Bu voqeadan olti yil o‘tgach musulmon bo‘lgan va iymonda hakiqiy sabot ko‘rsatgan Suhayl, shu gaplari ila tobora kattalashib borayotgan harakatni to‘xtatgan va ko‘pgina insonlarning hidoyatda qolishiga sababchi bo‘lgandi. Hazrat Umar (r.a.) bu voqeani eshitib, ko‘zlari yoshga to‘ldi. Rasululloh (s.a.v.) mo‘‘jizalariga guvoh bo‘lish baxtiga erishdi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) Usoma qo‘shinini yo‘lga chiqarishga qat’iy qaror qilgandi. Chunki Nabiylar Sultoni Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning so‘nggi vasiyatlari islomni qabul qilish uchun Madinaga kelgan elchi guruhlariga, o‘zi qanday ikrom qilsa shunday ikrom qilinishini, Usoma qo‘shinining kechikmasdan yo‘lga chiqarilishini amr qilish edi.

Ammo ashoblar orasida qo‘shinning ketishini to‘g‘ri tushunmaganlar ham bor edi. Chunki qo‘shin ketgach Madina himoyasiz qolardi. Holbuki, bu shahar islomning beshigi va qal’asi hisoblanardi. Hukumat markazi qo‘ldan chiqqach musulmonlar uchun hech bir joy Madinaning o‘rnini bosolmasdi. Nihoyat bir necha kishi vakil bo‘lib keldi:
— Ey, Rasulullohning xalifasi, qo‘shinning Madinadan ketishi falokat keltiradi. Bu masalada ehtiyotkorlik bilan ish qilinishini istaymiz, — dedi va qilinadigan bosqinga qarshi kuchning Madinada bo‘lishini tushuntirishga harakat qildi.

Ularning samimiy ekanligiga aslo shubha yo‘q edi. O’z fikrlari bilan to‘g‘ri va qilinishi kerak bo‘lgan ishni taklif qilishayotgandi. Ammo, hazrat Abu Bakr (r.a.) qarorida qatiy turardi. Va ularga qarata shunday javob qildi:
— Yolg‘iz qolsam va meni bu yerda yirtqich hayvonlar tilka—pora qilishini bilsam ham bu qo‘shinni yuborardim...
Ortiqcha so‘zga o‘rin yo‘q. So‘nggi so‘z xalifadan chiqadi.

Kechagina itoat qilishga so‘z bergan insonlariga qarshi birinchi kundanoq «yo‘q, istamaymiz» deya olishmasdi. Zimmalaridagi xotirlatish vazifasini bajarganliklariga ishonib ortga qaytdilar.

Bir—ikki kunda qo‘shin tayyorgarligi bitdi. Ammo hali ko‘ngillar notinch, andishalar ketmagandi. Chunki ketma—ket kelayotgan xabarlar yuraklarni titratar, qalblarga qo‘rquv solardi. Shaxsan qo‘mondon Usomaning o‘zi shu fikrda edi. Qo‘shinda oddiy askar vazifasini bajaruvchi Umar bin Xattob (r.a.)ni chaqirdi. Xalifa yoniga borib ahvolni tushuntirishni buyurdi.


Hazrat Abu Bakr (r.a.) bu so‘nggi taklifni ham rad qilib, qashqirlarga yem bo‘lsa ham Rasululloh (s.a.v.)ning vasiyatini bajarishini aytdi. Hazrat Umar (r.a.) bu safar ikkinchi bir taklifni aytdi:
—   Ansorning sendan bir istagi bor, ey, Abu Bakr.
—   Nima?
—   Qo‘shin qo‘mondonligini tajribaliroq, kattaroq kishiga topshirish.

Bu taklifdan hazrat Abu Bakr (r.a.) o‘rnidan turib ketdi. Hazrat Umar (r.a.)ning soqolidan tutdi:
—   Onang sendan ayrilsin, ey, Xattobning o‘g‘li!.. — deya baqirdi. Uni men tayinladimmiki, chetlashtirishga haqqim bo‘lsa?.. Qiladigan birinchi ishim Rasuli Akram (s.a.v.) ishlarini buzish bo‘lsinmi?..

Bu xitob hazrat Umar (r.a.)ni o‘ziga keltirdi. Bu taklifni aytganiga haqiqatdan pushaymon bo‘ldi. Xalifaning vazifasi, Rasuli Muhtaram (s.a.v.) tartibini imkon qadar muhofaza qilish edi.

Axir, to‘g‘ri—noto‘g‘ri qoldirilgan idora uslubini tuzatish va isloh qilish maqsadida ish boshiga kelgan emasku...

Ha, Usoma navqironlik davrida edi. Badr va Uhud
muhorabalarida yosh bola bo‘lganligi sabab qatnasholmagan, to‘g‘rirog‘i Nabiyyi Akram (s.a.v.) tomonidan izn berilmagandi. O’shanda uni jangdan chetlatgan Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bu safar qo‘shin qo‘mondonligiga tayinlagandi. O’sha payt muhorabadan chetlashtirish qanchalik to‘g‘ri bo‘lgan bo‘lsa, bu safar tayinlanishi ham shunchalik ma’qul edi. Bu Rasululloh (s.a.v.)ning yoshlarga qanchalik muhim ahamiyat berish belgisi edi. Shuningdek, Vado hajida oti orqasiga shaxsan Usomani olgani ham ko‘pchilikning yodida. Holbuki, agar Payg‘ambarimiz (s.a.v.) yayov yurayotgan biror kishini mindirmoqchi bo‘lsalar, katta yoshli insonlar turganda bir yigitni olarmidi?

Qo‘shinda hazrat Umar (r.a.) tomonidan tilga olingan fikr sohiblari chorasiz bu hukmni qabul qilishdi. Ular bu safarga Alloh taolo rizoligini olish umidida chiqishayotgandi. Alloh taolo rizoligiga esa, Rasululloh (s.a.v.)ga bog‘liq tarzda erishilardi. «Ayting (ey, Muhammad): "Agar Alloxni sevsangiz, menga ergashingiz. Shunda Alloh sizlarni sevadi va gunohlaringizni mag‘firat etadi. Alloh kechiruvchi va rahmlidir». (Oli Imron 31-oyat)

«Alloh taoloning Rasuli albatta mendan ko‘ra to‘g‘riroq fikrlaydi» degan xayol qo‘shindagi har bir kishi xayolida hokim bo‘ldi...

Tayyorgarliklar tugagach, hazrat Abu Bakr (r.a.) qarorgohga keldi. Qo‘shin yosh qo‘mondon buyrug‘i bilan yo‘lga otlandi. Usoma otliq, xalifa esa yayov yo‘lga tushishdi. Hazrat Abu Bakr (r.a.)ning oti, Abdurahmon bin Avf tomonidan yetaklanib kelayotgan edi. Bundan Usoma xijolat bo‘ldi va xalifaga e’tirozini aytdi:
—   Ey, Rasulullohning xalifasi, yo sen ham min, yo men ham yayov yurayin.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) javob qildi:
—   Yo‘q, sen tushmagin, men ham minmayin. Oyoqlarim Alloh taolo yo‘lida bir soatgina yursa nima yo‘qotardim?..
Va yurish shu holda davom etdi.
—   Izn bersang, ey Usoma, Umar yonimda qolsa.
—   Albatta, ey, Rasulullohning xalifasi, keyin hazrat Umarga yuzlanib:
— Qo‘shindan ayril ey, Umar xalifa bilan qolasan, — dedi.
Keyin hazrat Abu Bakr (r.a.) Usoma va boshqa qo‘mondonlarga yuzlanib, shunday dedi:
—   Xiyonat qilmang. Bitimni buzmang. O’lja mollari taqsim qilinmasdan o‘zingiz uchun biror narsa olmang. Birovning quloq-burnini kesib nuqsonli qilib qo‘ymang. Bolalarni, keksalarni, ayollarni o‘ldirmang. Xurmo daraxtlarini kesmang va yondirmang. Hech bir mevali daraxtni kesmang. Biror qo‘ymi, sigirmi, tuyami, faqat yeyish uchungina so‘ying.
Ibodatxonalardagi insonlarni ko‘rsangiz, ularni o‘z holiga qo‘ying. Turli taomlar bilan sizni kutib olgan insonlarni ko‘rganda, o‘sha taomlardan yeyayotganingizda Alloh taoloning ismini zikr qiling. Bir guruh insonlarga duch kelasizki, ularning sochlari kalta kesilgan va sariqdir. Ana o‘shalar sizning dushmanlaringizdir, ular bilan jang qiling. Endi Alloh taoloning ismini zikr qilib yo‘lga chiqing. Keyin Usomaga yuzlandi:
- Rasululloh (s.a.v.) senga nimani buyurgan bo‘lsalar, shuni qil. Ortda qoldirishgani sabab, shoshilma, toki ishing chala qolmasin.

Usoma bu amrni olib yo‘lga tushdi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) esa birodarlari bilan Madinaga qarab yo‘l oldi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) Usoma yonida yayov yurib o‘zini ko‘rsatmoqchi emasdi. U bu yo‘lda tashlangan har bir qadami alohida bir daraja keltirishiga, Mavlosiga taboro yaqinlashtirishiga ko‘ngildan ishonib qilayotgandi. Uning yana bir ishonchi, bu yo‘lda egniga qo‘ngan changlar ertaga mukofot bo‘lib qaytadi.

Alohida bu harakati bilan ham va Umar (r.a.) uchun izn so‘rashi bilan ham qo‘shin qo‘mondoniga hurmatini bildirgandi. Istasa Umarni shundoq ham qo‘shindan ajratib olish va buning uchun hech kimga hisob bermasligi ham mumkin edi.

Ha, Usoma Umar (r.a.) qo‘lida voyaga yetgan va bir necha yil avval o‘yin o‘ynab yurgan yosh bola edi. Ammo, bugun Rasululloh (s.a.v.) tomonidan qo‘shin qo‘mondonligiga munosib topilgan pahlavon edi. Rasululloh (s.a.v.) hurmat ko‘rsatganga Uning xalifasi ham hurmat ko‘rsatishga majburdir.

Qo‘shin to‘zoni tumanga qo‘shilib uzoqlasharkan, ikki birodar ham Madinaga yaqinlashardi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) zimmasidagi yukni yanada yaxshiroq his qilayotgandi. Ketgan qo‘shinga ham, qolgan odamlarga ham javobgar edi. Rasululloh (s.a.v.)ning «Har biringiz bir cho‘pondirsiz, har bir cho‘pon suruviga javobgardir» deganlarini xotirladi.

Ichida bir iztirob bor edi. Bu muborak so‘zlarni tinglagan vaqtda U faqat uch —besh kishi uchun javobgar edi. Ammo, endi faqat bir shaharning emas, Arabiston yarim oroligacha tarqalgan va soni yuz mingdan ortiq insonlar javobgarligi uning zimmasiga yuklangandi. O’girildi, yillar bo‘yi iymon birligi yaqinlashtirgan birodariga boqdi. Ajabo, u ham shularni o‘ylayaptimi?..

Sa’d bin Uboda shunday katta imkoniyatni boy berib, inqirozga uchrab uyiga qaytdi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) unga xabar yubordi. Kelib bay’at berishini aytdi. Yaxshi javob qaytmadi. Yo‘q debgina qolmasdan, hatto tazyiq qilishsa ham oxirigacha bardosh berishni bildirgandi. Hazrat Umar (r.a.) uni o‘z holicha qo‘yib qo‘yishni ma’qul ko‘rmadi. Ammo Bashir bin Sa’d unga boshqacha masllhat berdi: — Ey, Rasulullohning xalifasi, u bir marotaba rad qildimi, tamom, o‘lgunicha bu qarorini buzmaydi. Oila a’zolari, hatto qabiladoshlari jon bersalar-da, uni sizga taslim qilib qo‘yishmaydi. Bir kishining bosh egmasligi bizga zarar keltirmaydi. Uni o‘z holiga qo‘yish kerak.

Bashirning bu tavsiyasi yaxshi qarshilandi. Bularga qarshi biror ish qilmaguncha yoki odamlarni xalifalikka qarshi boshlamaguncha o‘z holiga qo‘yishga qaror qilindi.

Ortiq Sa’d bin Uboda o‘z holicha yashar, ammo birovga zarari tegmas, xalifaga ham qarshi harakat qilmayotgandi. Jamoaga qo‘shilmas, namozlarini ham yolg‘iz o‘zi o‘qir, haj vazifasini bajarganda ham jamoadan ayrilgan holda qilayotgandi. Hazrat Umar (r.a.) davrida yana unga taklif qilinadi. U esa tug‘ilib o‘sgan yurtini tark etib, Shom tomonlarga ketadi va hijratning o‘n beshinchi yilida vafot qildi.

Hazrat Zubayr hayotligida Rasululloh (s.a.v.)dan jannat xushxabarini olgan kishi edi. Hazrat Abu Bakr (r.a.)ning qizi Asmo bilan turmush qurgandi va Rasululloh (s.a.v.)ga xalifa bo‘lish haqqi hazrat Aliga tegishli deb o‘ylardi. Shu sabab, hazrat Abu Bakr (r.a.)ga bay’at o‘qilganini eshitib, g‘azabi qaynab ketgan, qilichini sug‘urib, xalifalik Ali bin Abu Tolibga berilmaguncha bu qilich qiniga kirmaydi» deya hayqirgandi. Kerak bo‘lsa bu yo‘lda jang qilishdan ham qaytmayman, — bu uning yuqoridagi hayqirig‘iga qo‘shimcha gapi edi.

Ammo haqlimidi?.. Rasululloh (s.a.v.)ning muborak vujudlari dafn qilinmasdan turib qilichlar suhbatlashishidan Alloh taolo va Rasuli rozi bo‘larmidi?.. Hazrat Ali (r.a.)ning bu maqomga munosibligini inkor etib bo‘lmasdi, ammo hazrat Abu Bakr (r.a.) munosib emasmi? Yohud Hazrat Ali (r.a.)ning xalifalik uchun nomzodi Abu Bakr (r.a.)dan ortiqmidi?

Uning bu harakatini ma’qul ko‘rmagan Muhammad bin Maslama qilichni tortib oldi va ikki tosh orasiga urdi. Qilichning sadosi Zubayr hayajonini bosdi.

Ammo, fikrini o‘zgartirmadi. Bir guruh hoshimiylar bilan birga hazrat Fotimaning uyiga bordi. Bu guruh hazrat Abu Bakr (r.a.)ga qarshi edi.

Nihoyat, bir kun kimdir: «Seni Rasulullohning xalifasi chaqirayapti, ey, Zubayr!», — dedi.

Zubayr unga javoban «Bormayman» deya olmasdi. Da’vatga javob Rasululloh (s.a.v.)ning sunnatlari edi. Buning ustiga hazrat Ali (r.a.)ning xalifa bo‘lishini ma’qullovchilar soni ham kamaygandi. Borlari ham katta jamoatni tashkil qilmasdi. Borib, masjid eshigidan kirdi va to‘g‘ri mehrobga qarab yurdi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) mehrobda jamoaga yuzlangan holda o‘tirardi. Kuyovini ko‘rgach unga tomon yura boshladi:
- Ey, Rasululloh (s.a.v.) ammasining o‘g‘li!.. Ey, Rasululloh (s.a.v.)ning fidokori, sen mo‘minlar birligini buzmoqchimisan?..
Zubayr uning gapini inkor etdi:
—   Yo‘q, ey, Abu Bakr, unday niyatim yo‘q.
—   Unda nega shu kunga qadar kelmading?
Javob bo‘lmadi. O’zini oqlashdan foyda yo‘q. Borib hazrat Abu Bakr (r.a.)ning qo‘lidan tutdi:
—   Meni ma’zur tut ey, Abu Bakr, seni Rasulullohning (s.a.v.) xalifasi sifatida qabul qilaman, itoat qilishga so‘z beraman.

Shunday qilib Zubayr, Rasululloh (s.a.v.)ning vafotlarida hayajon bilan aytgan gaplariga nuqta qo‘ygandi. Uning bu harakati jamoatdagilarni mamnun qildi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.)ga bay’at qilmagan bir necha Hoshimiylar vaqti — vaqti bilan hazrat Fotimaning uyiga yig‘ilishar va o‘zaro ba’zi masalalarda suhbatlashishardi. Hazrat Umar (r.a.) bu holdan g‘azablanar va bu jamoani tarqatish yo‘lini axtarar edi. Nihoyat bir kun borib eshikdan kirdi va baland ovozda so‘z boshladi:
—   Ey, Rasulullohning qizi, Vallohi seni sevamiz. Senga hurmatimiz bor. Ammo, bu odamlarga tarqalishini buyurmasang bilgilki, bu uyga o‘t quyishdan ham qaytmaymiz.

Keyin qaytib ketdi. Uning ketidan ochilgan eshik mehmonlarni yo‘lga otlantirdi. Chiranishdan boshqa hech ish qilolmaydigan bu guruh avvaldan qattiqqo‘l, bir so‘zli bo‘lib tanilgan Umar bin Xattob (r.a.)ning bu so‘zlari tahdid emasligini tushunishardi. U aytgan ishini haqiqatdan bajarardi.

Guruh qayta bu uyga to‘planmaslikka qaror qilib, tarqaldilar. Harakatlar shu bilan nihoyasini topgandi.

Oxirida asosiy shaxs hazrat Ali (r.a.) qolgandi. U ham rozi bo‘lsa, Hoshimiylar masalasi batamom hal bo‘lardi. Bir kun unga:
—   Seni Rasululloh (s.a.v.)ning xalifasi chaqirayapti, ey, Ali, — deyishdi.
—    Boraman.
Vaqt o‘tkazmasdan yo‘lga chiqdi. Kirgan xonasida hazrat Umar (r.a.), Abu Ubayda, Bashir bin Sa’d kabi birodarlari bor edi.
—   Salom, ey, Rasulullohning birodarlari.
—   Salom, ey, Rasulullohning amakivachchasi. Shunday boshlangan suhbat bay’at masalasiga kelib taqaldi. Hoshimiylardan tashqari butun ashoblar bay’at berishgani va endi bu masala tugatilishi lozimligi anglatildi. Ammo hazrat Ali (r.a.) bu fikrda emasdi.

—   Siz Ansorlarga nisbatan Payg‘ambar (s.a.v.)ga yaqinligingizni isbotladingiz. Ular ham sizga xalifalikni topshirishdi. Biz ham sizga nisbatan ayni dalilni keltiramiz. Muhammad sallallohu alayhi va sallamga hayotliklarida ham, vafotlarida ham eng yaqin insonlar bizlarmiz. Agar siz Alloh taoloni hurmat qilsangiz, unda adolatli bo‘ling va Ansor sizga bergan haqni siz ham bizga bering.

Hazrat Umar (r.a.) uning so‘zini bo‘ldi:
—   Ey, odam, hamma qatori bay’at qilmaguncha bu yerdan jilmaysan.
HazratAli (r.a.):
—   U holda men yanada haqli va munosib bo‘lganim uchun sening bu taklifingni rad qilaman, — deya javob berdi.
Abu Ubayda gapga qo‘shildi:
—    Ey, Abu Hasan, haqiqatdan ham sen fazilating, afzalliging va Payg‘ambar (s.a.v.)ga yaqinliging bilan bu ishga munosibsan. Ammo, odamlar bu keksani xalifa qilib, bay’at berishdi. Musulmonlar rozi bo‘lgan ishga sen ham rozi bo‘l.

—    Ey, Abu Ubayda sen shu ummatning eng ishongan vakilisan. Alloh taologa nisbatan hurmatli bo‘l. Rasululloh (s.a.v.)ning davlat raisligini U (s.a.v.)ning uyidan o‘z uyingizga olib ketmang. Chunki Qur’on bizning uyimizga tushdi. Qur’on ilmlarining chiqish joyi biznikidir. Insonlarning ishini sizdan ko‘ra ko‘proq biz bilamiz. Shunday ekan, nafs orzulariga berilmang. Yaxshi natijalarga erisha olmaysiz.
Bashir bin Sa’d so‘z oldi:
—   Ey, Abu Hasan, aminmanki, bay’atdan oldin odamlar bu gaplarni eshitishganda edi, senga bay’at berishardi. Ammo, sen uyingda o‘tirding va Saqifaga bormading. Odamlar sening bu maqsadingni bilishmadi. Endi shu keksaga bay’at berishdi, sen esa kechikding.
—   Taqdir ekan, ey, Bashir, men Rasululloh (s.a.v.)ni uyda qoldirib, Saqifaga borib odamlar bilan xalifalikni talashayinmi?..
Hazrat Umar (r.a.)ning so‘zlari hazrat Abu Ubayda va Bashir bin Sa’dning tasallilari befoyda bo‘ldi. Natijada Hazrat Abu Bakr:
—   Ey, Abu Hasan, agar sening bu ishda menga qarshi chiqishingni bilganimda xalifalikni qabul qilmasdim. Endi esa odamlar bay’at qilib bo‘lishdi. Agar bay’at qilsang yaxshi bo‘lardi. Shunday qilasan degan umiddaman. Agar xohlamasang majburlamayman. Xohlasang yaxshi bor.
Hazrat Ali (r.a.) majlisdan bay’at qilmasdan, ammo g‘amgin holda qaytdi.

Hazrat Alining ilmi, jasorati, fazilati tengsiz edi. Rasululloh (s.av.)ga bo‘lgan sevgisi va bog‘liqligi ham shunday edi. Amakisining o‘g‘li va kuyovi zkanligi ham ma’lum edi. Yoshligidan Payg‘ambar (s.a.v.) tarbiyasida bo‘lganligi ham haqiqat edi. Shu sabab xalifalikka munosib ekanligiga ham shubha yo‘q edi.

Ammo, bu jamoada xalifalikka munosib boshqa insonlarning ham borligini tan olish kerak. Shuningdek, Ashoblar ichida bu ishni muvaffaqiyat bilan boshqaradigan inson yagona shaxs deyish uchun ko‘pgina haqiqatlardan ko‘z yumish kerak.
Odamlar ahvolini eng ko‘p Hoshimiylarning bilishi va davlat hukmronligining fazilatlari shu oilada qolishi kabi masalalar muammosi edi. Ammo Ali (r.a.) ham haqli edi. O’rtada Rasululloh (s.a.v.)ning dafn kabi muhim masalalari turganda, Undan ayrilib Saqifaga borishi mumkin emasdi. Hech bo‘lmaganda u bu voqeaning boshlanganini eshitganida «yaxshi natijaga erishishi uchun saylov ishini Rasululloh (s.a.v.) dafnlaridan keyinga qoldirilishi»ni aytardi. Koshki shunday bo‘lsa. Yoki Saqifaga borganlar unga ham xabar berishsa, yonlariga olib birga borishsa, keyin chiqadigan shunday ixtiloflar bartaraf qilingan bo‘lardi.