Бир кун Салмо Лайғамбаримизнинг ёнларига келиб, сри Абу А офий урганидан шикост қилди. Лайғамбаримиз дарров Абу А офийни чақиртирдилар ва ундан:
- Тинчликми, Абу А офий? Салмо билан орангизда нима бслди? Аимага уни урдинг? - деб ссрадилар. У:
- Мени хафа қилди, - деди.
- Салмо сса шундай деди:
- Мен уни хафа қиладиган ҳеч нарса қилмадим. Аамоз сқиётган пайтда орқасидан ел чиқарди. Мен унга: Абу А офий таҳоратли пайтда бир одам орқасидан ел чиқарса, қайта таҳорат олиши кераклигини А асулуллоҳ мусулмонларга амр қилдилар, дедим. Кейин у келиб мени урди.
Бу гапларни сшитган Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.) кула бошладилар. Бир тарафдан клура, бир тарафдан Абу А офийга шундай дер сдилар:
"Абу А офий! У сенга ёмон нарса айтмабдику, ҳақиқатни айтибди. А­нди Салмони урма".
Агар насиҳат, ётоқда ёлғиз қолдириш ва уриш ҳам фойда бермаса, дарров ажрашилмай, икки томондан оқим ва одил икки вакил танлаб, уларни қози қиладилар.

5. Вакил.
"Агар ср-хотиннинг оралари бузилиб кетишидан қсрқсангизлар, ср томонидан бир ҳакам, хотин томондан бир ҳакам чақирингиз. Агар улар ислоҳ қилишни истасалар, Аллоҳ ср-хотин сртасига иттифоқлик солур. Албатта Аллоҳ билгувчи ва хабардор бслган зотдир" (Аисо сураси, 35-ост).

"Агар бирон аёл сри томонидан кснгилсизлик ёки юз сгириб кетиш содир бслишидан қсрқса, у иккови сзаро бир сулҳга келишиб олишлари зарарсиздир. Сулҳ (ажралиб кетишдан) схшироқдир. Аафслар қизғонишга ҳозиру нозир бслиб турадилар. Агар аёлларингизга чиройли муомала қилсангиз ва Аллоҳдан қсрқсангиз (сзингизга схши ишдир)" (Аисо сураси, 128-ост).

Вакиллар икки тарафнинг даъволарини сшитиб, келишмовчиликни ҳал қилишга ҳаракат қиладилар. Бу чора бир тарафдан оила суди демакдир. Масалани бошқа судга олиб бориб, оила сирларини ошкор қилишдан ксра, оила сртасидан ечиш ҳар жиҳатдан схшидир. А­р-хотинлар, вакиллар масалани ечишда одил ва самимий ҳаракат қилсалар, Аллоҳ оилани давом стиши борасида уларга муваффақист беради.

Агар вакилларнинг ғайрати ҳам фойда бермаса, улар снг лойиқ бир қарор беришади, бу қарорга иккала тараф ҳам бсйсунади.

Бир аёл ва бир сркак кспчилик билан биргаликда Ҳазрати Алининг (р.а.) ёнига келдилар. Али (р.а.) уларга ср ва аёл тарафдан икки вакил танлаб юборишларини айтинглар. Улар келгач, Али (р.а.) шундай дедилар:
- Вазифангиз нима сканлигини биласизми? Агар ср-хотинни бирга бслишидан фойда ксрсангиз оилани давом стишига, агар ажрашишларини лойиқ топсангиз ажрашишиларига қарор беринг. Шундай аёл деди:
- Аллоҳнинг китоби нима деса, қабул қиламан. А­р сса:
- Ажрашиш қарори берилса, мен қабул қилмайман, - деди. Кейин Ҳазрати Али (р.а.):
- Валлоҳи, сен бу аёлнинг қабул қилганини қабул қилмагунингча ёлғончиларни биттаси ҳисобланасан, - дедилар.

Ажрашиш - снг сснгги чора.
Ксриниб турганидай, бутун ҳаракатлар оилани сақлаб қолинишига қаратилган. Исломни ажрашиш тартиби ҳам оила ҳимоссини ксзламоқда. Суннатга мос бслган ажрашиш тартиби шундай:

Аввал бир талоқ қилинади. Бу аснода аёл срининг уйида уч ой муддат билан идда сақлайди. Бу муддат давомида аёл срининг уйида сшайди. Тирикчилиги сри томонидан таъминланади. Фақат ср-хотин алоқаси бслмайди. Бундан мақсад хафагарчиликлар кетиб, ақл билан сйлаш учун фурсат беришдир. А­р-хотин айни уйда скан, ажрашишни зарарларини сз нафслари ва болалари устида сйлаб, балки пушаймон бслиб, нистларидан қайтишлари мумкин. Бунга рижи талоқ дейилади. Бу муддат давомида аёли билан никоҳсиз срашиши мумкин. Муддат тугагандан кейин ср-хотин срашмоқчи бслсалар, снги никоҳ ва маҳс керак.

Хоҳ муддат ичида, хоҳ муддат тугугандан кейин ср-хотинлар срашиб оила ҳаёти давом стар скан, сна келишмовчилик пайдо бслса, аввалги тадбирларга босқичма-босқич мурожаат қилинади. Муаммо ечилмаса, иккинчи ажрашиш юзага келади. Биринчи ажрашишдаги ҳукмлар бу ерда ҳам стади. Иккинчи ажрашишдан кейин ср-хотин сна срашса, оила ҳаёти сна давом стади. Улар вазифаларига ва ҳақларига риос қилишади. Агар сна келишмовчилик пайдо бслса, сна вакил тайинланади ва босқичма-босқич тадбирларга мурожаат қилинади. Аатижа бслмаса, учинчи ва охирги марта ажрашишади.

Учинчи талоқдан кейин ср-хотиннинг срашишлари учун, аёл идда аёлни сақлаб, сснг бир срга тегиши ва иккинчи срдан ажраладиган бслса, сна идда сақлаши лозим бслади.

Ксрилганидай, бу уч босқич чора ср-хотинга сйлаш, ажрашишнинг зарарларини сзлари ва болалари устида бевосита тажриба стишга фурсат бериш учундир. Бу тажрибани бошидан стказган ср-хотин осонгина ажрашишни сйлашмайди. Бу иш учун уч тажриба кифосдир. Ортиғи оилага никоҳга беҳурматлик бслади. Исломда сса оила ҳазилни кстармайдиган жиддий бир муассасадир. Ҳазрати Лайғамбар шундай деганлар:

"Уч нарсанинг жиддийси ҳам, ҳазили ҳам жиддийдир: Талоқ, никоҳ ва қайтиш (ажрашган аёлга қайтиш)".

Бу ажрашиш шакли уч ойлик муддатдан уч марта юзага келадиган тсққиз ойлик бир тажриба муддатидир.

Яна ҳар бир талоқ борки, буни тажриба муддати уч ой. Бу талоқ шакли жоиз бслиши билан бирга изоҳлаганимиз тсққиз ойлик муддат мақбул ва тарафлар учун мосдир.

Талоқнинг учтасини бирдан қсллаш, съни уч талоқ сйлаш ва тажрибага имкон бермагани учун бидъатдир. Бундай қилган кимса гуноҳкор бслади.

Талоқ ҳаққининг сркакка берилиши ҳам оила мустаҳкамлигига қаратилган бир тадбирдир. Чунки нафақа, маҳр каби ҳаражат сарфлаб оила қурган ср уни осонликча бузмайди. Бундан ташқари сркак киши табиатидаги туйғу ва ҳасжонларига ҳоким бсла олади. Оилани бошқариш сса туйғудан кспроқ ақл ва вазминлик билан бслади. Аёлларнинг сҳтиросли бслишлари сса камчилик смас, хулқ-атворларининг сзига хослигидир. Ажрашишдан бошқа чора қолмагач, буни схшилик билан амалга ошириш керак. Жаноби Ҳақ бу борада шундай амр қилади:

"Қачон хотинларингизни талоқ қилсангизлар ва уларнинг идда муддатлари битиб қолса, бас, уларни схшилик билан олиб қолинг ёки схшилик билан кузатинг. Уларга зулм қилиш билан зарар етказиш учун ушлаб турмангиз. Кимки шундай қилса, сзига зулм қилибди" (Бақара сураси, 231-ост).

Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.)нинг оилавий ҳаётлари

Ҳаётнинг ҳар бир соҳасида мусулмонлар учун снг гсзал намуна Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.)дир. Комиллигимиз мезони у зотга схшашимиз нисбатидадир. А асули акрам (с.а.в.) инсонларга билдирган ҳаётий тавсисларни доимо сз ҳаётларида қсллаганлар, исломни назарий қоидалар билан смас, ҳаётий тарзда ксрсатиб берганлар. А асулуллоҳ (с.а.в.)нинг намуна сканликларини Аллоҳ шундай билдиради:

"(А­й, мсъминлар) сизлар учун - Аллоҳ ва охират кунидан умидвор бслган ҳамда Аллоҳни ксп ёд қилган кишилар учун Аллоҳнинг пайғамбари (иймон-сътиқоди ва хулқи-атвори)да гсзал намуна бордир" (Аҳзоб сураси, 21-ост).

Оила ҳаёти борасида ҳам йслбошчимиз ва намунамиз А асулуллоҳ (с.а.в.)дир. сзлари отамиз срнида, аёллари сса онамиз мавқеидадирлар.

"Лайғамбар мсъминларга сзларидан ҳам ҳақдорроқдир, унинг аёллари сса уларнинг оналаридир" (Аҳзоб сураси, 6-ост).

Жаноби Ҳақ пайғамбар оиласини оддий бир оила бслмай, ҳамма учун ибрат сканлигини уқтирган, бу вазифани тамоман бажаришлари учун Лайғамбаримизни покиза аёлларига оғир масъулистлар юклаганлар:

"А­й, пайғамбар аёллари, сизлар агар тақводор бслсангизлар, аёлларнинг биронтаси каби смасдирсизлар (съни бирор аёл фазлу мартабада сизлар каби бсла олмас)...
Ўз уйларингизда барқарор бслинг (съни бесабаб уйларингиздан ташқарига чиқманглар, магар бирон ҳожат учун чиққанларингизда сса) илгариги динсизлик (даври)дан ссан-тусан каби ссан-тусан қилманглар! Аамозни тскис адо қилинглар, закотни (ҳақдорларга) адо стинглар ҳам (барча ишларда) Аллоҳ ва Унинг пайғамбарига итоат стинглар! (А­й пайғамбар) хонадонининг аҳли, Аллоҳ сизлардан гуноҳни кетказишни ва сизларни бутунлай поклашни истайди, холос" (Аҳзоб сураси, 32-33-остлар).

Жамистга намуна бсладиган кишиларнинг аввало оила ҳаётлари тартибли бслиши лозим. Бу бслимда Лайғамбаримиз (с.а.в.)нинг намуна оилавий ҳаётлари билан таништиришга ҳаракат қиламиз.

Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.)нинг завжалари

1. Ҳазрати Ҳадича (р.а.).
Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.) илк уйланган аёл Ҳазрати Ҳадича онамиздир. А асулуллоҳ уларга уйланган пайтларда 25 ёшларида сдилар. Ҳадича онамиз сса 40 ёшли бева аёл сдилар. Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.) унинг карвонини Шомга олиб бориб келганлар, тижоратда муваффақистга сришганлар. Лайғамбаримизни ростгсйлиги Ҳазрати Ҳадичанинг сътиборини тортгани ва турмуш қуришни таклиф қилганлар, Лайғамбаримиз ҳам рози бслганлар. Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.) улар билан 25 йил бирга сшаганлар. Ҳадича онамиз вафот стгунча бошқа аёлга уйланмаганлар. Ҳазрати Ҳадича зеҳнли, фазилатли ва хайрсевар бир аёл сдилар. Ҳазрати Лайғамбарга илк иймон келтириш шарафи шу аёлга насиб стган. А асулуллоҳ (с.а.в.)ни мол-дунёси билан қсллаб-қувватлаганлар, қайғуларига ҳамдард бслганлар, тасалли берганлар. Лайғамбаримиз шунинг учун:
- Бу уммат аёлларининг сз замонидаги снг хайрлиси Ҳадичадир, деганлар.

Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.) улардан икки сғил, тсрт қиз, жами 6 фарзанд ксрганлар.

Аши катта бслишига қарамасдан Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.) аёллари орасида снг ксп Ҳадича онамизни севиб, вафотларидан кейин ҳам ксп сслаганлар. Ҳатто ҳар васила ила Ҳазрати Ҳадича онамизни сслашлари баъзи аёлларининг рашк қилишига сабаб бслган.

Ойша онамиз айтадилар:
Мен Лайғамбар (с.а.в.) аёлларининг Ҳадичадан бошқа ҳеч бирисига рашк қилмадим. Ҳолбуки, унинг шериклигига етмаган ҳамман. А асулуллоҳ (с.а.в.) қсй ссйганларида
"Гсштидан Ҳадичанинг дсстларига ҳам юборинглар", дердилар. Бир кун шу туфайли жаҳлим чиқди ва А асулуллоҳга:
- Гсё дунёда Ҳадичадан бошқа аёл йсқ. Қурайшнинг қарисларидан тишлари тскилган, тарихга айланган бир аёлни нимага сслайверасиз? Ҳолбуки Аллоҳ сизга ундан хайрлисини насиб стган, деб сзимни назарда тутиб савол берган сдим.
Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.)нинг бу гапдан жаҳллари чиқди:
- Йсқ, Аллоҳ ҳаққи онт ичаманки, Аллоҳ менга ундан хайрлисини бермаган. Инсонлар инкор қилаётганда у менга иймон келтирди, инсонлар мени ёлғончи деркан, у менга ишонди. Инсонлар менга ёрдам бермаган пайтда, у менга ёрдам берди. Аллоҳ бошқа аёллардан смас, ундан бслган болалар билан менга ризқ берди. Мен уни севгиси билан ризқлантирилдим", дедилар.
Ҳадича онамиз Абу Толибдан уч кун кейин 65 ёшда вафот стдилар. Уларнинг вафот стган йилига "ғам йили" дейилган сди. Чунки Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.) снг катта иккита қсллаб-қувватловчидан айрилган сдилар.

2. Замо қизи Савдо (р.а.).
Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.) йигирма беш йил, съни 50 ёшларига қадар Ҳазрати Ҳадича билан сшаган сдилар. Ҳазрати Ҳадичадан кейин уйланган иккинчи аёллари Ҳазрати Савдо онамиз сди. Бу аёл ҳам қари ва бева сди. А­р-хотин мусулмон бслиб, динлари учун азоб ксрган ва иккинчи қабила билан Ҳабашистонга ҳижрат қилган сдилар. А­ри у ерда слгач, Маккага қайтган, ҳеч бир суснчиғи йсқ сди. Мушрик бслган оиласига қайтса, уни ширк келтиришга мажбурлар сдилар. Шу сабабли А асулуллоҳ (с.а.в.) унга уйланиб, нафақаларини сз зиммаларига олдилар. Аллоҳ ва А асули йслида чеккан азоби, ксрсатган садоқат ва ихлоси туфайли Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.) уйланиб, шу тариқа унга сҳсон ксрсатдилар.

Бошқа тарафдан Ҳазрати Савдо (р.а.) Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.)нинг Ҳазрати Ҳадичадан қолган болалари учун схши она бслиб, уларни қаровсиз қолдирмаган сдилар. Кексалиги сабабли Ойша онамизга ҳам онадай муносабатда бслиб, уларни севар сдилар. Ҳазрати Савдо (р.а.) А асулуллоҳ (с.а.в.) билан 13 йил сшаганлар.

Узун бсйли ва бироз оғир аёл сдилар. Ҳазрати Савдо онамизни вафот стиш саналари борасида ихтилоф бор. Ҳазрати Умар халифалигини охирларида ёки ҳижрий сн тсққизинчи йилда вафот стганини айтганлар бор. Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.)дан бешта ҳадис ривост қилганлар.

3. Ҳазрати Ойша (р.а.).
Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.)нинг аёллари орасида бокира бслган биринчи аёл Абу Бакр Сиддиқ (р.а.)нинг қизлари Ҳазрати Ойша онамиз сдилар. Лайғамбаримиз билан ҳижратдан аввал унаштирилганлар, тсй сса ҳижратдан кейин бслган. Ҳазрати Ойшанинг Лайғамбаримизга турмушга чиққанида сн ёки сн саккиз ёшида бслганлари ривост қилинган. Мавлоно Шиблийга ксра, шу пайтда Ойша онамиз сн саккиз ёшларда сдилар.

Ҳазрати Ойша (р.а.) ёши кичик бслишига қарамасдан чиройли бир қиз сди. Арабистон иссиқ бслгани учун у ерда қизлар срта болиғ бсладилар.

Лайғамбаримиз (с.а.в.)нинг Ойша (р.а.)га уйланишларида ксплаб ҳикматлар бор. Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.) сқин дссти Ҳазрати Абу Бакр билан дсстлик ва қариндошлик риштасини мустаҳкамлаб, исломист учун ксрсатган фидокорликлари учун мукофотлаган сдилар. Бошқа тарафдан Ҳазрати Ойшани ислом илоҳиёти ва ҳуқуқи борасида олима сифатида етиштиришни истар сдилар.

Ҳақиқатан Ҳазрати Ойша исломий илмлар борасида замоннинг снг олдиларидан сдилар. Шунинг учун асосий масалаларни ечишда қийинчиликка дуч келган фиқҳ олимлари Ойша онамизнинг фикрларини ссрардилар. Тафсир ва ҳадис борасида ҳам ксп маълумотга сга сдилар. Абу Ҳурайра ва Абдуллоҳ ибн Умардан кейин снг ксп ҳадис ривост қилган киши Ҳазрати Ойшадир. Тахминан 2210 та ҳадис ривост қилганлар. Уйлари худди илм марказидай сди.

Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.) Ҳазрати Ҳадичадан кейин снг ксп Ҳазрати Ойша онамизни севардилар. Бу севгининг сабаби фақат гсзаллик ва бокиралик смас сди. Ундай бслганда Софисни кспроқ севишлари керак сди. Чунки у Софис онамиз жуда ҳам гсзал сдилар. Бу севгининг сабаби қобилист, зеҳн ва диний тарғибдаги ғайрат сди. Ҳазрати Ойша онамизга қилинган туҳмат шахсан Жаноби Ҳақ томонидан ёлғонга чиқарилган, иффатли сканликлари Аур сурасида айтилган. Ксп ваҳийлар А асулуллоҳга Ойша онамизнинг ёнида келган, Лайғамбаримиз (с.а.в.) Ойша онамизнинг қучоғида жон таслим қилганлар. Ҳазрати Лайғамбаримиз (с.а.в.)ни жуда рашк қилар сдилар. Бу рашкини Лайғамбаримизга шундай билдирганлар: Аима қилай сиздай кимсани рашк қилмай бсладими?

Ойша онамиз ҳижрий 57 ёки 58-йилда рамазон ойида вафот стганлар.