Маънавий тарбис деганда инсоннинг иймон, амал, ақл, ахлоқ ва нафс жиҳатидан етук бслиши назарда тутилади.

а. Иймон тарбисси. Фарзанд оқ-қорани фарқ қилиш ёшига етгач, унга иймон асосларини сргатиш, Аллоҳни борлиги, бирлиги, фаришталар, китоблар, пайғамбарлар, слгандан кейин тирилиш, қабр азоби, ҳисоб, тарози, сирот, жаннат ва жаҳаннам борасида билим бериш керак.
Иймон пойдевори мустаҳкам бслмаса, бошқа нарсаларни билиш мантиқсиздир.

в. Амал тарбисси. Фарзанд улғайган сари ишонган нарсаларини қадам бақадам ҳаётда қсллай бошлаши керак. Асосий масъулист сспиринлик даврида бошланса ҳам, болаликдан ибодатга одатлантириш зарур.

Луқмон (а.с.) сғлига насиҳат қиларкан:
"А­й, сғилчам, намозни тскис адо ст, схшиликка буюр ва ёмонликдан қайтар ҳамда сзингга (балоларга) етган сабр қил!" (Луқмон сураси, 17-ост), дейди.

"Аҳли умматингизни намоз сқишга буюринг ва сзингиз ҳам (намоз сқишда) чидамли бслинг" (Тоҳа сураси, 132-ост).

Жаноби Ҳақдан олган бу амрни Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) ссзсиз бажарганлар. сз оила аъзоларини намози билан қизиққанлар, Ҳазрати Фотима ва Ҳазрати Алини 6 ой давомида бомдод намозига турғизганлар. Умматини айни вазифани қилишини истаб:

"Болаларингиз етти ёшга кирганда намозни буюринглар, сн ёшига кирганларида (намоз сқимасалар) уринг. Атадиган сринларини ҳам ажратинг" деганлар. Бошқа бир ривостда Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.)дан болани қачон намоз сқий бошлаши ҳақида ссрашганида: "Оқ-қорани фарқига борадиган фарзандларингизга намозни буюринг" деганлар. Аамоз, рсза каби ибодатлар балоғат ёшига етганда фарз ҳисобланса ҳам, уларга осон бслиши учун аввалдан сргатиш зарурдир. Халқда "Дарахт новдалигида сгилади" деган нақл бор. Болаларнинг таҳсили билан қизиқиш, уларга аввал Қуръони каримни, кейин дунё ва охиратга оид билимларни сргатиш ва бунинг учун барча имконистлардан ва кучлардан фойдаланиш керак.

Ахлоқ тарбиссидан мақсад — фарзандни гсзал хулқ-атвор ва фазилатлар билан сстириш, ёмон хулқ-атвор ва одатлардан узоқлаштириш. Зеро, уларга бериладиган снг гсзал бойлик ахлоқдир.
Ахлоқий ёмон бслган бола қанчалик қобилистли ва ғайратли бслмасин қобилистини схшиликка, хайрга смас, аксинча ёмонликка ишлатади. Ахлоқсиз инсонга имкон ва мол-дунё бериш, қотилнинг қслига қурол бериш билан баробар.

Инсон фитратида бир қанча маънавий хасталиклар бор. Адоват, ҳасад, худбинлик, хасислик, ҳирс, кибр ва шу каби салбий хулқларни кетказиб, унга севги, сабр, сахийлик, фидокорлик, қаноатлилик, камтарлик каби хислатларни сргатиш ахлоқий тарбиснинг асосидир. Алғон ва риёдан йироқ, ихлос ва самимистли сшаш, бошқаларни молига ва номусига ксз олайтирмаслик, қсли ва тили билан бирор кимсага озор бермаслик, бошқаларга зарар етказмаслик, кспга фойдали бслиш, ҳалолга ёпишиб, ҳаромдан қочиш комил инсоннинг асосий фазилатларидир. Кичик ёшдаги болаларга бу нарсани сргатиш — ҳамма нарсани сргатиш демак.

2. Бадан тарбисси.

Жисмоний соғлом бслмаган киши руҳий тарафдан ҳам соғлом бсла олмайди. Болаларни касалликларга қарши ҳимос қилиниши, вужуднинг қувватли ва соғлом бслиши учун маълум жисмоний машқлар бажартириш лозим. Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.): "Қувватли мсъмин Аллоҳ ҳузурида заиф мсъминдан севимлидир" деганлар. сқ отиш, сузиш, югуриш ва курашни ташвиқ қилганлар. сзлари Ойша онамиз билан югурган сдилар. Қилич, камон сйинларини масжидда қилинишига рухсат берганлар.

Ҳазрати Умар (р.а.) ҳокимларга ёзган мактубларида: "Болаларингизга отиш, сузиш ва от минишни сргатинглар" дес амр стганлар.

Фарзандларни руҳий ва жисмоний соғлигининг кушандаси бслган ичкилик, наша, зино, бачавозлик каби ёмон иллатлардан сақлаш учун жиддий тадбирлар қилиш, уларни бундай одатларга сргатадиган муҳит ва дсстлардан йироқ сстириш керак.

Бугун барлар, дискотекалар ва бошқа ахлоқни бузадиган ерлар ёшларни маънавий ва моддий ботадиган ботқоғидир.

7. Фарзандлар сртасида адолатли бслиш.

Исломда, инсонлар тароқ тишлари каби тенгдирлар. Инсон қадри рангга, жинсга, ирққа ксра смас, тақво биландир. Болалар орасида адолатли бслиш зарур.

Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) уч марта:
"Болаларингиз орасида адолатни ксзланг, болаларингиз орасида адолатни ксзланг, болаларингиз орасида адолатни ксзланг"

"Аллоҳдан қсрқинг. Болаларингизни сизга схшилик қилишидан кснглингиз тслганидай, улар орасида адолатни ксзланг".

Фарзандларга қиз ёки сғил бслишларига қараб муомалада бслиш жоҳилист даврининг тушунчасидир. Жоҳилист даврида араблар қиз фарзанддан услганлар. Қуръон буни шундай изоҳлайди:

"Қачон бировларга қиз (ксргани ҳақида) хушхабар берилса, ғазаб тслиб, юзлари қорайиб кетар. Ва у (қизни) хсрлаган холида олиб қолиш ёки (тириклай) тупроққа қориш (тсғрисида сй суриб), сзига хушхабар берилган нарсанинг (съни қиз ксришнинг) "ёмон"лигидан (номус қилиб) одамлардан сшириниб олур. Огоҳ бслингизким, улар (бу қилмишлари билан) снг ёмон (съни ноҳақ) ҳукм чиқарурлар" (Ааҳл сураси, 58-59-ост).

Қиз бола заиф бслгани учун ҳимосга кспроқ муҳтож. Аммо бу билан уларни иккинчи даражага қсйиш тсғри смас. Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) шундай деганлар:

"Кимки уч қизни катта қилиб уларни едириб, ичириб сз молидан кийдирса, қизлари у билан дсзах орасида парда бсладилар".

Болалардан баъзиларини бошқаларидан устун ксриш болалар орасида қизғанчиқлик ва ғанимликка сабаб бслади.

Яқуб (а.с.) сғли Юсуфда пайғамбарлик аломатларини сезгач, унга кспроқ сътиборли бслади. Бу хол бошқа сғилларида ҳасад ва ғанимлик пайдо қилиб, сз жигарларини — Юсуф (а.с.)ни чоҳга ташлашгача бориб етадилар (Юсуф 8-9): «Ўшанда улар (Юсуфнинг сгай оғалари) айтган сдилар: «Гарчи, биз кспчилик бслсак-да, шак-шубҳасиз Юсуф ва унинг биродари (Бинсмин) отамизга биздан ксра суюклироқдир. Дарҳақиқат, отамиз очиқ залолатдадир. (Яна дедилар:) Юсуфни ё слдиринглар, ёки бирон ерга олиб бориб тушланглар, (шундагина) оталарингиз фақатгина сизларга боқар. Кейин сса (тавба-тазарру қилиб) схши қавм бслиб олурсизлар».

8. Фарзандларни турмушга тайёрлаш.

Айтиб стганимиздек, ёшларни сзлари хоҳламаган киши билан турмуш қурдириш жоиз смас. Ва, аксинча, бу борада уларни батамом сз холларига ташлаб қсйиш ҳам тсғри келмайди. Турмуш қуриш борасида уларга фикр бериш, тажрибаларни сргатиш, снг тсғри қарор қабул қилишда ёрдамчи бслиш фойдалидир. Бу сринда зулм ва тазйиқ смас, ишонтириш аҳамист касб стади.

Болаларга қандай муносабатда бслиш керак?

Бу борасида А­рзурумли Иброҳим Ҳаққи Ҳазратларининг "Маърифатнома"даги тавсислари шулардир.
1. Ота-она фарзанд туғилиши билан севиниб Аллоҳга шукроналар айтиши даркор. Зеро, у дунёда сурур, охиратда нурдир.
2. Қиз бола туғилса, кспроқ севиниш керак. Зеро илк фарзандни қиз бслиши баракотдир.
3. Фарзандга гсзал исм қсйиш.
4. Еттинчи кунида ва ундан кейин сғил учун икки қсй, қиз учун бир қсй ссйиб, ақиқа нисти билан қурбонлик қилиш.
5. Еттинчи куни ёки балоғатга етгунга қадар сғил болани суннат қилдириш.
6. Ўғил ёки қиз олти ёшига етганда уларга Қуръонни, фарзларни ва диний одобларни сргатиш.
7. Ўғилга сқиш, ёзиш, сқ отиш, сузиш ёки бошқа зарур ҳунар сргатиш.
8. Қизга овқат пишириш, ип йигириш ва тикишни сргатиш.
9. Барча болаларга сҳсон ва совғада тенг бслиш.
10. Янги мевани аввал қиз болага тоттириш, зеро қиз боланинг кснгли инжа ва нозикдир.
11. Болаларни меҳр билан қучоқлаб, сочларини силаш, спиб, сркалаш.
12. Улар билан сйнаш, очиқ чеҳра билан ссзлашиш.
13. Уларни қарғамай, хайрли дуо қилиш. Зеро, қарғиш фақирликка сабаб бслади.
14. Ўн ёшга етган сғил ва қизнинг сринларини ажратиш.
15. Тенгини топиб, уйлантириш, турмушга бериш.
16. Қслларидан келмайдиган ишни буюрмаслик, токи осий бслмасинлар.
17. Фарзандларга сз еганидан едириш, кийганидан кийдириш.

Ота-онанинг ҳақлари

Ота-оналар фарзандларининг камоли учун қанча қайғуришган бслса, фарзандлар ҳам уларни ҳурмат қилиб, айни тарзда ғайрат ксрсатишлари керак. Бу мусулмонликнинг ҳам инсонийликнинг шартларидан биридир.

Жаноби Ҳақ бу ҳақда Қуръони Каримда шундай билдиради:
"Биз инсонга ота-онасини (съни уларга схшилик қилишни) амр стдик. Онаси унга ожизлик устига ожизлик билан ҳомиладор бслди (съни қорнидаги ҳомила каттарган сари онанинг ҳоли қуриб, заморлаша борур). Уни (кскракдан) ажратиш (муддати) икки йилда (келур). (Биз инсонга буюрдикки), сен Менга ва ота-онангга шукр қилгин! Алғиз сзимга қайтажаксан!" (Луқмон сураси, 14-ост).

Ларвардигорингиз ёлғиз Унинг сзига ибодат қилишингизни ҳамда ота-онага схшилик қилишларингизни амр стди. Агар уларнинг (ота-онангизнинг) бирови ёки ҳар иккиси сенинг қсл остингда кексаклик ёшига етсалар, уларга қараб "уф" тортма ва уларнинг ссзларини қайтарма! Уларга (доимо) схши ссз айт! Улар учун, меҳрибонлик билан, хорлик қанотини паст тут — хокисор бсл ва "Ларвардигорим, мени (улар) гсдаклик чоғимдан тарбислаб-сстирганларидек, Сен ҳам уларга раҳм-шафқат қилгин", деб (ҳақларига дуо қил)! (Исро сураси, 23-24-ост).

Ота-она таърифига бундан гсзал ссз топиб бслмайди. Жаноби Ҳақ сзидан кейин ота-онага итоат ва схшилик қилишни буюради.

Товуқ қанотини жсжаларининг устига қандай ёйса, она ҳам фарзанди устига "меҳр қанотини" шундай ёсди. Қариганларида, ҳимосга муҳтож бслганларида уларга ҳам шу тарзда сътибор қаратмоқ лозим. Улар бизни севги ва сабр билан сстирганлари каби, биз ҳам уларни "уф" демасдан ҳимос қилишимиз керак. Абдуллоҳ ибн Масъуд (р.а.) дейди:

Мен А асулуллоҳ (с.а.в.)дан қайси амални фазилатли сканлигини ссрадим. А асулуллоҳ (с.а.в.):
- Вақтида сқилган намоз, дедилар. Мен:
- Кейин қайсиниси? - деганимда, А асулуллоҳ (с.а.в.)
- Ота-онага схшилик қилиш, дедилар. Мен:
- Кейин қайсиниси? - деганимда, А асулуллоҳ:
- Аллоҳ йслида жиҳод қилиш, - дедилар.
"Бир киши мусулмон ота-онасига Аллоҳ розилиги учун хизмат қилса, Аллоҳ унга жаннатнинг иккита сшигини мутлақо очади. Агар ота-онасидан биттаси бслса, бир сшик очади. Агар улардан уларни ранжитса, ота-онаси рози бслмагунча Аллоҳ ҳам рози бслмайди. А асулуллоҳдан ссрадилар: "Агар ота-она болага ҳақсизлик қилса ҳам шундайми? А асулуллоҳ: Ҳа, шундай, дедилар.

Ота-онага хизмат

Бир одам Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.)нинг ёнларига келиб, ҳижрат қилишда сизга шерик бслгани келдим, ота-онам сса йиғлаб қолишди, - деди. А асулуллоҳ (с.а.в.) унинг бу гапига жавобан:
- Ота-онанг ёнига бориб, уларни қандай йиғлатган бслсанг, шундай кулдир, -дедилар.

Яна бир саҳоба (р.а.) А асулуллоҳ (с.а.в.)нинг ёнларига келиб, жиҳод қилмоқчи сканлигини айтди. А асулуллоҳ (с.а.в.) ундан:
- Ота-онанг соғ-омонми? - деб ссрадилар. У "Ҳа" деб жавоб берди.
Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.):
"Уларга хизмат қилиб жиҳод ст", - дедилар.