Ибн Холдун муқаддимасида бундай дейилади: «Болаларга Қуръонни таълим бериш аҳли умматнинг снг муҳим дин шиорига айланди. Шу орқали қалбларига кириб борган мустаҳкам иймон Қуръон остлари ва баъзи ҳадис матнларидан иборат ақидалар туфайли тараққий стиб боради. Шундай қилиб, Қуръон ҳозирда ҳосил бслган малакалар, унинг устига қурилаётган таълимнинг асосига айланди.

Инсоннинг Қуръонга бслган сҳтиёжи тугамайди. Аамозларида Қуръон сқийди, шаръий ҳукм чиқаришда ёки бирон бир ишни адо стишда ундан далил келтиради. Қуръонни ёд олган инсон мусҳафга қарамасдан ҳоҳлаган остидан далил келтиришга қодир бслади. Агар унда шу хислат бслмаса, бирон бир сринда Қуръон сқимоқчи бслса, ёки сзининг вирдлари (кунлик вазифаси)ни сқишга сҳтиёж туғилиб қолганда мусҳафни топишга мусссар бсла олмаса, кспгина схшиликларни қслдан чиқарибди. Ҳужжат келтириш вақтида Қуръон остлари топилмаса, келтирган далиллари заиф саналади.

Албатта, Қуръони каримда васф қилиб бслмайдиган балоғат ва фасоҳат фанлари мав-жуд. Киши Қуръонни ёд олишга муваффақ бслса, бу балоғат ва фасоҳат унинг ссзларида, шунингдек, келтираётган ҳужжати ва соғлом фикрларида акс стади.

Доктор Марис Франсий Қуръонни васфлаб шундай дейди: «Қуръон уламоларга илмий симпозис каби бслиб, луғатчиларга луғат қомуси, тилни срганмоқчи бслганларга наҳв муаллими, шеърни схши ксрадиганларга аруз китоби ҳамда ҳуқуқшуносларга қонун-қоидаларни мужассам қилган қомус - сняиклопедисдир. Ундан олдин келган илоҳий китобларнинг бирортаси маъноларининг чиройлилиги ва лафзларнинг силлиқлиги жиҳатидан Қуръон сураларига, ҳатто, снг қисқа сураларига тенг келмайди. Шу сабабли биз мусулмон умматидан ривожланаётган табақа кишиларининг бу китобни маҳкам ушлаб, нутқларини Қуръон остлари билан зийнатлаган ҳолда иқтибослар келтиришаётганини, фикрларини шу остларга асослаётганини ксрамиз».

Ҳасан Басрий Қуръон ҳақида бундай дейди: «Аллоҳга қасамки, Қуръонсиз бойлик йсқ, Қуръондан сснг муҳтожлик йсқ».

Лайғамбар (соллаллаоҳу алайҳи ва саллам) ва салафи солиҳларнинг Қуръонни ёд олган қориларни қадрлашларидан ксринишлар

Биз юқоридаги ҳадисларга қсшимча қилиб Лайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ва салафи солиҳлар Аллоҳ Қуръони каримни ёд олиш фазлини марҳамат қилиб берган кишиларни қандай иззат-сҳтиром қилишганлари ҳақида мисоллар келтирамиз.

1) Жобир ибн Абдуллоҳ (розисллоҳу анҳу)дан ривост қилинади: А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Уҳуд жангида шаҳид бслган икки кишини бир кийимда (кафан) жамлардиларда, сснг: «Буларнинг қайси бири Қуръонни кспроқ ёд олган?» деб ссрардилар. Қайси бирига ишора қилинса, сшани лаҳадга муқаддам қссрдилар» (Бухорий, Абу Довуд, Аасоий ва Ибн Можа ривостлари).

2) Абу Ҳурайра (розисллоҳу анҳу)дан ривост қилинади: А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бир қанча кишидан иборат қсшинни жснатдилар. Шунда бирма-бир уларнинг олдига бориб, Қуръондан қанча ёд олганини ссрадилар. Ҳар ким сзи билгани-ча Қуръон сқиди. Кейин уларнинг снг ёшининг олдига келиб: «А­й фалончи, сен Қуръондан нима ёдлагансан?» дедилар. У: «Мен фалон, фалон суралар ва «Бақара» сурасини ёдлаганман», деди. А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Сен «Бақара» сурасини ёдлаганмисан?» дедилар. У: «Ҳа», деди. А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Бор, сен уларнинг амирисан», дедилар (Термизий ривости).

Улуғ саҳобаларнинг мавкиф-даражалари

Аофиъ ибн Ҳорисдан ривост қилинади: «Мен Умар ибн Хаттобга Усфан деган жойда йслиқдим. Умар мени Маккага ҳоким қилиб тайинлаган сди. Мен ундан: «Водий аҳлига кимни бошлиқ қилиб тайинладинг?» деб ссрадим. Умар: «Ибн Абзони», деди. «Ким у Ибн Абзо?» дедим. Умар: «Қулларимиздан бслган бир қул», деди. Шунда: «Уларга қулни ҳоким қилиб тайинлаб келдингми?» дедим, Умар: «У қорийи Қуръон, фароиз илмининг олими. Сизлар Лайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг: «Аллоҳ ушбу китоб орқали баъзи қавмларнинг даражасини кстариб, баъзилариникини туширади», деганларини сшитмаганмисиз?» деди (Имом Муслим, Ибн Можа ва Имом Аҳмад ривости).

Куръонни ёд кстарувчининг фазлига доир уламоларнинг ссзлари

1) Фузайл ибн Иёз роҳимаҳуллоҳ айтади: «Ҳамалатул Қуръон - Қуръонни ёд кста-рувчи киши Ислом байроғини кстарувчидир. Унга сйин-кулгу билан машғул бслган кишига қсшилиб, сйин-кулгуга машғул бслиш дуруст бслмайди. Ва бирор бир кишига муҳтож бслмаслиги, аксинча, одамлар унга муҳтож бслиши лозим бслади».

2) Имом Қуртубий айтади: «Қуръон сқувчи - Аллоҳнинг беркитилган сири, илм хази-насининг ҳимосчиси, пайғамбарларнинг халифаси ва омонатдори. Улар Аллоҳнинг аҳли, хос бандаси, қсшниси ва соф танлаган кишиларидир».

Суннати Аабавис инсонларни Аллоҳнинг китоби билан қаттиқ боғланиш ва давомли алоқада бслишга қизиқтириш учун шундай йсл тутди. Огоҳлантириш асосан икки нарсадан:

1. Киши Қуръони каримдан ҳеч нарса ёд олмаслиги унда схшилик йсқлигига далил бслиб, шайтон унга ҳукмрон бслиб олишига йсл қсйиб беришдир.

Ибн Аббос (розисллоҳу анҳу)дан ривост қилинади: А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Ичида Қуръондан бирор нарса бслмаган киши хароба уйга схшайди», дедилар (Термизий ривости).

Қуръондан холи бслган кишини хароба уйга схшатишнинг сири шундаки, Аллоҳ таоло китобида қалблар тирик бслиши ва ислоҳ топиши Қуръон сабабли бслиши ҳақида хабар берди.

Қалб Қуръон билан сшаса, ҳаракат ва ҳаёт мавжуд бслган аҳоли сшайдиган уйга ай-ланади. Қалб Аллоҳ китобидан холи бслса, сшовчилари ташлаб кетган, ҳашарот ва ахлат тспланган уйга схшайди.

2) Қуръоннинг ҳаммаси ёки баъзисини ёд олган ҳофизни ссдан чиқарувчи ғафлатдан огоҳлантириш.

А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) суннатларида бу ишнинг хатарли сканига кспгина ишоралар келган. Жумладан, Имом Бухорий сз «Саҳиҳ»ида ва Имом Аҳмад «Муснад»ида келтирадилар: «А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) тушларида кспгина воқеаларни ксрдилар, шулардан бирида чалқанча ётган кишининг тепасида бир киши катта тошни ушлаб турарди. Тошни ётган кишининг бошига ташлаб юборар, тош ётганнинг бошини майдалаб, юмалаб кетарди. Тошни бориб олиб келгунча боши сна аввалги ҳолига қайтиб қоларди. Сснг сна аввалги ҳол давом старди» Аабий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) сзига ҳамроҳ бслган икки фариштадан бу манзаранинг таъвили ҳақида ссраганларида: «Сиз ксрган боши майдаланган киши Қуръонни ёд олиб, ссдан чиқарган ва фарз намозларида ухлаб қоладиган киши», дедилар (Бухорий ва Имом Аҳмад ривостлари).

Ибн Ҳубайр айтади: «Қуръонни ёд олгандан сснг ссдан чиқариш буюк гуноҳдир. Чунки Қуръонни ссдан чиқариш бу остда ссдан чиқаришни вожиб қиладиган нарсани топди, деган ҳаёлга олиб боради. Демак, у снг шарафли нарса - Қуръонни ссдан чиқаргани учун снг шарафли аъзоси - бошидан жазоланади».

Ибн Касир «Фазоилул-Қуръон» китобида баъзи муфассирларнинг фикрларига бино-ан бундай дейди: «Кимки Қуръонни ёд олгандан сснг ссдан чиқарса, Аллоҳ таолонинг:
«Ким Менинг сслатмамдан юз сгирса, бас, албатта, унинг учун танг - бахтсиз ҳаёт бслур ва Биз уни қиёмат кунида кср ҳолда тирилтирурмиз. У: «Ларвардиго-рим, нега мени кср қилиб тирилтирдинг, ахир, ксрар сдим-ку», деган сди, (Аллоҳ) айтди: «Шундай. Сенга Бизнинг ост-мсъжизаларимиз келганида уларни унутдинг. Бугун сен ҳам ана шундай унутилурсан» («Тоҳа», 124-126), деган ссзига биноан муқаррар жазоланади. Қуръон тиловатидан юз сгириш, уни ссдан чиқариш ва Қуръонга сътиборсиз бслиш бу катта бепарволик ва лоқайдликдир. Аллоҳдан паноҳ тилаймиз».

А­й мусулмон биродар! Биз сизга юқоридаги ост ва ҳадисларни мулоҳаза қилиш асно-сида Қуръондан юз сгирувчиларнинг ёмон оқибати, Қуръонни ёд олган, ҳатто Қуръонни ёд олиш йслида жон берган кишиларнинг чиройли оқибатларини бир-бирига қиёслаб келтирамиз.

Салафи солиҳлардан бири айтади: «Агар кишининг ажали етса, слим фариштасига маййитнинг бошини ҳидлаш амр стилади. Шунда у: «Бошида Қуръонни топаспман», дейди. Унга: «Қалбини ҳидла», дейилганда, «Қалбида рсзани топаспман», дейди. Унга икки оёғини ҳидлаш буюрилади. «Иккала оёғида қиёмни топаспман», дейди. Шунда: «У жонини сақлабди, Аллоҳ ҳам уни сақлайди», дейилади».

Шунинг учун ҳам салафи солиҳлар Аллоҳнинг китобига ҳарис бслиб, уни жағ тишлари билан маҳкам тишладилар. Аллоҳнинг китобини ёд олишдан бошқа ҳеч нарсани устун қсймадилар.

Имом Абу Ҳомид Ғаззолий «Иҳёу улумиддин» китобида келтиради: «Қорийлардан бирига қаттиқ муҳтожлик етиб, танг аҳволга тушиб қолди. Бир куни тушида унга: «Минг динор свазига «Анъом» сурасини ссдан чиқаришни маъқул ксрасанми?» дейилди. У: «Йсқ», деди. «Ҳуд» сурасиничи?» дейилди. У: «Йсқ», деди. Сснг сна бир қанча суралар бирма-бир санаб стилди. Шунда: «Сенда сн минг динор бслса ҳам рози бслмайсанми?» дейилди. У «Йсқ!» деди. Қорий уйқусидан хурсанд бслиб уйғонди.

Иккинчи баҳс: Қуръони каримни ёдлатиш фазилати ҳакида

Ислом илм сргатишни омматан рағбатлантириб, таълим беришни банданинг сз Мавлосига сқинлаштирадиган снг афзал амаллардан бири қилди. Абу Ҳурайра (розийаллоҳу анҳу)дан ривост қилинган ҳадисда айтилади: А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дедилар: «Кимки ҳидостга чақирса, сзига сргашган кишиларнинг ажрлари мис-лича ажрга сга бслади, бу ажр сргашувчиларнинг ажрларидан бирон нарсада кам бсл-майди. Кимки залолатга чақирса, унга сргашган кишиларнинг гуноҳлари мислича унга ҳам ҳеч бир камаймаган ҳолда гуноҳ бслади» (Муслим, Абу Довуд, Термизий, Ибн Можа ривостлари).

Абу Ҳанифа Ҳаммод ибн Иброҳимдан Аллоҳ таолонинг мана бу ости ҳақида ссради:
«Биз қиёмат куни учун адолатли мезон-тарозилар қуюрмиз, бас, бирон жонга заррача зулм қилинмас. Агар хардал (ссимлигининг) уруғидек (схши ёки ёмон амал қилинган) бслса, сшанида келтирурмиз! Биз сзимиз етарли ҳисоб-китоб қилувчидирмиз» («Анбиё», 47).

Хардал калимаси арабийдир, форсийда унинг номи сипандони ҳиндудир. Аиҳостда майда дондирки, мазаси тездур, араблар бир нарсани ниҳостда кичик демоқчи бслсалар, хардал донаси каби кичик деб таъбир қиладилар.

У киши бундай жавоб берди: «Қиёмат куни кишининг қилган амали келтирилиб, тарози палласига қсйилганда енгил келади. Шунда булутга схшаган нарсалар келтири-либ тарози палласига қсйилганда оғир келади. Ва унга: «Биласанми, бу нима?» дейилганда, у: «Йсқ», дейди. Шунда: «Бу инсонларга сргатган илмларингнинг фазлидир», дейилади.

Илмнинг даража ва мартабалари олинаётган фанга қараб фарқли бслади. Илмларнинг снг шарафлиси ва улуғи Аллоҳ таолонинг китобини срганиш ва сргатишдир.

Ибн Ҳажар айтади: «Қуръон илмларнинг снг шарафлисидир. Шу боис ҳам Қуръонни срганиб, уни бошқаларга сргатган киши, бошқа илмларни срганиб, бошқаларга сргатган кишидан шарафлидир».

Шу сринда Бухорий ва бошқалар ҳазрати Усмон (розисллоҳу анҳу)дан ривост қилган ҳадисни келтириб стиш сринлидир. Лайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Сизларнинг схшингиз Қуръонни срганганингиз ва уни бошқаларга сргатганингиздир» дедилар.

Имом Саврий (розисллоҳу анҳу) бу ҳадисдан Қуръони каримни сргатиш даража жиҳатдан бошқа амаллардан устун туради, деган ҳукмни чиқарган. У кишидан жиҳод ва Қуръон сқитиш ҳақида ссралганда Қуръон сқитишни афзал, деганлар.

Аллоҳ таолонинг китобини сргатган муаллимлар ва уни тарқатаётган кишилардан иборат схшилар карвонига қсшилишга кучли туртки ва рағбат бслиши учун салафи солиҳлар Қуръонни срганиш ва сргатишга қаттиқ аҳамист берганлари ҳақида мисоллар келтирамиз. Мана шу сринда А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан бошласак схши бслади. Зероки, Қуръон у зотга нозил бслгани боис Қуръон мартабасини бошқалардан ксра схшироқ билувчидирлар.

А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) мана шу муҳим вазифани гоҳида сзлари, гоҳида саҳобаларига топшириш орқали амалга оширар сдилар. Бу борада Абдуллоҳ ибн Умар (розисллоҳу анҳумо)дан ривост қилинади: «А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бизга Қуръонни сргатар сдилар, агар бирон бир сажда остини сқисалар, сажда қилар сдилар, биз ҳам бирга сажда қилар сдик» ( Имом Аҳмад ва Муслим ривостлари).

Жобир ибн Абдуллоҳ (розисллоҳу анҳу) айтади: «Лайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Қуръондан бир сурани қандай таълим берган бслсалар, бошқа ишларда ҳам истихора амалини сргатар сдилар» ( Бухорий, Абу Довуд, Термизий ва Имом Аҳмад ривостлари).

А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг бирон бир тасодифий ишлари чиқиб қолса, ушбу муҳим вазифани баъзи саҳобаларига топширар сдилар. Бу ҳақда Убода ибн Собит ривост қилади: «А асулулоҳ (с.а.в) машғул вақтларида бир киши ҳижрат қилиб келиб қолса, унга Қуръонни сргатишни бирортамизга топширар сдилар» (Имом Ахмад ривости).

Абу Мусо (розисллоҳу анҳу)дан ривост қилинади: «А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Муъоз билан мени Яманга юбораётиб: «Инсонларга Қуръонни сргатинглар» д еб буюрдилар» (Имом Аҳмад ривости).

А асулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан сснг салафи солиҳлар ҳам ушбу манҳаждан (дастур, қслланма) юришди. Бирон бир аср Қуръонни ёд олишга интилган, Аллоҳ таолонинг розилигини истаб мана шу муҳим вазифада сз бурчларини адо стган кишилардан холи бслмади. Шулар жумласидан Абу Абдурраҳмон ас-Сулламийдир. У зот Усмон (розисл-лоҳу анҳу)дан ривост қилинган: «Сизларнинг схшиларингиз Қуръонни срганиб, уни бошқаларга сргатганингиздир» ҳадисига амал қилиб, инсонларга Қуръонни таълим бе-риш учун стирдилар. Бу ҳақда бундай дедилар: «Мени шу срнимга стқазган ушбу ҳадисдир» (Бухорий ривости).

Ибн Касир айтади: «Абу Абдурраҳмон Абдуллоҳ ибн Ҳабиб Сулламий Ислом имомлари ва машойихларидан бслиб, Қуръонни сргатишга қаттиқ аҳамист қилган кишилардан сди. Усмон (розисллоҳу анҳу) замонидан Ҳажжож давригача инсонларга таълим берди. Айтилишича, етмиш йил Қуръонни сргатган.

Салафларнинг Қуръонни сргатишда қилган жидду жаҳдлари авлоддан авлодга стиб, сз самарасини берди, ҳатто бизга асл ҳолида етиб келди ва Аллоҳнинг иности билан сзгартириш ва бузишлардан саломат қолди.

А­й муслим биродар! Аллоҳнинг китобини тиловат қилиб, унга амал қилган ва сз жонларини Аллоҳнинг китобига хизмат қилиш учун сарфлаган солиҳларнинг мана шу карвонига етишишга шошилинг. Улар Аллоҳнинг аҳли, Аллоҳнинг хос бандалари бслганлари боис ҳам шу шарафга ҳақли бслдилар.