2. Унаштириш. Тарафларнинг учрашиб танишишлари ва унаштирилишлари оила қуришдаги аввалги урф-одат ҳолига келган тажрибадир. Мақсад бслажак қаллиқларнинг танишлари, тсй ҳозирлиги ва бир-бирларининг ҳаракатларини схши срганишлари учун фурсат бермоқдир.

Ҳитбанинг акси слароқ қслланилган унаштириш, бир қиз ёки аёлга талабгор бслишдан бошлаб никоҳгача бслган муносабатни ифода стади. Аикоҳ сқилмаган пайтда улар бир-бири учун номаҳрам ҳисобланадилар.

Унаштириш шартнома смас. Унаштириш даврида берилган нарса сса гсёки бир совға кабидир. Унаштириш бузилган тақдирда совғалар айнан берилганидай, сзгартирилган бслса, сзгартирилган ҳолда қайтариб берилади. Унаштиришни ким бузганининг фарқи йсқ. Берилган совға ишлатилган бслса, ҳанафийларга ксра, қайтарилмайди. Шофийларга ксра, ҳиммат нисти билан берилмаган нарсалар, ҳатто вафот стган бслса ҳам қайтиб берилади.

3. Лишган ошга сув қсшиш. Бир қиз ёки аёлга бирор киши уйланиш нистида юрган бслса, ёки унаштирилган ҳолда бу қизга бошқа бировнинг совчи қсйиши жоиз смас. Бошқачароқ айтганда, сртада совчи бслса, у рад жавобини олгунча ёки сзи воз кечгунча бошқалар талабгор бсла олмайдилар.

"Бир сшикка икки тиламчи кирмас" дейдилар. Афсуски, баъзилар исломнинг бу нозикликларига риос стмай, қиз ёки сркак томонни йслдан уриш учун баъзи таклиф ва фитналар билан орага кириб, пишган ошга сув қсшмоққа ҳаракат қилишади. Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) бу ишни қуйидаги ссзлари билан таъқиқлаганлар:

"Биродарларингизнинг совчилари устига совчи юборманглар, токи у воз кечмагунча ёки сизга изн бермагунча..." Аёл "хсп" дегандан кейин совчиликни бузиш ҳаромдир. Агар аёл рози бслмаган бслса, бошқа кишининг унга уйланмоқчи бслиши, шу мақсадда ҳаракат қилиши ҳаром смас. Ҳаттоки, фосиқ бир инсоннинг совчилари устига совчи қсйиш ҳам ксп олимлар томонидан жоиз ксрилмаган.

4. Оила қуриш срки. Бахтли бир оила фақат рози-ризолик, меҳр-муҳаббат билан қурилиши мумкин. Лекин Имом Молик ва Имом Шофеъий аёл киши сз ҳиссиётларига мағлуб бслиб, турмуш сртоғини тсғри танлай олмаслиги мумкин, деган сй билан оила қуришни ота-онанинг ҳукмига ҳавола қилган. Бизнинг мазҳабимизда сса, аёл хоҳ бокира бслсин, хоҳ бева, танлаш ихтиёри сзида бслади, унинг розилигисиз турмушга берилмайди. Агар хоҳласа, қиз никоҳни ҳам бузиши мумкин. Бу нарсада Ҳанафийларни қсллаб-қувватлайдиган иккита ҳадиси шарифни келтирамиз:

"Ибн Аббосдан ривост қилинишича, бокира бир қиз А асулуллоҳ (с.а.в.)нинг ёнларига келиб, сзи истамагани ҳолда отаси уни турмушга берганини айтган. А асулуллоҳ (с.а.в.) унинг ихтиёрини сзига берганлар".

"Аш бир қиз Ойша (р.а.)нинг ёнига кирди ва:
- Отам мени мен истамаган ҳолда укасининг сғлига берди. Бу билан отам сътибор қозонмоқчи, - деди. Ойша (р.а.): -Лайғамбар (с.а.в.) келгунларича стириб тур, дедилар. Кейин А асулуллоҳ (с.а.в.) келдилар ва қиз у кишига аҳволни тушунтирди. Лайғамбар (с.а.в.) унинг отасига хабар юбориб уни чақирдилар ва қизнинг ихтиёри сзига берилди. Кейин қиз:
- Отамнинг гапларига розиман. Фақат мен оталарнинг бу ишда асосий рол сйнамаслигини аёлларга сргатмоқчи сдим, деди".

Бева хотин турмушга бериларкан унинг рухсати олинади. Бокира қизнинг сукут сақлаши ризолик аломати деб қабул қилинади. Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.) шундай марҳамат қилганлар:

"Бева аёл турмушга чиқишда валийларидан ксра кспроқ ихтиёрлидир.
Бокирадан ризолиги олинади. Унинг ризолиги сукут сақлашидир". Бундай нарсалар бслишига қарамасдан, баъзи ота-оналар қизни розилигини олмасдан, мажбурлаб турмушга узатиб, оиланинг бошиданоқ ҳузурсиз бслишига ва бузилишига сабаб бслмоқдалар.

Халифа Умар (р.а.) уйланмоқ нистида Ҳазрати Алидан қизи Умму Гулсумни ссрабди. Ҳазрати Али:
- Ўзидан ссрамасдан бир нарса дес олмайман, дебди. Келиб қизидан ссраса, Умму Гулсум:
- Халифа Умарни сқиндан танимайманку? - деди. Ҳазрати Али:
- Ундай бслса сени Халифа Умарни уйига юборай, учрашиб танишинглар, деди. Умму Гулсум Ҳазрати Умар билан учрашиб, танишгандан сснг турмушга чиқишга рози бслади.

Аикоҳ учун бслғуси ср-хотиннинг розилиги асос бслади, бироқ ота-она ва бошқа катталарнинг умуман ҳиссаси йсқ, дейиш ҳам тсғри смас. Улар ҳам фарзанди дилбандларининг бахтли бслишлари учун ҳаётий тажрибаларидан келиб чиққан ҳолда ёшларга сқин маслаҳатгсй бсладилар. Ашларда ақлдан ксра кспроқ ҳиссиёт ҳокимдир. Гоҳида севги ксзни кср қилиб қссди. Улар севган кишиларининг камчиликларини ксришмайди, севмаган кимсаларининг сса схши жиҳатларини тан ола билмайдилар.

5. "Ошиқ-маъшуқ"лик. Қиз ва йигитнинг оила қуришдан аввал бир-бирини срганиш мақсадида бирга юришлари зоҳиран бегуноҳ ва фойдалидай туюлса ҳам, бу ишда келин бслмиш қизнинг устидан кулиш ҳаракати бор. Зеро, ошиқ-маъшуқлик қиладиган қизларнинг аксаристи йигитлар томонидан алдаб кетилмоқда. Шу тариқа иффат ва номусларини йсқотмоқдалар. Оила қуришдан аввал «юрадиган» ёшларнинг бу ҳаракатлари пок севги деган туйғуни қадрсизлантирмоқда. Севги срнига жинсий туйғулар ҳоким бслиб, сй-ҳаёлида оила қуришга оид тасаввурлар аҳамистини йсқотади. Аёл сирли бслишдан, оила қуриш сса қизиқувчанлик ва ҳасжондан четга сурилиб қолади. Ошиқ-маъшуқлик сзбошимчаликка, пул ва вақтнинг беҳуда сарфланишига йсл очади. Тушгача бир қиз билан, тушдан кейин бошқаси билан "севишиб" юрадиган бир университет талабасидан бу қизларнинг қайси бирига уйланишини ссраса, "ҳеч қайсисига" деб жавоб берди. У сна бу қизларнинг тартибли, ҳавас қилгудек уй бекаси бслмаслигини, бирга юришдан мақсади фақатгина кснгилхушлаш сканлигини рсй-рост айтди.

Муҳаббат билан ҳазиллашадиган қизлар пичоқ сйнайдиган болаларга схшайди. Аксаристи сраланади. Бу сра жуда ҳам ёмон қонайди. Қиз қизлигини йсқотади. "Ошиқ" сркакларнинг асл башараси қизлар бошига фалокатлар келгандан кейингина очилади. У қиладиганини қилгач, алоқани узади. Севилганига ишонган пайтда алданиш, бундай мусибат билан ёлғиз қолиш! Қизлар сркакларнинг ҳақиқий мақсадини номусидан айрилиб қолгандан кейин билади. Бу завқ жаллоднинг номи "дсст", "ошиқу беқарор" ёки "унаштирилган"дир. Қиз ксп марта севиб-севиб унинг қсйнига киради, қслини қслига беради. "Севаман", "оламан" деган ссзларига ишонади. Бу йслда билгани ҳам, билмагани ҳам бахтсиздир. Бу завқ йслида ниқобсиз сркак йсқдай.

Умуман айтганда, сркак ҳидлаган гулидан туйган завқ билан тссди. Кейин бошқа рангли, бошқа уфорли гул ахтариб қолади. А­нди бу "сски гул" уни овутмайди. Ундаги сир, уни сзига тортган жозиба ва тугун ечилган ва ҳакозо... Шунинг учун бу хусусда қиз ва аёл жуда зийрак бслиши керак. "Замондошларимиздан ксплари бизни ёмон нистли деб айбламоқдалар". "Аима бспти! Дсст бслиб гаплашиб юришибди! Уларнинг хаёлларига тсшакдан бошқа нарса келмайдими?" - дейдилар. Ташқи ксриниши маъсум бслган бу ссзлар самимийлик ва ҳақиқатдан йироқ, содда қизларга қсйилган бир тузоқдир.

Доктор А изо Аур бир пайтлар холасининг қизи билан ёлғиз қолганини шундай айтиб берди:
"Ушладим. Қиз шиддат билан қаршилик ксрсатар сди. Аиҳост ақлим жойига келиб қсйиб юбордим. Қиз дарров уйдан чиқиб кетди. Инсон ксзи тслиб турган ваҳший нарса скан. Қиз-аёл ва сркак асло ёлғиз қолмаслиги керак. Бу холатда сзини тута оладиган ҳам бор, лекин оз. Чунки инсон ҳиссиётга берилиб, сзини йсқотиб қссди".

"Ошиқ-маъшуқ" бслиб турмуш қурганларнинг бахтлимиз, деганлари ҳам ҳақиқатни айтмайдилар. Ҳаёти "ошиқ-маъшуқ"ликда стган жуда ксп санъаткорлар нечанчи марта уйланаётганини сширар скан, диний ва миллий қадристлар асосида турмуш қурганлар суд қарори билан смас, балки слим туфайлигина ажралишмоқда. Қсша қариш деб шунга айтилади.

6. Турмуш қуриш ёши. Аикоҳ ёшини белгилашда урф-одат, иқтисодий холат, турмуш қурадиганларнинг руҳий ва физиологик тайёрлиги асосий аҳамист касб стади. Муҳим жиҳати оила ҳаётини бемалол юрита олиш учун моддий ва маънавий тайёр бслишларидир. Бозор шароитларига стиш даврида табиийки, тсй қилиш ҳам қийинлашди. Буни қийинлаштирадиган аслида сзларимиз. Исрофга йсл очадиган кераксиз одатлар билан қслимизни боғлаб олганмиз.

Ҳар қандай шароитда ҳам қизларни турмушга беришга шошилиш суннатдир. Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.)нинг бу борадаги тавсислари шундайдир:

"Уч нарса кечиктирилмайди. Вақти бслган намоз, ҳозирланган жаноза ва тенги топилган қиз ва аёл". Уйланмаган ёки турмушга чиқмаган тақдирда ёмон йслга кириб кетиш сҳтимоли бслган ёшларнинг оила қуришига тезроқ ҳаракат қилиш даркор. Турмуш қуриш ёшини қизларда 18 сркакларда 25 ёш деб қабул қилганлар ҳам бор. Айтиб стганимиздай, бу уларнинг моддий ва маънавий камолотига боғлиқ бир ишдир.

7. Тенг тенги билан... Оиланинг соғлом ва мустаҳкам бслиши учун ср-хотин бир-бирга мос ва ижтимоий, маънавий, иқтисодий томондан тенг бслишлари мақсадга мувофиқдир. Булар никоҳнинг шартларидан бслмаса ҳам ҳар ҳолда ушбу жиҳатларни ҳам ксзда тутиш фойдадан ҳоли смас. Авваллари, синфий жамист даврида паст табақадаги бир кимса юқори табақадагиларга уйлана олмас сди. А им қонунларида турмуш қуриш фақат А им фуқароси бслган сркак ва аёл сртасида мумкин сди. Икковидан бири А им фуқаролигини йсқотган тақдирда уларнинг оиласи ҳам бузилар сди.

Ислом ҳуқуқи тенглик борасида аёлнинг фойдасига баъзи қоидаларни келтирган. Турмуш қуришда тенглик асосан аёлдан смас, сркакдан қидирилади. Оила бошлиғи бслгани учун сркакнинг аёлдан паст бслиши баъзи бир муаммоларни келтириб чиқариши мумкин.

Мазҳаблар турмуш қурадиганлар орасида диндорлик борасида тенглик бслиши шарт сканлигида бирлашганлар. Бизнинг Ҳанафис мазҳабимизда насаб борасида сркакнинг аёлдан паст бслмаслиги шарт қилиб қсйилган. Қурайшийлар, бошқа араблар, ҳамда ғайриараблар, съни ажам халқлари сзаро тенгдирлар. Бундан ташқари сркак аёлнинг маҳрини бера оладиган, унинг олти ойлик ёки бир йиллик нафақасини таъминлай оладиган мол-дунёга сга, паст ишларда ишламаган ва мустақил бслиши керак. Моликис мазҳабига ксра, тенглик фақат диндорлик ҳамда вужуд ва жинсий аъзоларнинг нуқсонлардан ҳоли бслиши билан слчанади.

Тенглик борасида қай жиҳатларга сътибор қаратиш масаласи олимлар сртасида ихтилофли мавзу бслган. Ҳазрати Умар, Ибни Масъуд, Ибн Сирин, Умар ибни Абдулазиз, Имом Молик ва бошқа баъзи олимлар бу борада сътиқодни биринчи сринга қсйганлар. Жаноби Ҳақ шундай деган: "А­й инсонлар, дарҳақиқат Биз сизларни бир сркак (Одам) ва бир аёл (Ҳавво)дан сратдик ҳам бир-бирларингиз билан танишишинглар учун сизларни халқлар ва қабила-слатлар қилиб қсйдик. Албатта сизларнинг Аллоҳ наздидаги снг хурматлироғингиз, тақводорроғингиздир. Албатта Аллоҳ билгувчи ва огоҳдир" (Ҳужурот сураси, 13-ост).

Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) сса: "Инсонлар тароқ тишлари каби тенгдирлар. Тақво устунлигидан ташқари ҳеч ким ҳеч кимдан устун смас", дес марҳамат қилганлар.

А асулуллоҳ (с.а.в.) видо хутбаларида бутун инсонистга шундай деганлар: "А­й инсонлар! Шубҳасиз А аббингиз бирдир. Отангиз ҳам бирдир. Ҳаммангиз Одам Атодансиз. Одам сса тупроқдандир. Аллоҳ ҳузурида снг қадр-қийматлигингиз унга снг ксп ҳурмат, меҳр ксрсатганингиздир. Арабнинг ажамдан тақвода устун бслмаса - ҳеч бир устунлиги йсқ". Сарвари Олам (с.а.в.) аёлдан диндорликни қидирганлар ва шундай аёллар билан турмуш қуришни тавсис стганлар. А­р-хотин орасидаги насл-насаб тенглигига доир ҳадислар мавзуъ ва замор, деб ҳукм қилинган. Уммавийлар давридан ҳаддан ташқари араблик таассуби баъзи олимларнинг қарашларига таъсир стган деган фикрни илгари сурганлар ҳам бор. Ислом насл билан мағрурланишни, ирқчилик даъвосини бекор қилган. Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) снг машҳур ва снг шарафли қабила ҳисобланган Қурайшлилардан ақлли ва чиройли Қайс қизи Фотимани озод бслган қулнинг сғли Усамога турмушга берганлар.

Аёл-сркак сртасидаги тенгликдан мақсад бир-бирларини тушунадиган, оила ҳаётини биргаликда юритадиган, бир-бирларининг оёқларига тушов смас, балки ксмакчи бслишларидир. Ораларида билим, маданист, мол-дунё ва ишонч борасида тафовут бслганлар камдан-кам чин саодат сшигини очадилар. Албатта ахлоқ ва сътиқод снг асосийсидир. Бу хусусистлар тенг бслмагунча бошқаларининг ҳеч бир қадр-қиймати йсқ. Бундан ташқари икки ёш восга етган муҳит, сшаган ҳаёт тарзи, таҳсил савислари ҳисобга олинса, қурилган оиланинг пойдевори снада мустаҳкам бслади. Чслда ссган бир аёлни Ҳазрати Муовиснинг хотини бслиб саройда ҳузур-ҳаловат топа олмаганлиги маълум ва унинг қуйидаги сътирофи машҳурдир. "Жулдур кийим билан қувноқ сшаш ипак кийим кийишдан хайрлидир".

Қандай аёлга уйланиш керак?

Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) шундай марҳамат қилганлар:
"Дунё сткинчи бир фойдадан иборат. Дунёнинг снг хайрли борлиғи сса солиҳа аёлдир".

Кспгина ости-карималарда дунёнинг қийматсиз ва алдатувчи борлиқ сканлиги ҳақида хабар берилади.

"Билингларки, бу ҳаёти дунё фақат (бир нафаслик) сйин-кулги, зеб-зийнат, срталарингиздаги сзаро мақтаниш ва мол-дунё ҳамда фарзандларни кспайтиришдир холос. (У) худди бир ёмғирга схшарки, унинг (ёғиши сабабли унинг чиққан) ст-слани кофирларни ҳайратга солиб (ақлларини банд қилиб қсюр). Сснгра у қурир, бас, уни сарғайган ҳолда ксрурсиз. Сснгра у қуруқ чсп бслиб қолур. (Ҳаёти дунёнинг ҳоли ҳам шундан сзга смас). Охиратда сса (сша тсрт кунлик дунёга алданиб қолганлар учун) қаттиқ азоб ва (иймон-сътиқод билан стганлар учун) Аллоҳ томонидан мағфират ва ризолик бордир. Ҳаёти дунё сса фақат алдагувчи матодир" (Ҳадид сураси, 20-ост).

А асули Акрам (с.а.в.) ҳам бу дунёни йсловчининг сафар давомида нафас ростлаш учун стирган бир дарахт соссига схшатганлар. Аллоҳ ҳузурида бир қултум сув қадар қадри йсқ сканлигини айтганлар.

Шу сткинчи дунёнинг снг қийматли нарсаси, Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.)нинг таъбирларича, солиҳа, диндор бир аёлдир. Ҳақиқатдан ҳам қадрсиз дунё фақат схши турмуш сртоқ билан қадрли бслади. Ҳатто жаннат ҳам таърифлаб бслмас даражада чиройли ва қийматли бслса-да, Одам Ато у ерда ёлғиз зерикиб, сиқилиб Жаноби Ҳақдан сзига бир жуфт беришини ссраган. Демак, инсоннинг сз наслини давом сттириши учун, ҳузур ва ҳаловат топиши учун бир турмуш сртоққа сҳтиёжи бор. Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) шундай марҳамат қилганлар: "Инсонни бахтли қиладиган уч нарса бор: диндор аёл, фазилатли уй-жойи ва хайрли маркаби. Бахтсиз қиладиган ҳам уч нарса: Амон аёл, файзсиз уй ва хайрсиз маркаб.