Aziz o‘quvchi, ushbu mo‘jazgina risolada siz olam—olam ma’nolarga boy bo‘lgan tarixdan voqif bo‘lasiz. Chunki, unda bashariyatga islom dinini yoygan Payg‘ambarimiz (s.a.v.)dan so‘ng ilk xalifa bo‘lmish Abu Bakr Siddiq (r.a.) haqlarida bayon etiladi. U zotning qisqagina xalifalik muddatlarida nechog‘lik ulkan ishlarni amalga oshirganlarini risolamizni o‘qigach shohidi bo‘lasiz. Hidoyat va tavfiq Allohdandir.

Iymon sohibi bo‘lish barchamizning eng avvalgi niyatimiz va maqsadimizdir. Bu maqsad bizni bevosita dinni chuqurroq o‘rganishga, sahobalar hayoti bilan tanishishga ro‘baro‘ qiladi. Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo (s.a.v.)ning do‘stlari, zamondoshlari diqqatimizni tortadi. Ularning ba’zilarining ismi bizga tanish, qaysi ma’nodaki, hadis va rivoyatlarda ularning nomlarini uchratganmiz. Rasululloh (s.a.v.)ning do‘stlari deganda, avvalo yodga olinadigan zot bu hazrat Abu Bakr roziyallohu anhudir. Ular Xotamul anbiyoi val mursalin bo‘lmish payg‘ambarimizning sevimli va eng vafoli birodarlaridir. Bu birodarlik nubuvvat vazifasi topshirilmasdan bir necha yil avval, juda samimiy o‘lchovlar ichida boshlanib, vafo va sevgining eng go‘zal namunalari ila davom etgandir. Bu ikki birodarlardan birining eng mashhur laqabi «al—Amin» (ishonchli inson) dir, ikkinchisiniki esa «as —Siddiq»dir, ya’ni eng to‘g‘ri, rostgo‘y inson...

Hazrat Abu Bakr (r.a.)ning ishonchli ekanligi shu darajadaki, Muhtaram Rasulimiz (s.a.v.) «Men Allohning Payg‘ambariman» deganlarida hazrat Abu Bakr (r.a.) hech ikkilanmasdan "ishonaman" deya olgan. «Agar payg‘ambar bo‘lsang buni isbotla!», deyish huquqidan foydalanmagan ikki ahamiyatli zotdan biridir.

Payg‘ambarimiz (sa.v.)ni eng yaxshi bilgan, insonlarga Uni yaxshi tanita olgan buyuk insonlar boshida shu shaxs turadi.
Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ni eng yaxshi tanigan, boshqalarga nasib qilmagan ko‘pgina xotiralarga ega bu qimmatli insondan ham, afsuski juda kam xotiraga egamiz.
Taqdir bitigi, Rasululloh (s.a.v.)ni yonlarida bo‘lgan, hayoti davomido eng yaqin do‘st bo‘lish sharafiga erishgan insonni, «Birinchi xalifa» qilib tayinlagan. Ammo, Alloh taoloning qismati buyuk xalifaga ikki yil, uch oy, o‘n kun hayot in’om qilib, so‘ng O’z huzuriga chaqirgan.

Islom tarixi va hadis kitoblari bu ikki yillik davr haqida ham, hazrat Abu Bakr (r.a.)ning shaxsi haqida ham bizni qoniqtiradigan darajada yetarli ma’lumot bermaydi. Bu davrda Musaylama, Tulayha, Sajoh... kabi payg‘ambarlik da’vosini qilgan yolg‘onchilarga qarshi janglar, Bizans va Eron bilan bo‘lgan urushlar, Hazrat Abu Bakr (r.a.)ning Madinada qilgan ishlari, insonlarga nisbatan harakatlari ila bog‘liq ma’lumotlar afsuski yetarli emas.

Ushbu kitobni tayyorlash jarayonida imkon qadar sahih hadis va rivoyatlarga joy ajratishga harakat qilib, haqiqiy hayot bilan unchalik aloqador bo‘lmagan rivoyatlardan uzoqlashdik.

Masalan, hazrat Abu Bakr (r.a.)ning «Allohim, qiyomat kuni meni jahannamingga qo‘y, vujudimni shu daraja kattalashtirki, toki jahannamda mendan boshqa hech bir kishiga joy qolmasin» degan rivoyat keltiriladi. Bu so‘zlar hazrat Abu Bakr (r.a.)ning marhamatiga ishoradir albatta va bu orqali insonlar sevgisiga dalolat qilgan bir iymon sohibi ekanligini ta’kidlaydi. Biroq rivoyatning haqiqat ekanligiga yetarli isbot yo‘q. Shunday bo‘lsa-da, aytishim lozimki, aziz birodarim, hazrat Abu Bakr (r.a.)ning bu so‘zlari bir majoziy ifodadir. Maqsad o‘zining jahannamga kirishi emas. Insonlarning jahannamdan ozod qilinishini, kechirilishini tilashdir. Bu ehson istagi hazrat Abu Bakr (r.a.) tarafidan shunday tilga olingan, deyishimiz mumkin.

Alloh taoloning kitobidan keltirilgan suralarga esa so‘zsiz ishonamiz. Jumladan, Baqara surasi 201-oyatida shunday deyilgan: «Yana shundaylari ham borki, ular: Ey, Rabbimiz, bizga bu dunyoda ham yaxshilik ato etgin, oxiratda ham yaxshilik (ato etgin) va bizni do‘zax azobidan asragin, — deydilar».

Abu Bakr (r.a.) Hazrat Payg‘ambar (s.a.v.)ning har kun qilgan bu duosini bila turib o‘zini otashga otadigan inson emas!
Payg‘ambarimiz (s.a.v.) hayot ekanliklarida ham, vafotlaridan so‘ng ham qilich ko‘tarib mushriklar bilan jangga kirganlar.

Payg‘ambarimiz Rasuli Akram (s.a.v.) komil iymon sohibi mo‘minni anglatarkan, «Alloh rizosi uchun sevgan. Alloh rizosi uchun nafratlangan. Alloh rizosi uchun bergan, Alloh rizosi uchun bermagan» deya ta’riflaganlar. Xayolida, harakatida, insonlarga nisbatan muomalasida doimo Alloh taolo rizoligini o‘ylagan inson anglatiladi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) Muhammad (s.a.v.) ummati ichida bu xususiyatlarni ayni tarzda ruhiga singdirgan, Yaratginning rizoligi uchun harakat qilgan insondir. Butun maqsad va fikri Alloh taolo rizoligiga qaratilgan, qo‘lga kiritgan narsani Alloh taolo rizoligi uchun sarflagan hazrat Abu Bakr (r.a.) madh etilganda hazrat Payg‘ambarimiz (s.a.v.) anglatgan hadis kitoblarda keltirilgan ma’lumotlar nurida ulug‘lanadi.

Darhaqiqat, hazrat Abu Bakr (r.a.) o‘ta marhamatli bir insondir. Ammo bu marhamat tuyg‘usi, islomni qabul qilgandan keyin Alloh taoloning va Rasulining rizolari bilan bo‘lgandir. Qur’on haqiqiy musulmonlarni anglatarkan, «Muhammad Allohning rasulidir. U bilan birga bo‘lgan (mo‘min)lar kofirlarga qahrli, o‘z oralarida (mo‘minlarga nisbatan) esa rahm-shafqatlidirlar» - deyiladi (Fath surasi, 29-oyat).

Hazrat Abu Bakr (r.a.) esa, Rasululloh (s.a.v.)ning yonlarida bo‘lganlarning eng oldidan joy egallaganidir. Shu darajadaki, payg‘ambarimiz (s.a.v.)ga, undan ham yaxshirog‘i yo‘qdir.

Yana boshqa bir oyatda Buyuk Rabbimiz mo‘minlarni: «Ey, imon keltirganlar! Sizlardan kimki dinidan qaytsa, Alloh shunday bir qavmni keltirurki, ularni Alloh sevadigan va ular ham Uni sevadigan, mo‘minlarga (nisbatan) kamtar, kofirlardan esa (o‘zlarini) yuqori tutuvchi, Allohning (toati) yo‘lida jiddu jahd qiluvchi, malomatchining malomatidan qo‘rqmaydigan bo‘lurlar. Bu Allohning fazlidirki, uni O’zi xohlagan (bandalari)ga berur. Alloh (karami) keng, dono zotdir», - deya marhamat qilinadi (Moida surasi, 54-oyat).

Qur’onda keltirilgan sabr, tavakkul, yaxshilik, hayr — ehson kabi Yaratgan tomonidan afzal ko‘rilgan sifatlarning barchasiga hazrat Abu Bakr (r.a.) tom ma’noda ega bo‘lganlar. Bu haqda ushbu risolamizda imkon qadar ma’lumot beriladi.

Risolani o‘qiganlar Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning eng yaqin do‘stlari bilan ruhan tanishadilar. Ularning haqqiga qilingan duo shubhasiz o‘zimizga ham duo bo‘lib qaytadi. Risolaning har bir sahifasida esa buyuklar haqqiga duo bor. Alloh rozi bo‘lsin.

Shoshib ketayotgan Ummulxayrdan so‘radilar:
—   Qayoqqa ketayapsan, ey Ummulxayr?
—   Baytulloh ziyoratiga, — javob qildi u.
— Tuqqaningga atigi uch kun bo‘ldi, sen damingni olishing kerak.
—   Gaping rost...
Ummulxayr nafasini rostlagan bo‘ldi va quchog‘idagi chaqalog‘ini ko‘rsatib, so‘zida davom etdi:
— Qachonki mana shu bolam yashab ketsagina men xotirjam bo‘laman. Shu vaqtgacha ko‘rgan farzanddarimning birortasidan «Onajon» degan so‘zni eshitmadim. Bu narsa esa meni juda qiynaydi.
Ummulxayr peshonasidagi terni artarkan, so‘zida davom etdi:
   — Hammasini yerga topshirdim.

Ummulxayr qadamini tezlatdi. Baytulloh qarshisida to‘xtadi-yu, ammo biror qarorga kelolmasdi. Oyog‘i yonidagi butga qaradi. Unsiz, sadosiz harakatsiz, jonsiz butlarning qay biriga ta’zim qilishni, ahvolini qay biriga aytishni, qay biridan madad so‘rashni bilmasdi... Biriga borsa ikkinchisi nima deydi?... Birinchisidan yordam so‘rasa ikkinchisinichg g‘azabi kelmaydimi?... «Meni yoqtirmadingmi?» deb g‘azablansa nima bo‘ladi?..

Dadil qadamlar bilan bir chapga bir o‘ngga qarab yurdi. Bir muddat o‘tgach o‘zini qo‘lga olib, o‘z-o‘ziga savol berdi: «Avvalo Ka’bani tavof qilish afzal emasmi?».

Hajar ul-asvadning qarshisida to‘xtadi-da, quchog‘idagi chaqaloqni yerga qo‘yib Ka’bani tavof qila boshladi. Baytullohni yetti marta aylanib, murojaatini boshladi:
—   Allohim, bu bola senga qurbon bo‘lsin, uni menga ehson qil.

Shu tarzda xasta ko‘ngil bilan ushbu duoni bir necha marta takrorladi. Butlardan birini tanlab «hojatimni mana shunga arz etdim» deya olmasdi. Agar shu paytda Ummulxayrdan "kimga iltijo qilding",— deb so‘rashsa «Baytullohning asl egasi kim bo‘lsa o‘shanga» — deya olardi, xolos.
Iltijosi qabul bo‘lganiga ishonib, uyiga qaytdi. Mushtipar onaning ko‘nglidagi duosi faqat shunday bo‘lishi mumkin edi.

Ummulxayrni bejiz bu ism bilan chaqirishmasdi. Barchaga yaxshilik sog‘inuvchi bu ayolning ushbu xislatini yaxshi bilgan atrofdagilari unga «Ummulxayr, ya’ni ezgulik onasi» deb nom qo‘yishgandi. Va bu ism unga shunchalik singib ketgan ediki, uning asl ismi «Salma»ligini ba’zilar bilishmasdi ham. Go‘zal xulq va ezguliklar onasi bo‘lgan bu ayolning hayotini o‘rtaga qo‘yib, ming bir azob bilan dunyoga keltirgan farzandlarini, hali qadam bosib ulgurmasdanoq tuproqqa topshirishi, atrofdagilarini ham qattiq qayg‘uga qo‘ygandi.

So‘nggi homilalik davrida Salma xonim bir duoni ko‘p takrorlardi: «Ey, fil ashobini mahv etgan va baytullohni saqlagan Zot, sening kuch — qudrating cheksizligiga shubha yo‘q... Shu baytulloh haqqi mening jigargo‘shamni hayotini saqla va umr ber!». Xokisor, ammo umidvor ona iltijosidagi «niyoz (qurbonlik)» so‘zi keyinchalik bolaning laqabiga aylanib ketdi. Otasi Abu Quhofa Usmon bin Amir tomonidan bolaga Abdulloh degan ism qo‘yildi.

Ummulxayr farzandining dastlab «ummi» ya’ni, «onajon» deganini eshitganida, bu shirin so‘zni qulog‘i bilan eshitdimi yoki qalbi bilanmi—anglay olmadi. Demak, u ham ona bo‘lishning totli mevalarini terdi, ona ekanligini o‘z farzandidan eshitdi. Baytulloh qarshisida qilgan duolari qabul bo‘lgan, farzandi yorug‘ dunyoda sog‘ — omon yashayotgan edi.
Shundan keyin Ummulxayr yana Ka’baga bordi. Baytullohning ko‘rinmas sohibiga takror va takror shukronalarini aytdi.

Vaqt Abu Quhofaning uyiga bir qiz farzand keltirdi. U Abu Quhofaning boshqa ayoli — Hind binti Nufayldan edi. Asosiysi, endi Abu Bakrning singlisi bor edi.
Taym qabilasi Abu Quhofaning solih o‘g‘li borligini bilar, ammo ular o‘g‘ilning taqdirini, kelajakning buyuk xalifasi Abu Bakr Siddiq (r.a.) bo‘lishini bilishmasdi. Aniqki, g‘aybni oldindan bilish haqqi hech kimga nasib etmagandi.

Arablar laqabga katta ahamiyat berishlari bilan boshqa millatlardan ajralib turishadi. Erkagu ayolga ismdan ko‘ra ko‘proq laqab bilan murojaat qilishadi. Chunki laqab sifatlash va hurmat ifodasi sifatida ham qabul qilinadi. Ba’zida otaga birinchi o‘g‘il farzandining ismi laqab qilib aytiladi. Ya’ni farzandning ismi Ali bo‘lsa, otasiga Abu Ali, onasiga Ummu Ali kabi. Ba’zan esa farzandga juda kichikligidan laqab berishadi. Ammo, bu holatda o‘sha insonning biror fazilati nazarda tutiladi, xuddi Abulxayr, Ummulxayrdek. Rasululloh (s.a.v.)ning ayollaridan Zaynab onamizning islomdan avval ham faqirlarga nisbatan o‘ta mehribon va marhamatli ekanliklari sabab «Ummulmasakin» ya’ni miskinlar onasi laqabini olganlari ma’lum.

Xullas, keyinchalik Abu Quhofa Usmon bin Amirning o‘g‘li Abdullohga Abu Bakr ismi berildi. Bu nomga shunchalik o‘rganib ketdiki, bora-bora Abu Bakr deyilmaguncha uning o‘zi ham o‘ziga murojaat etishayotganlarini bilolmasdi.

Bolalik va o‘smirlik davrida Abu Bakr otasining qo‘ylarini olib suvsiz, o‘tsiz vodiylarni kezardi. Bir tutam o‘t topgan qo‘zisining ishtaha bilan yeyishini sevinch bilan kuzatardi. Dehqonchilikka qulay bo‘lmagan Makka vodiylari ko‘pgina insonlar qatori Abu Bakrni ham yoshligidan tijorat bilan shug‘ullanishga undardi. Yozda Shomga, qishda Yamanga qilinadigan tijorat karvonlariga u ham qo‘shildi. O’zidan o‘ttiz uch yosh katta bo‘lgan otasiga yordam berish imkonini topdi. Tijorat karvonlarining yo‘lini to‘sgan bosqinchilarga qarshi to‘qnashuvlarda bo‘ldi. Molini muhofaza qilish uchun qo‘liga qilich oldi va kurashdi. Ba’zan ziyofatlarga kirib qolib, ichkilikdan nafratlanadigan birodarlari bilan birga sarmast odamlarni jirkanch harakatlariga guvoh bo‘ldi. Makka tashqarisidagi karvonda olib yurilgan ma’budlar yerga qo‘yilib, ularga sig‘ina boshlashganda ko‘nglidan kechganlarini otasiga aytolmasdi. Unga ham butlarga sig‘inishni taklif qiluvchilar yo‘q emks edi. Bunday paytlarda Abu Bakr shunday javob qilardi:

— O’zimni sajdaga majbur qila olmayman. Shunday xolatlarga guvoh bo‘ldiki, Makkadan but olib kela olmaganlar tan yig‘imiga chiqishardi. Qo‘ynilarida bir nechta tosh ko‘tarib kelishdi. Ularning bir qismi o‘choq uchun ishlatilsa, qolgan qismi esa iloh sifatida ulug‘lanardi, unga sajda qilinardi. Ammo birozdan keyin aynan o‘sha but boshqalari kabi o‘sha joyda qolib ketardi. Oqibat arablar uchun ilohlik vazifasini bajargan bu toshga keyin hech kim e’tibor bermas, hatto boshqa safar bu yerdan o‘tayotganlar undan o‘choq tani sifatida foydalanishardi.

Shu va shunga o‘xshash qator holatlar, aqlga sig‘maydigan rasm — rusumlar Abu Bakrni ziyraklantirdi. Bir qator jihatdan insonlarni chuqurroq bilish imkonini berdi. Ko‘plab xushfe’l insonlarning o‘z manfaatlari yo‘lida birodarlikdan ham kechishiga, insoniylik qadrini manfaatdan ustun tutishlariga guvoh bo‘ldi.

Gapini ustun qo‘yguvchi toifa kishilari bilan ham tanishdi, qalbi bir pullarni ham tanidi. Hijozning qum tepaliklari, suvsiz vohalari va jazirama quyoshi bo‘lganidek, zamonaning maftunkor va o‘ziga mahliyo qiluvchi voqealari ham shunday ko‘p ediki, u yetarlicha tajribaga ega bo‘ldi.
Abu Bakr(r.a) pokiza xulqli inson edi. Bu fazilat unga boshqalarni aldash imkonini bermasdi. Ko‘ngli, ishiga hiyla aralashtiruvchilarni yoqtirmasdi. Halol va samimiy insonlarga doimo eshigi ochiq va qaynoq mehr tuyg‘usi bilan yashadi. Ruhida ular bilan bo‘lishni xohladi.

Bozorma bozor yurdi. Ukkoz, Majanna, Zulmajaz bozorlarida savdo-sotiq qildi. Adabiy suhbatlarni tingladi, she’r —mushoiralariga qatnashdi. Bir guruh insonlar uchun bozorlarda maxsus bayroqlar qoldirilganini, «Falonchi aytgan so‘zini buzdi, ahdiga vafo qilmadi, qarzini to‘lamadi» shaklidagi e’lonlar qilinganiga guvoh bo‘ldi. Uning kelgan xulosasi shu bo‘ldiki, xulqi buzilmagan, pokiza insonlar ham u kabi o‘ylashadi, insoniy fazilatlarni yoqtirishadi.

Ba’zida bozorlardagi «Kimning qarzi bo‘lsa kelsin, falon kishiga uchrasin!» kabi e’lonlarga duch keldi. Miskinlar uchun dasturxon yozganlarga, mehmon kutishayotganini jar solib xabar qilayotganlarga uchradi. Bunday kishilar boshqa insonlarga xizmat ko‘rsatishda balki o‘z mulklarini namoyish etishni xoxlashar, ammo nima bo‘lganda ham xalqning molini zo‘rlab olishdan, o‘g‘irlash, fitna va fasoddan zavqlanuvchi kishilar yonida insonlarga ko‘maklashishdan lazzatlanuvchi insonlarning alohida hurmati bor edi. Abu Bakr savdo — sotiq ishlarida katta-kichik kelishuvlar asosida ish olib bordi. Sheriklari uning manfaatga asirligini ko‘rishmadi, u bilan oldi-berdi qilganlar aldanmaganligiga ishonch hosil qilishdi. Yoniga kelganlar yuzida samimiyat ufurib turgan inson huzurida ekanliklarini his etdilar. Makka xalqi va ayniqsa uning xaridorlari o‘z so‘ziga munosib, tili va dili bir insonni tanish baxtiga muyassar edilar.

Abu Bakr Abdulmuttalib xonadonidagi Muhammad bin Abdullohni ham bolalik chog‘larida uchratdi. O’zidan ikki yosh katga bo‘lgan bu birodari bilan doimo shodlik tuyg‘ulari ila yodga olinuvchi bir do‘stlik tamalini qo‘ydi. U ham o‘zidek ichkilikni og‘ziga olmagan, zinodan umuman yiroq, butlar qarshisida hech qachon bosh egmagan pokiza bir o‘spirin edi. Xalq sajda qilib topinuvchi tosh va daraxt parchalariga nisbatan U ham nafrat nazari bilan qarardi. Abu Bakr va Muhammad bin Abdullohni ko‘ngil mushtarakligi va fikrlar birligi ipsiz bog‘lab turar edi. Ota diydoridan benasib bo‘lgan, dastlab bobosi, so‘ng amakisi qo‘lida ulg‘aygan bu o‘spirin, umuman oila tarbiyasidan mahrum qolganga o‘xshamas, har tomonlama yetuk, pokiza va namunali inson ekanligini ko‘rsatardi.

Tabiiyki, do‘stlar vaqti-vaqti bilan fikr almashib, uchrashib turmasa, manfaat yo‘lida uzoqlashib ketishi ehtimoldan holi emas, hatto munosabatlari mutlaqo uzilishi mumkin. Aynan manfaat sabab do‘stlik o‘rnini nafrat egallashi ham haqiqatdan mutlaqo yiroq bo‘lgan holat emas. Ammo oradan o‘tgan yillar, Abu Bakr bilan uning do‘sti o‘rtasida bunday janjallar kelib chiqishiga olib kelmadi. Balki yanada samimiy va qalban birlik vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Bu do‘stlik go‘yoki ruhlar dunyosida vujudga kelgan va mustahkamlangan edi. Aql, mehr-muhabbat, insoniylik tuyg‘ulari bilan boshlangan yo‘llarida yillab birga bo‘ldilar. Hamjihatlikda faoliyat olib bordilar.