11. Салафлар тадаббурсиз Қуръон сқишни инобатга олишмаган. Имом Қуртубий айтади: «Уламолар таъкидлашича, Қуръон сқувчига қалбини ҳозирлаши ва сқиш вақти-да тафаккур қилиши вожиб бслади, чунки у Аллоҳнинг бандаларига қилган хитобини сқийди. Ким Қуръон сқиганда тафаккур қилиш ва идрок стишга қодир бсла туриб, тафаккур қилмаса, гуёки у Қуръон сқимаган киши каби бслади ва сқишдан ксзлаган мақсадига ета олмайди. Зеро, Қуръон ҳукмлари ҳар хил остлардан иборат бслиб, агар Қуръон сқилган пайтда тафаккур ва тадаббурни тарк стса, остларнинг хаммаси унинг наздида бир хил бслиб қолаверади ва уларнинг хаққига риос қилинмаган бслади. Ҳадисларда келишича, қироатда тафаккур қилиш шартдир, чунки у орқали Қуръон ғосси, маънолари ва ажойиботлари англашилади».

Салафи солиҳларнинг Аллоҳ таолонинг китобини қай ҳолда тадаббур қилганлари ҳақида мисоллар келтириб стамиз.

Салафлардан бири айтади: «Мен Қуръонни А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва сал-лам)дан сшитаётганимдек тиловат қилганимдагина ҳаловат топдим. Сснг ундан тепароқ мақомга кстарилдимки, ҳатто А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га Жаброил алайҳиссалом сқиб бераётгандек тиловат қилдим. Кейин Аллоҳ менга ундан олийроқ мартабани марҳамат қилди - мен уни ҳозир ссзловчи Зотнинг сзидан сшитаётгандек тиловат қиламан ва аввалги ҳолатларда бслмаган ҳузур-ҳаловатни топаман».

Мутафаккир Муҳаммад Иқбол айтади: «Ҳар куни субҳ намозидан сснг Қуръон сқишни одат қилдим. Отам мендан нима қилаётганимни ссрарди. Мен: «Қуръон сқисп-ман», деб жавоб берардим. Бу ҳолат уч йил давом стди. Ҳар сафар отам савол берар, мен сса сша жавобни қайтарардим. Бир куни отамга: «А­й ота, анчадан бери бир хил савол берасиз, мен ҳам бир хил жавобни бераман. Бир кун ссраган нарсани сртасига сна қайта-расиз», дедим. Шунда отам: «Мен Қуръонни гсё сзингта нозил бслгандек сқигин, демоқ-чи бслардим», деди. Шу кундан бошлаб Қуръонга бошқача юзлана бошладим».

12. Асарларда ворид бслишича, Қуръони каримни тадаббур қилиш йиғлаш ва уни кспайтириш орқали намоён бслади.

А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) касалликлари кучайганда: «Абу Бакрга буюринглар, одамларга намоз сқиб берсин», дедилар. Шунда уммул мсъминийн Оиша (розисллоҳу анҳо): «Абу Бакр кснгли юмшоқ киши, агар қироат қилса, йиғи унга ғолиб келади», дедилар (Имом Бухорий ривости).

Абу Солиҳдан ривост қилинади: «Ямандан Абу Бакр (розисллоҳу анҳу) ҳузурига келган инсонлар Қуръон сқилса, йиғлар сдилар. Шунда Абу Бакр: «Биз ҳам шундай сдик», дердилар.

Амирул-мсъминин Умар ибн Хаттоб (розисллоҳу анҳу) ҳақида Ҳишом ибн Ҳасандан бундай ривост келган: «Умар қироат қилса, ксзлари ёшланар ва йиқилиб тушгунча йиғларди. Сснг одамлар уни касал деб ҳисоблаб, келгунларича уйидан чиқмасди».

Абдуллоҳ ибн Умар (розисллоҳу анҳу): «Отамга иқтидо қилиб намоз сқиганимда унинг инграшини ҳатто уч саф орқадан туриб сшитдим», деди.

А ивост қилинадики, Икрима ибн Абу Жаҳл (розисллоҳу анҳу) агар мусҳафни очиб сқиса: «Бу А аббимнинг каломи, бу А аббимнинг каломи», деб беҳуш бслиб йиқиларди.

13. Салафларнинг тиловат чоғида йиғлашлари ҳақида маълумотлар ксп бслиб, буни ҳосил қила олмаган киши маломат қилинарди.

Имом Аававий айтади: «Йиғини ҳосил қилиш Қуръондаги таҳдид ва огоҳлантириш, аҳд ва ваъдаларни фикр қилиш орқали амалга ошади. Агар қайғу ва йиғини ҳосил қила олмаса, сзидаги бу нуқсонни мусибат санаб йиғласин».

14. Уларнинг Қуръонга амал қилиш борасида бир-бири билан мусобақалашганлари ҳақида хоҳлаганча гапириш мумкин. Улар Қуръонга амал қилиш борасида гсёки май-донда буйруқни қутиб турган аскарга схшар сдилар.

15. Қуръонни ҳаётга татбиқ килиш ва унга амал қилишга имкон топишлари учун уни оздан-оз ёдлаганликлари ҳақида хабарлар келган.

Абдуллоҳ ибн Масъуд (розисллоҳу анҳу): «Бирортамиз Қуръондан сн ост ёдласак, унинг маъноларини англамасдан ва амал қилмасдан бошқасига стмас сдик, Абу Абдур-раҳмон Сулламий айтади: «Бизга Қуръонни сргатган кишилар, Аабий (соллаллоҳу алай-ҳи ва саллам)дан таълим олганликлари ва сн ост сргансалар, унга амал қилмагунларича кейингисига стмасликлари ҳақида гапирар сдилар. Шу тариқа биз ҳам улардан Қуръонни ва унга амал қилишни сргандик».

16. Уларнинг Қуръондан кам ёд олишлари ссда сақлаб қолиш ва ёдлашдан ожиз бслганлари учун смас, балки амал қилиш масъулистини ҳис қилганлари учундир.
Абу Ҳурайра (розисллоҳу анҳу) ривост қилади: «А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бир қанча кишидан иборат қсшинни жснатаётганларида уларнинг снг ёшининг олдига келиб: «А­й фалончи, сен Қуръондан нима ёдлагансан?» дедилар. У: «Фалон-фалон суралар ва «Бақара» сураси», деди. А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Бақара» сурасини ёдлаганмисан», дедилар. У: «Ҳа», деди. Шунда у зот: «Бор, сен уларнинг амирисан», дедилар. Шунда улар орасидаги шарафли бир киши: «Аллоҳга қасамки, амал қила олмаслигимдан қсрқишим мени «Бақара» сурасини ёд олишдан манъ қилди», деган сди (Термизий ривости).

17. Салафи солиҳлар Қуръонга амал қилиш зарурлигини шогирдларига ва улардан кейинги авлодга уқтирардилар.

Агар бир киши Абу Абдурраҳмон Сулламий (розисллоҳу анҳу) ҳузурида Қуръонни таълим олиб, хатм қилса, ёнига стқизиб, қслини шогирднинг бошига қссрди ва: «А­й шогирд, Аллоҳдан қсрқ. Агар сен срганган нарсангга амал қилсанг, сендан афзалроқ одам топилмайди», дерди.

Қорийлардан бири айтади: «Мен устозимга Қуръон сқиб бердим. Кейин иккинчи марта сқиш учун келганимда мени тсхтатиб: «Менга Қуръон сқиб беришни машғулот қилиб олдингми? Уни Аллоҳ азза ва жаллага сқиб бер ва сени нимага буюриб, сени нимадан қайтаришига аҳамист қил», деди.

18. Аллоҳ таолонинг салафларга барака бериши ва саҳобий Усаид ибн Ҳузайр ишти-рокида бслгани каби Қуръон сқилса, фаришталар тушишидан ва уларнинг бирортасини илон чаққанда «Фотиҳа»ни сқиса, Аллоҳнинг изни билан тузалиб кетганидан ажабланмаймиз.

Бугунги кунда Қуръоннинг ҳаммасини сқисак ҳам, унинг таъсири ва фойдаси йсқ -на касал тузалади ва на фаришта тушади. Салафлар сришган нарсага етишимиз учун қандай воситалар бизга ксмак беради? Албатта, бу нарсалар Қуръон ахлоқи билан хулқ-ланиш ва одоблари билан одобланиш билан юзага келади. Айниқса, Аллоҳ таоло Қуръонни ёдлаш ва кстариш3 билан шарафли қилган кишилар учун бу жуда муҳим. Қуръонни ёд олган кишига вожиб бсладиган одоблар қайсилар? Биз бу хусусда келгуси-да баён қиламиз.

Куръон ҳофизларининг ахлоклари

Аллоҳ таоло томонидан инсонга ато стилган барча неъматлар Қуръон неъмати оддида қадрсиздир. Биз бу нарсани неъматлар баёни ҳақида келган «Ар-А аҳмон» сурасининг бошланишида ксришимиз мумкин. Бу сурада инсонийликни рсёбга чикаришда Қуръондан таълим олиш муҳимлигини таъкидловчи баён инсоннинг сратилиши ҳақидаги баёндан олдин келтирилди.

Имом Қуртубий айтади: «Уламолар айтишларича, кимга Аллоҳ таоло Қуръонни инъом килса ҳамда уни срганиш ва сргатишни мусссар килса, уни Қуръонни билишда Лайғамбар (с.а.в) билан баробар қилиб қсйган бслади. Аллоҳ таоло айтади:

«(Зеро) Аллоҳ сизга Китоб ва Ҳикматни нозил қилди ва билмаган нарсаларин-гизни билдирди. Аллоҳнинг сизга қилган фазлу марҳамати улуғ бслди» («Аисо», 113).

Агар банда сзига инъом стилган бу неъматларни қадрламаса, нодонларнинг нодони бслади.

«Қуръони каримни ёдлаш ва уни ёдлатиш фазилатлари» бобида Исломнинг Қуръонни ёд олишни улуғлаши ва қадрлаши ҳақидаги ривостларни баён қилган сдик. А­нди бу сринда Қуръонни ёд олиш, остларни ссда сақлаб қолиш ва ҳарфларни махраждан чиқа-риш, остлардаги қироат турлари билангина чекланиб қолмай, балки Қуръон одобларига риос қилиш ва унинг ахлоқлари билан хулқланиш ва бу борада белгилаб қсйилган чега-радан ошмаслик лозимлигини баён қиламиз.

Агар сиз бир кишидан Қуръони каримда нафақа қилиш ҳақидаги остларни айтиб беришини ссрасангиз, сизга сураларнинг номларини ва ост рақамларини бир зумда айтиб берса-ю, лекин саховат сшигидан бегона бслса, сна бир киши Қуръондан оз нарса ёд олган бслса ҳам, схшилик сшикларидан бирортасини ёпиқ қолдирмаган бслса, қай бири Қуръони каримдан кспроқ фойдаланган бслади? Бошка ахлоқлар ҳам шундай. Биродарликка чақирувчи остларни ёдлаш бошқаларни ёмон ксрган ҳасадгуй инсонларга фойда бермайди.

Шунингдек, худбинлик билан сифатланган кишига бошқаларни сзидан афзал қсришга чақирувчи, хорликни афзал ксрган кишига иззатга чақирувчи остлар фойда бермайди...
Дарҳақикат, уламолар Қуръони каримни ёдлашнинг ҳақиқий маъноларини баён қи-либ берганлар.

Улуғ саҳобий Абдуллоҳ ибн Масъуд (розисллоҳу анҳу): «Қуръонни ёд олиш ҳарфларни ёдлаш смас, балки ҳудудларини4 барпо қилишдан иборатдир», дейди.

Ибн Масъуд сна айтади: «Қуръон инсонларга амал қилиш учун нозил қилинди, лекин одамлар Қуръонни сзларига бир машғулот килиб олишди. Сизлар Қуръонни «Фоти-ҳа»дан охиригача биронта ҳарф қолдирмасдан сқийсиз-у, унга амал қилмайсиз».

Имом Ҳасан Басрий (раҳматуллоҳи алайҳ) дейди: «Аллоҳга қасамки, Қуръон ёдлаш ҳарфларни ёд олиб, ҳадларини зоеъ қилишдан иборат смас. Бир киши: «Мен Қуръонни бир ҳарфни қолдирмасдан тслиқ сқиб чиқдим», деса, Аллоҳга қасамки, у Қуръоннинг ҳаммасини тушириб қолдирган бслади. Қуръон унинг на ҳулқи ва на амалида ксринади. Кимки: «Қуръонни бир нафасда сқийман», деб айтса, Аллоҳга қасамки, у қорий ҳам, уламо ҳам смас, ҳаким ҳам, тақводор ҳам смасдир. Бундай беамал қорилар қачон пайдо бслди? Аллоҳ уларни кспайтирмасин».

«Салафлар Қуръон амал қилиш учун туширилгани боис, уни тиловат қилишни сзларига мажбурист қилиб олдилар. Чунки улар аҳли Қуръон - Қуръонни билув-чи, унга амал қилувчи кишилар сдилар. Аммо Қуръонни ёд олган, лекин маъноларини тушунмаган ва унга амал қилмаган киши гарчи ҳарфларни камон сқидек тсғри талаффуз қилса ҳам, Қуръон аҳлидан смас.

Шайх Иброҳим Дасуқий заҳимаҳуллоҳ айтади: «А­й ҳофизи Қуръон, Қуръон ҳарфла-рининг барчаси сенинг фойдангга гувоҳлик бермагунча, уни ёдлаганингга хурсанд бсл-магин», деди.

Қуръони каримни ёд олиш фазилати ҳақида ворид бслган ҳадисларни срганганимиз-да Аабий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ёдлаш ва амал қилишни бир-бирига боғлаганла-рини кузатамиз. Бу ҳадислардан баъзиларини келтириб стамиз:

Саҳл ибн Маъоз Жуҳаний отасидан ривост қилади: А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Ким Қуръонни ёдласа ва унга амал қилса, ота-онасига қиёмат куни тож кийдирилади. Унинг нури дунё қуёшининг нуридан схшироқдир. А­нди унга амал қилган кишининг даражаси қандай бслади?» (Имом Аҳмад ва Абу Довуд ривости).

Ааввос ибн Самъон Килобий (розисллоҳу анҳу) айтади: Аабий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Қиёмат куни Қуръон келтирилади ва унга амал қилган аҳли Қуръон олдига "Бақара" ва "Оли Имрон" суралари келади», деб бу иккаласини учта нарсага схшатдилар: иккита булут; сртасида нур бслган икки қора сосбон ва икки саф бслиб қанотларини ёйган қушлар галаси». («Дунёда амал қилган Қуръон аҳли» деган ссзлари соҳиби Қуръоннинг унга амал қилиш зарурлигини таъкидлаш учун келтирилган) (Имом Муслим ривости).

Абдуллоҳ ибн Бурайда отасидан ривост қилади: А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) шундай дедилар: «Қиёмат куни қабр очилганда Қуръон сз соҳибига мадорсиз, юзи оқарган кишига схшаб йслиқади ва унга: «Мени танийсанми?» дейди. У: «Танимай-ман», дейди. Шунда у: «Мен сени туш пайтлари чанқатган, кечалари бедор қилган дсстинг Қуръонман. Ҳар бир тижоратчи сз тижоратининг пайида бслади, сен бугун тижоратингнинг натижасига сришдинг», дейди. Мулк снг томонидан, абадийлик чап томонидан берилади ва бошига тож кийдирилади. Ота-онасига қийматига дунё тенг кела олмайдиган иккита либос кийдирилади. Ота-онаси: «Аима сабабдан бундай кийимлар бизга кийдирилди?» дейишганида, «Фарзандларингиз Қуръон ёдлагани учун», дейилади. Сснг унга: «Ўқигин, жаннат даражалари ва хоналарига кстарилгин», дейилади. У тез ёки секин сқишидан қатъий назар, юқорига кстарилиб бораверади» (Аҳмад ривости).

Ҳадисдаги: «Сени туш вақтида чанқатган, кечалари бедор қилган дсстинг Қуръон-ман», деган ссзи Қуръон кстарувчининг Қуръонни ёдлаш билан чекланмагани, балки остларидан фойдаланганига далолат қилади. Яъни, у кундузлари рсза тугиб, кечалари қоим бслгани учун улуғ мукофотларга сришди.

Солим ибн Абдуллоҳ отасидан ривост қилади: Аабий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Икки кишига ҳасад қилса бслади: Бир кишига Аллоҳ таоло Қуръонни берган-у, у кеча-кундуз Қуръон сқийди ва сна бир кишики, Аллоҳ унга мол берган-у сртаю кеч молидан сҳсон қилади», дедилар (Имом Бухорий ривости).

«Кечаю кундуз сқийди», деган ссз амалга далолат қилади. Биз юқорида тиловат фақатгина тилда такрорлаш смас, балки унинг моҳисти Қуръонга амал қилиш ва унинг таълимотларини жонлантиришдан иборат сканини айтиб стган сдик. Ҳадиснинг Имом Аҳмад ривостида: «Кеча-кундуз тиловат қилади» срнида «кеча-кундуз адо стади» деган лафз келган ва Имом Бухорий шу ривостни сарлавҳа қилган. Имом Бухорий бу ҳадисдан сснг Аллоҳ таолонинг: («Бақара», 121) ссзи хусусида Абу А азиннинг: «Унга сргашадилар ва ҳақиқий равишда амал қиладилар», деганини келтиради. Тиловатдан мурод кечаю кундуз тиловат қилиш бслганида сди, бирор киши бунга қодир бсла олмасди. Бошқа ҳадисларнинг хулосалари ҳам биз мақсад қилган нарсага далолат қилади. Яъни, Қуръонни ёдлаш унга амал қилмагунча соҳибига фойда бермайди.