Rasululloh (s.a.v.) bir dunyo saltanat qoldirgandi. Ayniqsa Badr muhorabasida qo‘lga kiritilgan o‘ljaning beshdan biri Uning (s.a.v.) idorasiga o‘tgandi. O’z oilasi boshchiligida bu pullar sadaqa va zakot olishi harom qilingan qarindoshlariga, yetimlarga, faqirlarga, yo‘lda qolib ketganlarga tarqatilardi. Rasululloh (s.a.v.) bu ishlarni keragidan ortiq bajarar, ammo hech qachon U (s.a.v.)ning oila a’zolari majburiy dasturxonlarda o‘tirmas, davlat boshliqlari hayotiga xos hayot kechirishmasdi. «Allohim, Muhammadning oilasiga yetarli bo‘lgan, tomoqlaridan o‘tadigan rizqni ber» duosini qilgani ma’lum edi. Oila a’zolari bir kunda ikki marta ovqatlanishsa, biri mutlaqo xurmo bo‘lardi. Janobi Mavlo Uni (s.a.v.) olamlarga rahmat qilib tanitarkan, Rasululloh (s.a.v.) ichi xurmo novdalariga to‘ldirilgan va hammaning uyida bo‘ladigan teri to‘shakda yotardilar.

Ertaga tark etib ketadigan dunyodan farishtalardek, sultonlardek, hatto boylar kabi emas, o‘rta hol oilalardek, ammo faqir inson tashvishlarini ham tatib ko‘rgan kishi sifatida ayrilib, ortida moddiy qadri bo‘lgan boylik qoldirmagandi. Alloh taolo xohlagan kishiga muhtoj bo‘lmasdan yashash taqdirini beradi. Shuningdek, qo‘l ostidagi davlatni Alloh taolo rizoligi uchun muhtojlarga ulashuvchilar naqadar baxtlidir.

Rasululloh (s.a.v.)ning eng ko‘p qiladigan duolari:
«Ey, Rabbimiz, bizga bu dunyoda ham yaxshilik ato etgin, oxiratda ham yaxshilik (ato etgin) va bizni do‘zax azobidan asragin». (Baqara surasi, 201-oyat)

Shubhasiz Buyuk Rabbimiz sevimli Payg‘ambari (s.a.v.)ga yaxshi narsalarni berib, dog‘da qolmaydigan, iztirob chekmaydigan bir imkon yaratgandi.

Bir suhbatlarida Rasululloh (s.a.v.) shunday degandilar:
— Uhud tog‘i qadar oltinim bo‘lsaydi, uch kun o‘tmasdan tarqatardim va baxtli bo‘lardim. Undan faqat qarzimni to‘lash uchun bir necha dinor qolardi xolos.

Hech kim bu so‘zlarni Rasululloh (s.a.v.)dek samimiy ayta olmasdi. Qo‘liga katta davlat kelgan kunlarda «Sizdan kimki o‘lib davlat qoldirsa, u mol vorislariga tegishlidir. O’lib qarz koldirganning qarzini to‘lash esa menga tegishlidir» degan edilar va bu so‘zlarni hammaga eshittirib, minbarda so‘zlagandilar. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bu gaplarni aytarkan «yo qo‘limda hovuchimda hech narsa qolmasa...» degan fikrni ham o‘tkazgandilar.

Rasululloh (s.a.v.) birovning qarzini to‘lashga majbur emas edi. U faqat qiyin ahvolda qolgan insonlarga yordam qilishni, tashvishlarning bo‘lishishni va buni Alloh taolo rizoligi uchun qilishni o‘ylardi. Insonlarni baxtli holda ko‘rsa baxtli bo‘lar, ularning dardiga chora topolsa ko‘ngli huzurlanardi.
Shuningdek, so‘nggi nafaslarini olayotganda uyida puli yo‘q edi. Safarda mingan tuyasidan boshqa qo‘y, echki... kabi mol qoldirmadi. Va bir quroli hisoblangan qilichi bor edi. Zirhi esa qarzga olingan arpa uchun bir yahudiyga berilgandi.
Xaybar tomonlarda «Fadaq» nomli joyda bir yeri bor edi. Muhim masala, Fadaq yerining meroschilar o‘rtasida qanday taqsimlanishi edi.

Meroschilardan Rasululloh (s.a.v.)ning ayollari va qizi Fotima bor edi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning erkak zurriyodi bo‘lmaganligi sabab, hazrat Abbos hayotdagi yagona amakisi sifatida merosdan ulush olishi kerak edi. Hazrat Fotima qayg‘uli kunlar biroz ortda qolgach, amakisi Abbosni olib hazrat Abu Bakr (r.a.)ning yoniga bordi:
— Salom, ey, Abu Bakr, — dedi hazrati Fotima so‘zini boshlar ekan.

— Salom, ey, Rasululloh (s.a.v.)ning qizi javob qildi Abu Bakr (r.a.).
— Otamdan qolgan merosni so‘rab keldim.
Hazrat Abu Bakr (r.a.)ning yuzida mahzunlik paydo bo‘ldi. Biroz sukutdan keyin gap boshladi:
— Ey, Fotima, istagingni bajara olmasligimdan afsusdaman. Ammo qo‘limdan o‘zga chora kelmaydi.

Nega? Xayratini yashirmadi hazrati Fotima.
Chunki Rasululloh (s.a.v.) «Biz Payg‘ambarlar meros qilib mol qoldirmaymiz. Bizdan qolgan mol sadaqadir» — deganlarini bilaman.

— Ammo, U (s.a.v.) mening otam.
Albatta, bunga hammadan oldin biz guvohlik beramiz. Uning qizini hurmat qilish vazifamizdir. Ammo, U (s.a.v.) keltirganlarini tatbiq etishga ham majburmiz. Shu sabab senga meros qilib beradigan narsamiz yo‘q.

Hazrat Fotima kutilmagan bu javobdan juda ranjidi.
O’rnidan turib hazrat Abu Bakr (r.a.)ning xonasini tark etdi. Ko‘ngil oynasi singandi. Olamlarga rahmat qilib yuborilgan buyuk Payg‘ambar (s.a.v.)ning hayotda qolgan yagona qizlari edi. Bu masalada unga teng keladigan inson yo‘q edi.
Boshqalardan farqi ayni paytda boshqa sohada ham ko‘rindi. Sababi, har bir inson otasidan qolgan merosni oladi, bu huquqdan mahrum bo‘lgan yagona inson ham uning o‘zi, ya’ni Hazrat Fotima edi.

Yo‘l — yo‘lakay qaytarkan, xayolida bir gapni takrorlardi:
— Hazrat Abu Bakr (r.a.) bilan gaplashmayman, ko‘rishmayman.... Bundan so‘ng ular murosasi mahsharga qolgandi.

Bu yerda shu xususda gapirishdan foyda bor. Fadaq yeri taqsim qilinsa, hazrat Fotima bilan birga hazrat Oysha, Hafsa, Ummu Salama, Ummu Habiba, Zaynab, Juvayriya, Sofiya, Savda va Maymuna (Alloh taolo har birlaridan rozi bo‘lsin) nomli «Mo‘minlar onalari» bo‘lgan ayollarga ham ulush berilishi kerak edi. Ammo ular bu haqda gapirishmagandi. Yo meros haqidagi gaplarni ular ham bilishadi, yoki ahvol tushuntirilganda indamasdan taqdirga rozi bo‘lishadi.

Shunday qilib Fadaq yerini davlat xazinasiga o‘tkazishdi. Avvallari vaqti — vaqti bilan daromad kelib turardi. Endi ham bu yerning daromadi Rasululloh (s.a.v.) hayotlarida bo‘lganidek ishlatilib, mo‘minlar onalari, qizi va sadaqa, zakot olishlari harom bo‘lgan qarindoshlariga emas, balki ehtiyoj egalariga tarqatiladi.

Hazrati Fotimaning butun umri muhtojlikda o‘tayotgandi. To‘yib ovqatlangani, boylarga xos dasturxonlarda o‘tirgani yodida yo‘q. Na ota uyida, na erining uyida «dunyo» deydigan davlat egasi bo‘lish imkoni bo‘lmagan. Arpa o‘rib qavarib ketgan qo‘llarini otasiga ko‘rsatib yordam so‘rashida olgan tavsiyasi, uyga kirguncha o‘tgiz uch marta Allohu Akbar, o‘ttiz uch marta Subhanalloh, o‘ttiz uch marta Alhamdulilloh, deya zikr keltirish va uning ketidan «LA ILAHA ILLALLOHU VAHDAHU LA ShARIYKA LAH. LAHUL MULKU VA LAHUL HAMD. VA HUVA ALA KULLI ShAY’IN QODIR» bo‘ldi.

Otasi o‘rgatgan bu zikr va tasbehning foydasi, bir yordamchining moddiy sohada keltiradigan foydasidan qanchalik ko‘p.

Hazrat Fotima Fadaq yeridan haq olsa badavlatlardek dasturxonda, ko‘ngli tusagandek hayot kechirarmidi?...
Uning bu niyatdaligini qabul qila olmaymiz. U otasidan qolgan merosni olgan taqdirda ham ehtiyojiga yetarlisini olib, qolganini sadaqaga tarqatar va Alloh taolo yo‘lida sarflardi. U va turmush o‘rtog‘i hazrat Ali (r.a.)ning bunday maqsadda ekanliklariga Alloh taolo guvohlik berib Qur’oni karimda tushirgan oyatlaridan birida: «Mollarini Alloh rizoligi va dillarining sobitligi uchun sarf qiladigan kishilar adirdaga boqqa o‘xshaydi: unga jala tekkach, hosilini ikki barobar yetishtirar. Agar unga jala yog‘magan bo‘lsa, tomchilab yoqqan yomg‘ir ham (o‘ziga yarasha undirar). Alloh qilayotgan amallaringizni ko‘rib turuvchidir». (Baqara 265-oyat) deya marhamat qilgan.

Hazrat Fotima yana o‘sha hazrat Fotima edi. Yana o‘sha hayotini davom ettirayotgan, yana ezgulik istovchi Fotima bo‘lib qoldi. Ammo farzand sifatida merosdan mahrum bo‘lishi uni haqiqatdan ranjitgan edi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) va hazratAli (r.a.) oilalari... Rasululloh (s.a.v.)ga eng yaqin, eng sevimli ikki oila... Ammo bu ikki oila Rasululloh (s.a.v.) vafotlaridan so‘ng qisqa vaqt ichida xafalashib, ko‘rishmas, so‘rashmas holga kelishdi. Rasululloh (s.a.v.) keltirgan din insonlarning bir—birlarini sevishlari, hurmat qilishlari asosiga tayanardi. Xushmuomala, samimiy birodarlar bo‘lishga chorlardi. Hazrat Abu Bakr (r.a.), hazrat Ali (r.a.) va hazrat Fotima ham Rasululloh (s.a.v.) hayotliklarida va U (s.a.v.)ning rahbarligida bu hayotning eng go‘zal, namunali insonlari edi.

Ikki oilaning kelishmovchiligi, hazrat Ali (r.a.)ning hazrat Abu Bakr (r.a.)ga bay’at bermasligi yaxshi natija emasdi. Shu bilan bir guruh insonlar noniga yog‘ surilib, ko‘ngillarida qolib ketgan tuyg‘ularnnish uyg‘onishiga sabab bo‘lgandi. Shuningdek, bir kun hazrat Ali (r.a.)ning yoniga Abu Sufyon keldi:

—   Nimalar bo‘layapti, ey, Ali?... Ishlar chappasiga ketyaptimi?...
—   Nima demoqchisan, — Ali (r.a.) uning muddaosini tushunmadi.
—   Ko‘rib turganingdek xalifalik qurayshning eng zaif oilasiga berildi. Taym o‘g‘illaridan biri idorani qo‘lga oldi. Bu esa quvonarli hol emas. Agar istasang, Vallohi, unga qarshi otliq yayov qo‘shin to‘plashim mumkin. Qo‘lingni ber, Rasululloh (s.a.v.)ning xalifasi sifatida senga bay’at berishni istayman, — dedi.

Bu gapdan hazrat Ali (r.a.)ning quloqlari qizib ketdi. Bunaqa taklifga tayyor emasdi. Nafrat va iztirob aralash bir ovozda javob qildi:
—   Ey, Abu Sufyon, shuncha vaqt islomga va musulmonlarga dushmanlik qilding, ammo muvaffaqiyat qozonmading. Vallohi, sen bu taklifing bilan fitna chiqarmoqchisan. Senga ham, sen to‘playdigan qo‘shinga ham ehtiyojim yo‘q. Biz Abu Bakr (r.a.)ni xalifalikka munosib inson deb bilamiz. Bor, ishingni qil, yo‘lingdan qolma.

Abu Sufyonning umidi puchga chiqdi. Haqiqatdan hazrat Ali (r.a.)ning xalifaligiga tarafdormidi?.. Hazrat Abu Bakr (r.a.)ga qildira olmaydigan ishlarini hazrat Ali (r.a.)ga osonlikcha qildiraman, degan fikrda aytdimi bu taklifni?...

Yoki bo‘lmasa ikki tomon urishsa biri inqirozga uchraydi. Ikkinchisi ham zaiflashadi va natijada Amavi xonadoniga qudrat yo‘li ko‘rinadi, deb o‘yladimi?

Amavi xonadoni tarix daftariga nazar tashlagan kishi ularning hazrat Ali (r.a.) va avlodiga qarshi qilgan harakatlarini ko‘rish imkoniga ega bo‘ladi. Shu sabab uning hazrat Ali (r.a.)ga xalifalik taklifidan samimiylik qidirmasak ham bo‘ladi.
Hazrat Ali (r.a.)ning Abu Sufyon taklifiga rad javobini berishini mamnuniyat bilan qarshi olish lozim. Bu bilan U buyuk insonlarga xos ish tutgan edi.

Rasululloh (s.a.v.)ning dafn qilinishidan biroz vaqt o‘tgach, Usoma qo‘shini yuborilgandan so‘ng, hazrat Abu Bakr (r.a.)ni yelkasida bir nechta ko‘ylak bilan bozor yo‘lida ko‘rishdi va undan so‘rashdi:
- Qayoqqa ketayapsan, ey, Rasulullohning xalifasi?
- Bozorga, savdo-sotiq qilishga ketayapman,- deb javob berdi u.
- Nega?
Hayratini yashirmagan Abu Bakr (r. a.) javob berdi:
- Men bir oila boshlig‘iman. Uydagilarni iqtisodiy jihatdan ta’minlash mening vazifam.

- To‘g‘ri, lekin, endi sen bir oila boshlig‘i emassan, balki butun mo‘minlar amirisan. Bundan keyin tijoratga aralashib yurishing to‘g‘ri emas. Oilangga tegishli vazifalar, ummatlaring oldidagi vazifalar bilan aralashmasligi lozim. Zero, ummatlar ishi sen uchun asosiy vazifa hisoblanadi.

- Ammo mening oila a’zolarimni kim ta’minlaydi, yo Umar?
- Senga maosh tayinlaymiz, javob berdi hazrati Umar (r.a.).
Shundan so‘ng hazrat Abu Bakr (r.a.) yonida hazrat Umar (r.a.) va hazrat Abu Ubayda (r.a.) bilan masjidga tomon ketishdi. Masala bir nechta ashoblar o‘rtasida muhokama qilindi. Va qaror qilindiki, hazrat Abu Bakr (r.a.)ga maosh tariqasida ikki kunda bir qo‘y beriladigan bo‘ldi. O’z xohishiga binoan, yilda bir marta haj va umra amalini bajarish ixtiyori ham berildi.

Shu bilan hazrat Abu Bakr (r.a.) uchun tijorat hayoti tugadi. Ammo uning ko‘ngli boshqa bir tijoratda edi. Bir necha yil avval Rasululloh (s.a.v.)ga yuborilgan bir oyatda ko‘rsatilgan, insonni qayg‘uli azobdan qutqaruvchi va Buyuk Mavloning rizoligiga qaratilgan bir tijorat edi. Ya’ni, «Mollarini Alloh yo‘lida sarflab, keyinchalik bergan narsalari ketidan minnat va ozor yetkazmaydigan kishilar uchun Parvardigorlaridan mukofot bordir. Ularga xavf ham bo‘lmas va ular tashvish ham chekmaslar.», (Baqara surasi, 262-oyat) deya marhamat qiladi.

Bu tijorat boshqa bir oyatda: «Alloh mo‘minlardan jonlari va mollarini jannat evaziga sotib oldi.» (Tavba surasi, 111-oyat) deya keltiriladi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) iymon keltirgan kundan buyon shu tijorat haqida o‘ylardi. O’ttiz sakkiz yoshiga qadar ming bir qarshilikka uchrab, butun davlatini shu tijorat yo‘lida sarflab, Rasululloh (s.a.v.)ning barcha safarlarida yonlarida bo‘lib, barcha muhorabalarda qatnashdi. Ramazon qunlarining birida Payg‘ambarimiz (s.a.v.) tomonidan Uning bu amali tilga olingan edi:
«Jannatda "Rayyon" nomi berilgan bir eshik bor. Alloh rizoligi yo‘lida ro‘za tutganlargina bu eshikdan kiradi».

Rasululloh (s.a.v.)ning bu so‘zlaridan anglashiladiki, jannatning eshiklari ko‘p. Va bu eshiklar sabrlilar uchun alohida, shukr qiluvchilar uchun alohida, sadaqa beruvchilar, kamtarinlar, saxovat egalari uchun alohida bo‘lgan eshiklardir. Agar mo‘min qaysi bir xayrli axloqni, qaysi bir xayrli amalni bajarsa, o‘shanga yarasha eshiqdan chaqiriladi. Jannatning ikki, uch, to‘rt va hokazo eshigidan chaqiriluvchi mo‘minlar ham bo‘ladi. Bu xabarni eshitgan hazrat Abu Bakr (r.a.) so‘radilar:
- Ey, Allohning Payg‘ambari, jannatning hamma eshiklaridan chaqiriluvchi mo‘minlar ham bo‘ladimi?..

- Ha, ey, Abu Bakr, sen jannatning hamma eshiklaridan chaqirilasan...
Demak, hazrat Abu Bakr (r.a.) bu amalning, bu tijoratning Alloh istaganidek avvalida edi. Alloh rozi bo‘lgan har bir xayrli amal, har bir go‘zal fazilat unda mujassamlashgan.
Islom dinida buyurilgan jami yaxshi amal unda mavjud edi. Mo‘min bir inson erishishi mumkin bo‘lgan eng oliy darajaga hazrat Abu Bakr (r. a.) erishgan edi.

Jabru zulm ila kirib bo‘lmaydigan jannat eshiklaridan uning ismi chaqiriladi: «Marhabo, ey, Abu Bakr, bu eshikdan kir». U ham umri davomida birga yurishni eng katta baxt hisoblagan Rasululloh (s.a.v.)ning ketidan jannatga kiradi. Go‘yoki, hijrat safarida g‘orga birga kirishganidek.
Albatta, mo‘minlar ko‘nglini sotib olish, bu tijoratning mutlaqo boshqa yo‘li...

Hazrat Abu Bakr (r.a.) bu yo‘lda insonlar rizoligini olish, ular ko‘ngillariga kirish uchun o‘zini urintirmagandi. Maqsad va g‘oyasi insonlar rizoligini olishga qaratilgandi, xolos. U Islomning amiri sifatida Rasululloh (s.a.v.)dan olgan odob darsini insonlar havas qilgudek o‘zlashtirgan, samimiy, shirin so‘z, xushmuomala, sevimli bir insonga xos xususiyatlar unda tarkib topgan, ammo bularning bari faqat insonlar duosini olish uchungina emas, balki Buyuk Yaratganni rozi qilish uchun ham edi.

Buning mukofoti sifatida Buyuk Mavlo uning sevgisini mo‘minlar qalbiga jo qilib, to qiyomatga qadar sevintirdi. Ha, u o‘zini ko‘rgan-ko‘rmagan barcha mo‘minlarning boshidagi toji hisoblanadi.

- Assalomu alaykum, ey, Abu Bakr!..
- Vaalaykum assalom, Rasululloh (s.a.v.)ning seviklilari.
- Biz sening huzuringga yordam berish niyatida keldik.
- Alloh rozi bo‘lsin, sizlardan. «... Ezgulik va taqvo (yo‘li)da hamkorlik qilingiz, gunoh va adovat (yo‘li)da hamkorlik kilmangiz! Allohdan qo‘rqingiz! Albatta, Alloh azobi qattiq zotdir.» (Moida surasi, 2-oyat) amri, Buyuk Mavlomizning marhamatidir.

- Abu Ubayda iqtisodiy ishlarda senga ko‘maklashadi. Men esa muhokama vazifasini zimmamga olaman.

Bu darhaqiqat, quvonarli hol edi. Abu Ubaydadek Rasululloh (s.a.v.) tomonidan «Bu Ummatning Aminidir» deyilgan zot o‘zi iqtisodiy ishlarni yo‘lga qo‘ymoqchi bo‘lib keldi. Yuqorida nomi tillarda doston, adolat peshvosi muhokama ishlarini boshqarishiga so‘z berayapti. Bir vaqtlar Sayyidul Anbiyo (s.a.v.)ning Abdurahmon bin Samuraga «Amirlik sening orzu-istaging bilan berilsa yordam ko‘rmaysan. Agar sen istamagan paytda berilsa, ilohiy quvvatga erishasan» deganlarini eshitgan edi.

Haqiqiy do‘stlik qadri, shu ikki fazilat sohibi tomonidan isbotlangandi.
Bajaradigan vazifalari evaziga ular uchun biror maosh yoki manfaat yo‘q. Ular faqat Alloh rizoligi uchun, Islom birligi buzilmasligi uchun shu vazifani bajarishardi.

Ular bu harakatlari bilan Saqifada boshlagan ishlarini o‘sha yerda qoldirmasdan, ko‘mak berishlari ko‘rsatilgandi.
Hazrat Abu Bakr (r.a.) hech narsa deya olmadi. Bu vazifalarni boshqalarga berishni o‘ylamagandi, hatto. Ashoblar ichida eng oliy darajadagi bu insonlarga «Alloh rozi bo‘lsin» deyishdan boshqa nima ham deyishi mumkin?

Hazrat Umar (r.a.)ning haqiqatan eng qiyin vazifaga tayinlanganiga shubha yo‘q. Adolat tarozusining boshida turib, haq(ni) va nohaq orasidagi hukmni u beradi. Sharafi katta, javobgarligi, mas’uliyati undan ham katta bir maqomga o‘tirganini bilardi. Uning qo‘lida Allohning kitobi, Rasululloh (s.a.v.)ning sunnati bor. Bu ikki asl manbada ko‘rsatilmagan biror masala bo‘lsa, o‘z tajribasidan foydalanar, zarurat joiz bo‘lsa, xalifa va ashoblar bilan maslahatlashib, haqqa yaqin hukmni chiqarishga harakat qilardi. Hazrat Umar (r.a.)ning da’vogar va aybdor o‘rtasida qanchalik ish olib borishini vaqt ko‘rsatadi. Harholda, hazrat Abu Bakr (r. a.) yoniga eng yaqin ikki do‘st qo‘shilgandi.