Abu Dardo bir yodnomasini shunday bayon qiladi: Rasululloh (s.a.v.)ning yonlarida o‘tirardik. Bir payt hazrat Abu Bakr (r.a.) oyoqlariga o‘ralmasin deb ko‘ylagining uchini tutib, shaxdam qadamlar bilan kelardi. Uni bu holda ko‘rgan Payg‘ambarimiz (s.a.v.) birodarining muhim ish yuzasidan shoshib kelayotganini sezdilar. Hazrat Abu Bakr (r.a.) kelib salom berdi va shunday dedi:
—   Ey, Allohning Payg‘ambari, Xattob bilan oramizda bir kelishmovchilik yuzaga keldi. Ammo men ustun chiqdim. Birozdan so‘ng qilgan ishimdan pushaymon bo‘ldim.

Kechirishini iltimos qildim, biroq u qabul qilmadi. Men sening yoningga keldim.
Rasuli Muhtaram (s.a.v.) vaziyatga javoban shunday dedilar:
—   Alloh kechirsin seni, ey, Abu Bakr, Alloh kechirsin!!
Bu orada hazrat Umar (r.a.) ham pushaymon bo‘lgan va hazrat Abu Bakr (r.a.)ning uyiga borgan faqat uni topolmagandi. Shu sabab hazrat Payg‘ambarimiz (s.a.v.) yonlariga kelgandi. Biroq Rasululloh (s.a.v.) yuzlarida balqib turguvchi tabassum o‘rnini biroz qayg‘u egallagandi.

Payg‘ambar (s.a.v.)ning yuzlaridan Hazrat Umar (r.a.)ga bir narsalar demoqchiligi ma’lum edi. Bu safar hazrat Abu Bakr (r.a.)ni qo‘rquv bosdi. O’rnidan turib Sayyidul Anbiyo (s.a.v.) qarshilarida tiz cho‘kdi:
—   Ey, Allohning Payg‘ambari, nohaqlik qilgan men edim. Ha, men nohaqlik qildim, Umar emas, — dedi.
Biroq Rasululloh (s.a.v.) unga javoban shunday dedilar:
—   Alloh taolo meni sizlarga Payg‘ambar qilib yubordi. Siz yolg‘on dedingiz, Abu Bakr (r.a.) esa tasdiqladi. Joni va nomi ila menga dastak bo‘ldi. Siz birodarimni menga qo‘yib bermaysizmi?..

Ushbu xotirani keltirgan Abu Dardo aytadiki: "Hazrat Abu Bakr (r.a.) shundan so‘ng bezovta qilinmadi."
Bomdod namozidan so‘ng Rasululloh (s.a.v.) oralaringizda tush ko‘rganlar bormi?— deya so‘radilar. Biri men borman, yo Nabiyalloh, dedi va tushini aytib berdi:
—   Bir tarozi ko‘rdim. O’ylashimcha, u samodan tushdi. Ey, Alloh taoloning Payg‘ambari seni tarozining bir pallasiga, Abu Bakrni ikkinchi bir pallasiga qo‘yib tortishdi. Sen og‘ir kelding. So‘ng Abu Bakr va Umar tortildi, bu gal Abu Bakr og‘ir keldi. Keyin tarozi ko‘tarildi.

Bu rivoyatni keltirgan Abu Bakr (r.a.)ga aytadiki:
—   Biz, Rasululloh (s.a.v.)ning yuzlarida tarozi ko‘tarilganini eshitganlarida bir noxushlik alomati sezilganini fahmladik.

Hazrat Umar (r.a.) bir yodnomasini shunday keltiradi: «Sayyidul Anbiyo (s.a.v.) Tabuk safarida moddiy yordamda bo‘lishimizni buyurdilar. O’sha kunlari qo‘limda yetarli mol bor edi. Yarmini ajratdim. O’z—o‘zimga, «Abu Bakr dan o‘tsam, shu safar o‘taman», dedim.

Katga miqdordagi molni olib bordim, shunda Rasuli Muhtaram Payg‘ambarimiz (s.a.v.): «Oilangga ham qoldirdingmi?»,— dedilar.

—   Bir qismini qoldirdim, — dedim. Birozdan so‘ng Abu Bakr (r.a.) ham molini keltirdi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) ayni shu savolni unga ham berdilar.

—   Ularga Alloh taoloni va Payg‘ambarini qoldirdim, — javobini berdilar.

Butun molini keltirganligi anglatildi. Shundan keyin undan aslo o‘tolmasligimga ishonch hosil qildim. Muhammad bin al—Hanifiyya bayon qiladi. Bir kun otamdan (ya’ni hazrat Ali (r.a.)dan)so‘radim:
—   Rasululloh (s.a.v.)dan so‘ng bu ummatning eng xayrlisi kimdir?
—   Abu Bakr (r.a.)dir, — dedilar.
—   Keyingi galda kim turadi?
Umar (r.a.)dir.

Bu javobni olgach «keyin kim?»— deya so‘ramadim. Chunki Usmondir, deyishlaridan qo‘rqardim. Shu sababdan savolni boshqacha tarzda berdim:
So‘ng sen emasmi otajon? Men faqatgina mo‘minlardan biriman, deya javob berdilar otam.

Abu Hurayra aytadilar: Payg‘ambarimiz Sayyidul Anbiyo (s.a.v.) tushlarini bayon qilayotgandilar.

—   Jabroil Amin yonimga kelib qo‘limdan tutdi va ummatim jannatga kiradigan eshikni ko‘rsatdi.
Shunda Hazrat Abu Bakr (r.a.) chidolmadi:
—   Ey, Allohning Payg‘ambari, sen bilan birga bo‘lishni va o‘sha eshikni ko‘rishni orzu qilardim, — dedi.

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bunga javoban shunday dedilar; «Senga kelsak, ey, Abu Bakr, ummatimdan jannatga kiradigan ilk inson sen bo‘lasan».

Abdulloh bin Umar (r.a.)ning bir xotirasi bor edi. Uning aytishicha, ular masjidda o‘tirishardi. Rasululloh (s.a.v.) yonlarida hazrat Abu Bakr (r.a.) va Umar (r.a.) bilan keldilar. Biri o‘ng taraflarida, ikkinchi chap tomonlarida edi. Ikkisining ham bir qo‘lidan tutgan edilar. Shunda U (s.a.v.) masjiddagilarga yuzlanib so‘z aytdi:
—   Qiyomat kuni biz mana shu holda yonma — yon, qo‘l—qo‘lda, birga bo‘lamiz.

Yana Abdulloh bin Umar keltirgan bir xabarda Rasululloh (s.a.v.) hazrat Abu Bakr (r.a.)ga shunday deganlari bayon ztiladi:
«Ey, Abu Bakr, sen Havz boshida mening birodarim bo‘lasan. G’orda ham sen eding».

Bu muborak so‘zning ma’nosi: «Eng azobli daqiqalarimda birodarim sen eding, oxiratda eng baxtiyor damlarimda ham sen bo‘lasan» — deganidir. Azaliy olamda boshlangan do‘stlik abadiy olamda ham davom etadi va sevgan sevgani bilan birga bo‘ladi.

G’orda birga, qabri saodatda birga, mahsharda birga va jannatda birga...

Rasululloh (s.a.v)ning foniy dunyodagi so‘nggi damlari, balki so‘nggi oylari edi. Bir ayol kelib ahvolini bayon qildi va yordamga muhtojligini so‘zladi. Faqat olamlarga rahmat bo‘lgan Payg‘ambarimiz (s.a.v.) yonlarida bu ayolning ehtiyojiga yarasha mol yo‘q edi.

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) O’zi ham Madinadagi bir yahudiydan qarzga arpa olgandi. Shu sabab ayoldan boshqa payt kelishini, shoyad mol kelsa, unga albatta berishini aytdilar. Ayol esa Unga (s.a.v.) savolini berdi:
—   Kelganimda seni topolmasam nima qilishimni buyurasan, ey, Allohning Payg‘ambari?

Bu savolda o‘lim nafasi bor edi. Seni yo‘qotsam, unda dardimni kimga aytayin, hojatimni kimdan istayin degan ma’no bor edi ayolning ohangida. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) uning maqsadini angladilar:
—   Meni topolmasang Abu Bakrga murojaat qilasan, — deya javob berdilar payg‘ambarimiz (s.a.v.).

Rasululloh (s.a.v.) hayotlarining so‘nggi haftasida bir suhbat o‘tkazdilar va shunday dedilar:
—   Alloh taolo qulga, hayotda tilaganicha yashash, yeyish va ichish yoki Rabbiga yetishishi uchun imkoniyat berdi, u ham Rabbiga yetishishni afzal bildi.

Bu gapdan hazrat Abu Bakr (r.a.) ko‘zlari yoshlandi va mahzun ovozda dedi:
—   Ota-onalarimiz senga fido bo‘lsin ey, Alloxning Rasuli.
O’tirganlar hazrat Abu Bakr (r.a.)ning yig‘isi va so‘zlariga ma’no berisholmadi. Ammo, ular bu so‘zlardan, Xotamul Anbiyo Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning vafotlari yaqinlashayotganini bilgandi.

Payg‘ambar (s.a.v) so‘zlarini davom ettirdi:
Do‘stligi va moli ila bizga nisbatan Abu Quhofaning o‘g‘lidan-da jo‘mard, vafoli kishi yo‘qdir. Shoyad Allohdan o‘zga do‘st kilish imkoni bo‘lsaydi, albatta u Abu Quhofaning o‘g‘li bo‘lardi. Biroq o‘rtada bir sevgi bor. Ha, bir sevgi va iymon birodarligi bor,- dedilar.

Kimdan yaxshilik ko‘rsak albatga uni qaytarishimiz kerak. Faqat Abu Bakrdan ko‘rgan yaxshiligimizni uning mukofotini, qiyomat kuni Alloh taolo berajak. Abu Bakrning moli qadar hech kimning moli menga foyda keltirgan emas. Shoyad yagona do‘st qilish kerak bo‘lsaydi, shu Abu Bakr bo‘lardi. Ammo, bu ma’nodagi do‘stim Buyuk Mavlodir. Masjidga ochilgan barcha eshiklar yopilsin, faqat Abu Bakrning eshigi ochiq qolsin.

Sayyidul Anbiyo val Mursalin (s.a.v.)ning xastaliklari ortib uch marotaba masjidga chiqmoqchi bo‘lib turganlarida yiqilib tushgach, yonidagilarga aytdilar:
—   Abu Bakrga amrimni yetkazing, namozni boshlasin.
—   Ey, Allohning Payg‘ambari, Abu Bakr o‘ta ko‘ngilchan inson. Sening o‘rningga o‘tgach, o‘zini tutolmay yig‘laydi. Amr qilsang, Umar o‘qisa bo‘lmaydimi?

Bu taklifni bildirgan hazrat Oysha (r.a.) edi. Xalq mehrobda hazrat Abu Bakr (r.a.)ni ko‘rsa xushlamasligini o‘ylardi. Ammo, Payg‘ambarimiz (s.a.v.) amrlarini takrorladilar:
—    Abu Bakrga amrimni yetkazing, namozni boshlasin. Hazrat Oysha (r.a.) istagini yana bir marotaba so‘zladi.
Yonidagi Hafsaga ham ayttirdi. Payg‘ambarimiz (s.a.v) shunday ahvolda ham irodasiga hokim edilar, so‘zlarida qat’iy turdilar:
—   Sizlar Yusuf (a.s)ni qaroridan qaytarmoqchi bo‘lgan ayollarga o‘xshaysiz. Abu Bakrga ayting, namozni boshlasin.

Shundan keyin o‘n yetti vaqt namoz, Rasululloh (s.a.v.) hayotliklarida hazrat Abu Bakr (r.a.) tomonidan o‘qitildiyu Shu bilan Payg‘ambarimiz (s.a.v.) o‘eidan keyin xalifa bo‘ladigan zot kim zkanligini oshkora tayinladilar. Aqli joyida bo‘lgan har bir kishi buni yaxshi anglab oldi.

— Allohim, eng buyuk do‘stni saylayapman, — deya so‘nggi nafaslarida qayta — qayta takrorlagan Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning hayotlarini bilganlar bir qarashda hazrat Abu Bakr (r.a.) hayotini ham bilib olishadi. Biz bu bilan bir nechta voqealar ila hazrat Abu Bakr (r.a.) hayotini xulosalashga harakat qildik.

Qadrli o‘quvchilarimizni, hazrat Abu Bakr (r.a.)ning bundan keyingi hayotini o‘rganishga chorlab qolamiz.

Hijratning o‘n birinchi yili, Rabiu’l—avval oyining birinchi kuni... Dushanbaga yaqinlashayotgan kun yigirma uch yil davom etgan sharafli hayot nihoyasiga yetgan va Rasululloh (s.a.v.) «Eng Buyuk Seviklisi»ning da’vatiga binoan, foniy dunyoni tark etdilar. Mo‘minlar kuchli qayg‘uda... Ko‘zlardan oqayotgan yoshlar qayta kelmaydigan sevgili hasratini anglatardi.

Hazrat Umar (r.a.) katta hayajonda edi. Qamchini sug‘urib:
— Rasululloh (s.a.v.) o‘lmaganlar. Behushlar xolos. O’lgan degan kishining bo‘ynini kesaman, — deya baqirardi.

Uning bu harakati ashoblar qayg‘usiga boshqacha tus bergan, hech kim nima deyishni, nima qilishni bilmasdi.

Bu orada Madinaning «Sunh» nomli mahallasidagi uyiga ketgan hazrat Abu Bakr (r.a.)ga xabar yuborilgan va darhol yetib kelgandi. Masjidga kirgan hazrat Abu Bakr (r.a.) hech kimdan hech narsa so‘ramasdan qizi hazrat Oysha (r.a.)ning xonasiga kirdi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) yuzlaridagi yopqichni ochdi va peshonalaridan o‘pdi—da, shunday dedi:
—   "Ota — onam senga fido bo‘lsin, ey, Allohning Payg‘ambari, sog‘ligingda go‘zal eding. O’limingda ham go‘zalsan. Ruhim qo‘lida bo‘lgan Allohga qasamki, Alloh taolo senga ikkinchi o‘limni ko‘rsatmayajak".

Abu Bakr (r.a.) Payg‘ambarimizning (s.a.v.) muborak yuzlariga so‘nggi marotaba boqdi va yopqichni tushirdi. Masjidga chiqdi. Hazrat Umar (r.a.) boyagi holatda edi. «Hech kim Rasululloh (s.a.v)ni o‘lganlarini so‘zlamasin,— derdi. Bunga javoban Abu Bakr (r.a.) so‘z boshladi:
—    Bas qil ,ey, Umar!
Bu ogohlantirish hazrat Umar (r.a.)ni to‘xtata olmadi. U hamon davom etardi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) bu safar o‘tirganlarga yuzlanib so‘zini davom ettirdi:
—   Ey, mo‘minlar!.. Orangizda Muhammad (s.a.v.)ga topinadiganlar bo‘lsa bilsinlarki, u kishi o‘ldilar. Kimki, Alloh taologa ibodat qilsa bilsinlarki, Alloh boqiydir, aslo o‘lmas...
Bu so‘zlar hazrat Umar (r.a.)ning shashtini qaytargan, ashoblar ham o‘zlariga kelishgandi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) davom etdi:
—   Alloh taolo bu haqiqatni avval Rasululloh (s.a.v)ga bildirib, «(Ey, Muhammad,) Biz sizdan avval biror odamzotga mangu hayot bergan emasmiz, Siz o‘ladiganu, ular mangu qoluvchilarmi?! Har bir jon o‘limni totuvchidir. Biz sizlarni yomonlik bilan ham, yaxshilik bilan ham sinab, imtihon qilurmiz. (Keyin) faqat bizgagina qaytarilursizlar»,- (Anbiyo surasi 34 — 35 oyatlar) deya marhamat qilgan.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) oxirida shu oyatni o‘qidi: «Muhammad payg‘ambardir, xolos. Undan oldin ham payg‘ambarlar o‘tgan. Mabodo, u o‘lsa yoki o‘ldirilsa, ortlaringiz (kufr)ga qaytib ketasizmi?! Kimki ortiga qaytsa, Allohga sira zarar yetkaza olmaydi. Alloh shukr qiluvchilarni mukofotlar.» (Oli Imron surasi 144-oyat.)

Jamoatdagilarning ko‘pchiligi bu oyatlarni ilk marotaba eshitishayotgandi. Achchiq bo‘lsa ham haqiqat tilga olingandi. Dahshatli tovushi bilan masjidni titratayotgan edi. Umar bin Xattob (r.a.) qilichini tushirib, oyoqlarida darmon tutab joyida o‘tirib qoldi. Ha, bir paytlar «Ey, Allohning Payg‘ambari, seni jonimdan ortiq ko‘raman» — degani va «Ey, Umar, mana endi haqiqiy iymonga erishding»,— degan so‘zlariki muborak og‘izlaridan tinglagan sevgili birodaridan qayta ko‘rishmas bo‘lib, ayrilgan va ajal sharbatini ichgandi. Hatto butun insoniyat qo‘l ochib yolvorsa ham, hech bir kuch Uni (s.a.v.) ortga qaytarolmasdi.

Hazrat Umar (r.a.) ta’rifsiz qayg‘u daryosiga cho‘kkandi. Butun o‘zligini qoplagan iztirob ko‘zdagi yosh ila ifodalanishi mumkin edi. Holbuki bu tomchilar ko‘ngil daryosidan kelayotgandi. Bu daryo tubsiz, chegarasiz, ammo bular bir hovuchni ham to‘ldira olmaydi.

Lablari «Vama Muhammadun illa Rasul...» oyatini necha marotaba takrorlagani faqat Alloh taologa ayon...

Hazrat Abu Bakr (r.a.) bu harakati bilan ashoblar ichida sovuqqonlikni ta’minlagan, voqealarga haqiqiy ko‘z bilan qaraydigan inson ekanligini ko‘rsatgandi. Hech bir inson Rasululloh (s.a.v.)ni undan yaxshiroq tanishini va sevishini da’vo qilolmasdi.

Rasululloh (s.a.v.)ning ham eng sevimli birodari hazrat Abu Bakr (r.a.) ekanligi hammaga ayon edi. Shu sabab Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning vafotlari eng ko‘p uni qayg‘uga solgandi. Ammo bu sevgi Uning da’vosiii unutishga, Unga qilinadigan xizmatlarni oqsatishga olib boradigan qayg‘u emasdi. Chunki buyuk Rasul so‘nggi sakkiz yil ichida, avvalo Ruqiyyani, keyin Zaynabni, Ummu Kulsumni va Ibrohimni tuproqqa berib qayg‘usiii tortgan. Ammo, bu iztiroblar unga vazifalarini unuttirmagandi. Bir necha oy avval Ibrohimni tuproqqa qo‘yilayotganida quyosh tutilganini xotirlaganlar bor edi. O’shanda ba’zilar «quyosh Ibrohimning vafoti sabab tutildi», — deyishgan. Ammo, Rasululloh (s.a.v.) darhol haqiqatni anglatib: «Quyosh ham, oy ham Alloh taoloning qudratidan dalolat beruvchi ikki maxluqdir. Hech kimning tug‘ilishi yo vafoti ila tutilmaydur» — degan edilar. Bu zotga bo‘lgan muhabbat, haqiqatdan ko‘z yumishga sabab bo‘lmasligi kerak edi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) shunday qilgan, uch — besh daqiqa davom etgan so‘zlar bilan ahvolni tabiiy holga keltirgan, qirg‘og‘idan toshayotgan daryoni qayta o‘zaniga oqizgandi. U odamlarga «siz Rasulullohning (s.a.v.) vafotidan iztirobga tushmang» demas, ammo keltirgan da’vatni unutmang degan ma’noda gapirardi.

Rasululloh (s.a.v.) «Har bir jon o‘limni tatib ko‘radi», oyatini takror—takror bu jamoa oldida o‘qigan, yagona Alloh taoloning abadiyligi haqiqatini zehnlariga joylashga harakat qilgandi. Bu haqiqatni ko‘z bilan ko‘rish vaqti kelgani hazrat Abu Bakr (r.a.)ning so‘zlari ila anglatilgandi.

Masjiddagilar qayg‘u ichida yosh to‘kib, «Vama Muhammadun illa Rasul...» oyatini takrorlashardi.