta ortingda turib u odamga javob bermoqda edi. So‘z boshlaganingda esa farishta chekindi va majlisga shayton kelib ko‘shildi. Men esa shayton bor joyda bo‘lishni xohlamayman."

Bu voqeaga bog‘liq oyatlar. Payg‘ambarimiz Nabiyi Muhtaram (s.a.v.) qalblariga naqsh etildi: «Agar shukr qilsangiz va imon keltirsangiz, Alloh sizlarni azoblab nima ham qiladi?! Alloh shukrni qabul etuvchi va biluvchi zotdir. Alloh yomonlikni so‘z bilan oshkora aytishlikni suymaydi. Zulm qilingan kishi bundan mustasno. Alloh eshituvchi va biluvchidir». (Niso surasi 147 — 148 oyatlar)

Bu oyatlarda Buyuk Mavloning jazo berish bilan birga avf ztuvchi ham ekanligi bildirilar ekan. Hazrat Abu Bakr (r.a.)ga ham yanada sabrli, bosiq, xushmuomala bo‘lishi xotirlatilgan edi.
Hazrat Abu Bakr (r.a.) uyga qaytgach, o‘g‘li Abdurahmonni qo‘shni bilan bahslashib turganini ko‘rdi. Avzoyi buzildi, oraga tushib yaxshi gaplar bilan ishni hal qildi. Qo‘shni uyiga kirdi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) ham o‘g‘lini ichkariga chorladi va shu so‘zlarni aytdi:
—   O’g‘ilginam, qo‘shni bilan tortishma. Chunki sizni bu holatda ko‘rganlar yana ketishadi va sen yana qo‘shning bilan qolasan.

O’zining nasihatida Abu Bakr (r.a.) qo‘shnilar bilan bir umr birga bo‘lasan, hayoting tinch o‘tishi uchun qo‘shnilar bilan yaxshi munosabatda bo‘lishing kerak, demoqchi edi. Yomon qo‘shnichilik insonga faqat behuzurlik keltirishini hayotiy tajribalarga tayanib bilardi.

Bir vaqtlar Abu Lahab, Uqba bin Abu Muayt va Hakim bin Askarning Rasululloh (s.a.v.)ga nisbatan chirkin qo‘shnichilik qilganliklarini unutmagandi. Unutilmagan, unutib bo‘lmaydigan boshqa masala esa, Rasululloh (s.a.v.)ning qo‘shni huquqiga o‘ta ahamiyat berishlari edi va: «Alloh taologa va oxirat kuniga ishonganlar qo‘shnilariga ikrom etsin!»— deya buyurganlarini bilardi.

Ha, Abdurahmon navqiron edi. Badr jangida islomga qarshi bo‘lib, musulmonlarga qilich ko‘targan bu yigit bir kun kelib shahodat kalimalarini keltirib hidoyat yo‘liga kirgan va yuragi kuygan ota ham yengil nafas olish baxtiga muyassar bo‘lib ko‘zlariga sevinch yoshlari kelgandi. Eski hayotidan butkul voz kechgan bu yigit islom odobini o‘rganib ertaning mo‘mini bo‘lgan edi.

G’azabkor bo‘lishiga qaramasdan irodasi mustahkam bo‘lgan hazrat Abu Bakr (r.a.) hazrat Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning qo‘shni haqidagi amr va tavsiyalarini bila turib boshqa yo‘lni tutolmas, qo‘shnisi bilan yomon munosabatda bo‘lolmasdi. O’g‘lining bu munozarada haq yoki nohaqligi ikkinchi bir masala edi. Haqli bo‘lsa rozi rizolik qilinar, nohaq bo‘lsa borib uzr so‘ralardi.