Oradan uch oy o‘tdi. Jonatanning shogirdlari yana oltitaga ko‘paydi. Oltovi ham Quvg‘indilar edi va barchasi g‘aroyib yangi g‘oyaga — parvoz quvonchini his etish uchun uchishga behad intiyoqmand edi...
Albatta, ular uchun o‘ta murakkab amaliy usullarni o‘zlashtirish bu mashqlarning nimaga kerakligini tushunib yetishdan ko‘ra xiyla oson edi.
Shom pallasida qumloq sohilda Jonatan ularga shunday derdi:
— Har birimizda Buyuk Oqcharloq g‘oyasi mujassam — bu har qanday to‘siqlardan xoli mutlaq ozodlik g‘oyasi. Shuning uchun ham parvozda aniqlik va mukammallikka erishish — botinimizdagi haqiqiy mohiyatni kashf etish va namoyon qilish yo‘lidagi ilk qadam. Bu yo‘lda to‘siq bo‘ladigan narsalardan xalos bo‘lish zarur. Katta tezlikda uchish, tezlikni me’yorida saqlash, yuksak parvoz sirlarini egallash — mashqlarning muhim jihati shunda...
... Kunduzgi mashqlardan toliqqan shogirdlari bu payt mizg‘iy boshlashardi. Ularga amaliy mashg‘ulotlar xush kelar — tezlikning zavqi qiziqtirar, har bir navbatdagi mashg‘ulot ilmga bo‘lgan chanqoqlikni qondirardi. Biroq ulardan birortasi, hatto Oqcharloq Fletcher Lind ham, hali fikriy parvoz realliklarini anglab yetmagan edi. Ular hali fikr, g‘oya parvozi shamol va qanotlar parvozi kabi reallik ekanini tasavvur qila olishmasdi.

— Vujudingiz — bir qanotingiz uchidan ikkinchisining uchigacha, — deya qayta-qayta takrorlardi Jonatan, — bu sizning muayyan shaklda mujassamlashgan, ko‘zingizga yaqqol ko‘rinadigan o‘z tafakkuringizdir. Fikringizga band soladigan zanjirlarni uzing va shunda siz vujudingizni band etgan zanjirlardan ham qutulasiz...
Biroq bu so‘zlarga u qanchalik ma’no va quvvat jo etmasin, shogirdlariga sehrli ertakday tuyulardi. Ayni damlarda ular uxlashga va orom olishga mushtoq bo‘lishardi...
Oradan atigi bir oycha vaqt o‘tganiga qaramay, Jonatan ularga To‘daga qaytib borish fursati yetganini aytdi.
— Biz hali tayyor emasmiz! — e’tiroz bildirdi Oqcharloq Genri Kevin. — Qolaversa, biz hech kimning ko‘zidan uchib turganimiz yo‘q! Biz — Quvg‘indilarmiz! Chaqirilmagan joyga borishga or qilamiz. To‘g‘rimasmi, axir?
— Biz ozod qushlarmiz — qaerga borish xohish-irodamizga bog‘liq va qaerda bo‘lmaylik o‘z aslimizcha qolishga haqlimiz. — Shunday deb Jonatan havoga ko‘tarildi va sharqqa — To‘da istiqomat qiladigan qadrdon qirg‘oqlar tomon burildi.
Shogirdlari esa bir necha daqiqa nima qilishni bilmay sarosimalanib turishdi.
To‘da qonuni qat’iy edi: Quvg‘indi ortiga qaytmasligi shart. Va keyingi o‘n ming yil mobaynida bu Qonunni hech kim buzolgani yo‘q. Qonun taqiqlaydi: qaytishni xayolga ham keltirmaslik kerak. Jonatan esa o‘ylab o‘tirmay qaytaveringlar, dedi.
Suv ustida uchib borayotgan Jonatan ulardan ancha uzoqlashib ketdi. Agar ular yana o‘y o‘ylab o‘tirishadigan bo‘lishsa, g‘anim To‘da bilan Jonatan yolg‘iz o‘zi yuzma-yuz kelishi tayin edi.

— Bizni quvg‘in qilishdi. Biz To‘daga mansub emasmiz. Qaysi mezonga ko‘ra To‘da Qonuniga bo‘ysunishimiz kerak ekan? — dedi Fletcher boshqalardan ko‘ra ko‘proq o‘ziga-o‘zi murojaat etayotgan ohangda. — Boz ustiga, agar Jonatanga tashlanib qolgudek bo‘lishsa, u yoqda biz kerak bo‘lamiz.
O‘sha kuni tong pallasi mag‘ribdan ular — sakkiz nafar oqcharloq qo‘shaloq romb shaklida qanotlarining uchlarini bir-biriga tekizgan holatda yaxlit saf — bir bo‘g‘in bo‘lib uchib kelishdi. Soatiga bir yuz o‘ttiz mil tezlikda odatda To‘daning umumiy majlisi o‘tadigan qirg‘oq ustidan uchib o‘tishdi: Jonatan — oldda, Fletcher — uning o‘ng tarafida bir tekis suzib, Genri Kevin esa shamolni mardona yengib va parvozning umumiy maromini buzmay chapda kelardi. Keyin bir tekis harakatlanib, o‘ngga engashib uchishdi... yaxlit safga tizilishdi... panjalarini tepaga ko‘tarishib ag‘darilishdi... yana ipga tizilgan munchoqday bir tekis saflanishdi, shamol esa ularning qanotlariga shafqatsiz urilardi.
Qirg‘oqdagi odatdagi g‘ala-g‘ovur va tortishuvlar kutilmaganda suv sepganday tinchidi-qoldi — sakkiz ming ko‘z kiprik qoqmay osmonga — Jonatan boshliq guruhga qadalgan, oqcharloqlar go‘yo boshlari uzra ulkan shamshir aylanayotgandek tosh qotishgandi. Sakkiz nafar qush birining ortidan biri tik ko‘tarilishdi, «ko‘r tugun» yasab uchishdi va tezlikni eng so‘nggi sarhadgacha kamaytirishib qumga qo‘nishdi. Shundan so‘ng Jonatan, go‘yo hech qanday hodisa ro‘y bermaganday, parvoz davomida yo‘l qo‘yilgan xatolarni tahlil eta boshladi.

— Xo‘sh, — dedi u miyig‘ida kulib, — tahlilni shundan boshlasak: hammalaringiz safdagi o‘z o‘rinlaringizni biroz kechikib egallayapsizlar.
Shu lahzada ayni bir fikr yashin tezligida To‘dadagilarning xayolidan kechdi: axir, bu qushlarning barisi — Quvg‘indilar-ku! Bu yetmaganday, qaytib kelishibdi-ya! Biroq bu... bunday bo‘lishi mumkin emas! Fletcher janjal bo‘lishidan behuda xavotirlangan ekan — To‘da esankirab qolgan edi.
— Xo‘sh, nima bo‘pti Quvg‘indilar bo‘lsa, albatta, Quvg‘indilar, biroq ular bunday uchishni qaerda o‘rganishgan ekan?
Oqsoqolning Buyrug‘i To‘dadagilarning qulog‘iga yetib borguncha bir soatcha vaqt o‘tdi:
— Ularga e’tibor qaratishga jur’at etilmasin. Inkor etilsin. Quvg‘inlar bilan muloqotga kirishgan har qanday nokasning o‘zi ham quvg‘inga mahkum etilsin. Quvg‘indilar parvozini kuzatish Qonunga xilof deb hisoblansin.
Shu daqiqadan e’tiboran To‘dadagi oqcharloqlar Jonatanga ters o‘girilib olishdi, biroq u, aftidan, bunga e’tibor qilmadi. U majlis o‘tadigan qirg‘oq ustida mashg‘ulot o‘tkazar va birinchi marta o‘z shogirdlarining nimaga qodir ekanliklarini to‘la yuzaga chiqarishlari uchun urinardi.
— Martin! — osmonda uning ovozi yangradi. — Sen kichik tezlikda ucha olaman deysan. Aytish boshqa, lekin buni amalda ko‘rsatish kerak. Qani, uch!
Kichkina Oqcharloq Martin Uilyam ustozining qahriga duchor bo‘lishdan qattiq qo‘rqardi, shu boisdanmi, o‘zi ham hayron qoladigan darajada kichik tezlikda uchib, mo‘’jizali usullarni namoyish etdi.

U parlarini shunday holatda tutdiki, kuchsiz shamol uni bulutlargacha olib chiqdi va u qanotlarini bir marta ham qoqmay yerga tushib oldi.
Oqcharloq Charlz-Roland esa Buyuk Shamollar Qoyasigacha — yigirma to‘rt ming fut yuksakka ko‘tarildi va sovuq shamoldan ko‘karib, biroq hayrat ichida, ertaga bundan-da yuqori marrani zabt etishga ishonch bilan yerga tushdi.
Oqcharloq Fletcher — u yuksak parvoz san’ati bilan boshqalardan ko‘ra ko‘proq mashg‘ul bo‘lardi — tik uchgan holatda biryo‘la o‘n olti marta charxpalak aylandi. Bu ham yetmaganday, kutilganidan ham a’lo darajada qanoti osha uch marta aylanib uchdi. Quyosh nurlari uning parlarida jilvalandi, qirg‘oqda esa son-sanoqsiz ko‘zlar uni o‘g‘rincha kuzatardi.
Jonatan bir daqiqaga ham shogirdlarini tark etmadi. U tushuntirar, yangi yechimlarni taklif etar, ba’zan yetakchi vazifasini bajarardi. Qorong‘u demay, yomg‘iru shamolga qaramay u shogirdlari bilan birga uchar — parvoz zavqidan shodlanar, boshqa oqcharloqlar esa bu payt zax tortgan rutubatli qirg‘oqda bir-birlarining pinjiga tiqilib mudrashardi.
Har gal uchish mashg‘ulotlari tugaganidan so‘ng shogirdlar qirg‘oqda hordiq chiqarishardi. Bunday paytlarda ular Jonatanning saboqlarini tinglashga ko‘nika boshlashgandi. Uning g‘oyalari yosh oqcharloqlarga bir qadar g‘alati tuyular, shogirdlari mohiyatni ilg‘ab ololmas, biroq ayrim fikrlarini tushunishar edi.

Asta-sekin Jonatanni qurshagan shogirdlari doirasi tegrasida yana bir doira hosil bo‘ldi. Bu To‘dadagi qiziquvchan oqcharloqlar edi; ular yashirincha kelishar, soatlab Jonatanning gaplariga quloq tutishardi. Qorong‘ulik quyuqlashganda kelishib, bir-biridan yuzlarini bekitib o‘tirishadigan bu oqcharloqlar tun pardasi ko‘tarilmay g‘oyib bo‘lishar — tanilib qolish yoki o‘zlari kimnidir tanib qolishdan o‘lgudek hayiqishardi.
Jonatan shogirdlari bilan qaytib kelganidan so‘ng oradan bir oy o‘tib shunday voqea ro‘y berdi — taomilni buzgan birinchi oqcharloq To‘dadan ajralib chiqdi va uchishni o‘rganish ishtiyoqi borligini izhor etdi. Bu Terrens Louell ismli oqcharloq bo‘lib, sarkashligi uchun o‘sha kuniyoq Quvg‘inga hukm etildi va... Jonatan uni sakkizinchi shogird sifatida safga qabul qildi.
Ertasi tunda Kerk Meynard ismli oqcharloq ham To‘dani tark etdi. U oqsoqlanib, qumda zo‘rg‘a sudralar, o‘ng qanoti esa harakatsiz osilib qolgan edi. Shu alpozda kelib u Jonatanning oyoqlari ostiga yiqildi va jon taslim etayotganday hirqiroq tovushda:
— Menga yordam ber. Bu dunyoda yagona orzuim — parvoz qilish, — dedi.
— Parvozga shaylan, — dedi Jonatan. — Men bilan baravar o‘rningdan qo‘zg‘al, birga mashg‘ulotlarni boshlaymiz.
— Yo‘q, sen bilmaysan, mening qanotim... U menga bo‘ysunmaydi, uni men qimirlatolmayman.

— Oqcharloq Meynard, bilib qo‘y: sening erking o‘zingda, sen o‘zligingni anglash ixtiyoriga egasan va shu yerda, ayni chog‘da bunga erisha olasan, buning uchun senga biror narsa to‘siq bo‘lolmaydi. Buyuk Oqcharloq Qonunida shunday deyilgan va bu — mavjud yagona xolis qonundir.
— Sen meni ucha olasan, deb aytayapsanmi?
— SYeN OZODSAN — men shuni aytayapman.
Xuddi aytilganiday, Kerk Meynard qanotlarini osongina yoydi — hecham zo‘riqmadi — va tun osmoni uzra ko‘tarildi. Uning tantanavor qiyqirig‘i uyqudagi To‘dani uyg‘otib yubordi. Yuz futlar balandda parvoz etarkan, Kerk ovozi boricha qichqirardi:
— Men uchayapman! Eshitayapsizlarmi?! Men ucha olaman!!!
Quyosh bo‘y ko‘rsatgan pallada Jonatan va uning shogirdlari yoniga mingtacha qush keldi, ular Meynardga hayrat bilan qarashardi. Endi o‘zlarini kimlardir kuzatib, ta’qib etib turganiga ular beparvo, Jonatanning gaplarini jon quloqlari bilan tinglab, biror narsani ilg‘ab olishga urinishardi.
Jonatan esa oddiy narsalar: oqcharloqning uchishga haqqi borligi, uni tabiat ozod yaratgani va hech narsa — na urf-odatlar, na shubha-gumonlar va taqiqlar uni tabiat ato etgan ozodligi uchun izza qilolmasligi haqida so‘zlardi.
— Hatto To‘da Qonuni hammi? — so‘radi oqcharloqlar to‘dasidan bir ovoz.
— Yagona xolis qonun mavjud — bu ozodlik qonunidir, — javob qildi Jonatan. — Boshqacha qonun yo‘q.

— Xuddi sen kabi parvoz qilishni qanday qilib o‘rganishimiz mumkin? — so‘radi yana bir ovoz to‘dadan. — Sen — Yaratganning inoyatiga musharraf bo‘lgan xos qushsan, qolgan jamiki qushlardan a’losan...
— Fletcherni ko‘r! Louellga qara! Charlz-Roland! Judi Li-chi? Ular ham seningcha Yaratganning inoyatiga musharraf bo‘lgan xos qushlarmi? Sizlardan ortiq joyi yo‘q ularning. Men ham shular qatoriman. Faqat, sizdan farqli o‘laroq, ular o‘zligini tanigan va o‘z bilimiga amal qilib yashayotgan qushlar.
Bu gapdan keyin uning Fletcherdan boshqa shogirdlari bezovtalanib tebranishdi. Chunki amalga oshayotgan maqsadlar, Ustozi aytganchalik, oddiy ekaniga hali ular ishona olmasdilar.
Jonatan va uning shogirdlari atrofida yig‘ilayotgan oqcharloqlar soni kun sayin ortib borardi. Ular savollar berishar, tahsin aytishar, bazilari malomat qilardi.
— To‘dada seni yerga tushgan Buyuk Oqcharloqning O‘g‘li bo‘lsa kerak, deyishmoqda, — dedi Fletcher ertalabki yuqori tezlikda uchish mashqidan so‘ng Jonatanga, — agar bunday bo‘lmasa, u holda, demak, sen o‘z zamoningdan ming yil ilgarilab ketgan emishsan.
Jonatan chuqur nafas oldi. «Tushunmovchilik oqibati bu, — o‘yladi u. — Seni osongina shaytonga yo rahmonga chiqarib qo‘yishadi».
— Xo‘sh, sen nima deb o‘ylaysan, Fletch! Biz o‘z zamonimizdan shunchalik o‘zib ketganmizmi?

Uzoq jimlikdan so‘ng Fletcher ishonchsiz ohangda dedi:
— Albatta, umuman olganda, hamma davrlarda ham bunday uchishni o‘rgansa bo‘ladi. Balki, ehtimol, biz urfga aylanib qolgan uchish usulini ortda qoldirgandirmiz. Biz oqcharloqning uchishi haqidagi mavjud tasavvurni inkor etdik.
— Bu, endi, nisbatan aniqroq javob, — dedi Jonatan qanoti osha ag‘darilib bir muddat chalqancha ucharkan. — Baribir bu zamondan o‘zib ketishdan ko‘ra tuzukroq.
Oradan atigi bir hafta o‘tib, falokat ro‘y berdi. Fletcher yoshlar guruhiga katta tezlikda uchish usulini o‘rgatayotgan edi. U yetti ming futlar balandlikdan boshlagan sho‘ng‘ishdan endi chiqayotgan — juda katta tezlikda uchib kelayotganda qirg‘oqdan endi qanot chiqargan bir palopon onasini yo‘qlab chirqillagancha yo‘liga ko‘ndalang bo‘ldi. To‘qnashuvga sanoqli soniyalar qolgan bir vaziyatda Oqcharloq Fletcher Lind keskin burilib, o‘zini chapga oldi. Chap tarafda esa... rangdor tosh qoya devorday qad rostlab turardi.
Uning ko‘ziga bu qoya o‘zga olamga kiriladigan kattakon metin darvozaga o‘xshab ko‘rindi. Dahshat ro‘y berdi, behushlik... va nafasni bo‘g‘adigan darajadagi zulmat... Keyin esa notanish osmonda orombaxsh holat... xotiralar, behushlik... yana xotiralar va tag‘in—behushlik. Dahshatli qo‘rquv keyin g‘am va afsus-nadomatlar bilan almashdi. Afsus-nadomatlarning esa cheki yo‘q edi...

Aynan o‘sha — Jonatan Livingston ismli oqcharloq bilan dastlab uchrashgan kundagi — ovozni eshitdi:
— Gap shundaki, Fletch, biz o‘z imkoniyatlarimiz sarhadlarini asta-sekin, tartib bilan, shoshilmay yengib o‘tishga intilamiz. Toshni yorib o‘tish, bizning dasturimizga ko‘ra, keyinroq kirishiladigan mashg‘ulot.
— Jonatan!
— Buyuk Oqcharloq O‘g‘li nomi bilan ham ma’lum, — vazminlik bilan dedi murabbiy.
— Sen bu yerda nima qilayapsan? Qoya qaydan paydo bo‘ldi? Nahotki men... axir, men... o‘ldimmi?
— Qo‘ysang-chi, Fletch... O‘zing o‘yla: agar sen hozir men bilan gaplashayotgan bo‘lsang, demak, o‘lmagansan, shundaymi? Sening tafakkur miqyosing keskin o‘zgardi, shu xolos. Xohlasang — shu darajangda qolishing mumkin, darvoqe, bu sening oldingi darajangdan ancha yuqori. Ortga qaytishing va To‘dada boshlagan ishingni davom ettirishing ham mumkin. To‘da oqsoqollari birortamizning falokatga yo‘liqishimiz va barcha ishlarimiz oxir-oqibat fojea bilan yakun topishini kutishgan. Biroq ular buning hozir ro‘y berishini kutishmagan, chog‘i.
— Albatta, men To‘daga, boshlagan ishimga qaytaman. Axir, yangi guruh bilan mashg‘ulotlarni endigina boshlagandim.
— Juda yaxshi, Fletcher. Sen bilan: vujud — fikr-g‘oyadan boshqa narsa emas, deb gaplashganimizni eslaysanmi?