Менга мамлакатнинг пулларини бошқарувчи инсонни ксрсатинг,
шунда менинг ундаги қонунларни ким чиқариши билан ишим бслмайди.
М.А отшильд
преамбула:M
0 = нақд пул
М
1 = М
0 + чеклар ва "талаб қилиб олингунча" омонатлар
М
2 = М
1 + жорий ҳисоблардаги пуллар, муддатли омонатлар
М
3 = М
2 + жамғарма омонатлари
L = М
3 + қимматбаҳо қоғозлар
Ксриб турганингиздек, бугунги мавзу
Лул ҳақида.
Ҳа, айнан пул, унинг ксринишлари ва у билан боғлиқ "кичик" иқтисодий муаммо ҳақида.. (пул топиш ҳақида смас
)
Бугунги кунда пул менга керак смас, дейдиган одамни қидириш худди денгиздан қуруқ тошни ахтариш билан баробар. Барча камчиликларни тан олган ҳолда - пул бечора аксарист ҳолларда жиност, турли гуноҳларда "айбдор" ролини қойилмақом қилиб бажарса-да, тан олиб айтиш керакки, одамлар орасидаги олди-берди муносабатларида ҳозиргача сйлаб топилган снг универсал ва самарали ихтиро ҳам пулдир.
Кспчилигимизнинг ксз олдимизга пул деганда сша машҳур Бенжамин Фраклин тасвири туширилган 100 "кски" ёки сзимизнинг "Амир Темур музейимиз" расми муҳрланган 1000 ссмлик келади. Бу табиий, чунки биз кундалик турмушда фақат нақд пул купюраларидан фойдаланамиз. Бироқ преамбуладаги формуладан ксриниб турибдики бу купюралар пулнинг фақат нақд массасини ташкил қилади (М0), қолган пуллар сса нақдсиз ксринишда миллий иқтисодиётимизда "айланиб" юради.
Иқтисодиётда умумий пул массаси бу — жисмоний, юридик шахслар ва давлат секторига тегишли бслган нақд ва нақдсиз маблағларнинг йиғиндисидир
1. М
0, М
1дан тортиб L гача - бу ҳаммаси пул агрегатлари деб аталади.
Хсш, пул агрегатлари сзи нима ва у бизга нима учун керак? Табиийки, сзаро савдо ва бошқа муносабатларда фақат нақд пулдан фойдаланиш кспгина ноқулайликларга олиб келади. Масалан, тасаввур қилинг, банкдаги бир ҳисобдан иккинчисига, ёки бир банкдан иккинчисига, ёхуд умуман, бир мамлакатдан иккинчисига пулни саноқли сонисларда стказиш қаерда-ю, 5 чамадон пулни кстариб югуриб юриш қаерда. Демак, пулнинг ҳар қандай ксриниши табиий сҳтиёж натижасида келиб чиққан ва иқтисодиётда сз срнига сга. Шу сринда айтиб стиш керак, пул агрегатларининг снг асосий фарқи - бу уларнинг ликвидлигида (ликвидлик деганда бирор нарсанинг қанчалик тез нақд пулга айлана олишига айтилади)
Хуллас, иқтисодиётда нақд пулдан ташқари қандай пуллар айланиб юришидан хабар топдик. Анди бу гапларнинг
муаммога нима алоқаси бор?
Алоқаси бор!
Масалан, кеча бир танишим айтиб қолди: "
Ишхонада шундоқ ҳам ойликнинг срмини карточкада беришаётганди, бу ойдан сса, тслиғича пластикка стқазишибди..."
Бу нима дегани?
Ўзи, умуман, пластик карточкалар тизимининг срнатилиши, давлат иқтисодий сиёсатининг самарали бир қисми сифатида жуда сринли бслди деб айтиш мумкин. Ўзингиз сйлаб ксринг бу:
- биринчидан, инфлсяис суръатлари пасайишини олдини олишга
- иккинчидан, пулларнинг инкассаяисси назорати схшиланишига
- учинчидан, қора бозорнинг қисқаришига
ёрдам беради.
Анг асосийси, карточкаларнинг жорий стилиши аҳоли учун анча енгиллик ҳам туғдирди. Анди халта-халта пул срнига чснтакда биттагина карточка олиб юрасиз ва барча сотувчилар сизга табассум билан қарайди. Хуллас, "пластик"ларнинг амал қилиши халқ учун, миллий иқтисодиёт учун жуда схши бслди дейиш мумкин.
Лекин, масаланинг иккинчи томони ҳам бор сди...фақат иккинчи томонга стишдан аввал сна сша "ликвидлик" ҳақида.
Аормал иқтисодий шароитда нақд пул ва нақдсиз пул сквивалент бслиши, съни доимо бир хил қийматда қабул қилиниши лозим. Бунинг учун сса нақдсиз пул массасининг ҳам юқори даражада ликвидлиги таъминланиши керак. Содда қилиб айтганда, М0дан ташқаридаги барча пул ксринишлари қисқа муддат ичида нақд пулга айлана олсагина улар М0 билан бир хил қийматга сга бсла олади.
Афсуски, бизнинг иқтисодиётда ҳали нақдсиз пулнинг юқори ликвидлиги таъминланмаган сди. Аақд пул ва нақдсиз пул "курси" орасидаги тафовут ҳозиргача тахминан 15-20%ни ташкил қилади. Бу ҳеч кимга сир смас.
Тсғри, пластик карточкалар борасида бу муаммо "айланиб стилиши" мумкин сди. Аппасига савдо жойларида терминаллар срнатилиши таъминланди, солиқ идоралари савдо ва хизмат ксрсатиш жойларида терминал бслиши ва ишлашини таъминлашди. Буларнинг ҳаммасини сришилган ютуқларга ёзиб қсйиш мумкин сди.
Лекин бу ҳаммаси бошланишида сди.
Ҳозир масала қандай ксриниш олган?
Келинг буни мисолларда ксриб чиқамиз:- катта ва кичик фермер, тадбиркорлар ойлик маош туширилган пластикларни пойтахтдаги банкларга "оптом" топшириб, худди сша 15-20% камроқ нақд пулни оладиган бслишди.
- банкоматларда карточкадан керак пулни нақдлаштиришнинг иложи бслмагани сабабли банк ва аҳоли сртасида "воситачилик" қилувчи олғирлар пайдо бслишди - сна сша 15-20 фоиз свазига (таъкидлаш жоизки, бу фоиздан 2-3%гина олғирнинг ҳамёнига, қолгани сса банкнинг фидойи ходими киссасига кетади).
- юқорида айтганимиздек, ойликни тслалигича "пластик"ка стқазиб юборувчи мард бошлиқлар пайдо бслди. (аҳоли ҳалигача асосий кундалик харидни бозорлардан қиладиган бир пайтда)
Анди, танишимизнинг гапига қайтадиган бслсам. "Анди мен пластикни бир танишга бердим, майли 5-10% ечиб олсин, зато нақд пул бслади қслимда..."
Кспчилигимиз ҳали ҳам айбни давлат, ҳукуматдан қидирамиз. Қани айтингчи, сша олғир кимсалар, мард раҳбарлар, банк ходимлари-ю, уларнинг бу ишига ксз юмаётган бошлиқларининг давлатга нима алоқаси бор?
Ҳаммасига сзимиз айбдормиз.
Аега сша танишим, тегишли жойга ариза билан мурожаат қилмайди?
Аега банк ходимлари банк стикаси уёқда турсин, оддий одамгарчиликни ҳам унутиб қсйишган?
Аега раҳбар ходимининг қандай кун кечириши ҳақида қайғурмайди?
Аега сша олғир кимсалар осонгина пул топиш йслини ҳалол меҳнатдан устун қсйишади?
Хуллас, нега? нега? деган саволлар туғилаверади. Лекин сзимизни тузатмас сканмиз, ҳеч ким бизга ёрдам бера олмайди. Суқрот айтганидек: оламни сзгартирмоқчимисан? сзингдан бошла!
1 http://ru.wikipedia.org/wiki/Денежнас_масса
(с) Усмон
