Тоҳир МАЛИК
ИБЛИС ДЕВОРИ
Қисса
ШАРҚ нашриёт-матбаа концерни
Бош таҳририяти
2006
Бир мамлакатга ғаним ҳужум қилиб, икки ака-ука жангга отланишибди. Улар сингилларини инсоф эгаси ҳисобланган бир танишларига қолдирибдилар. Қиз жуда гўзал экан, у кишига иблис васваса қила бошлабди. Охири у одам гуноҳга ботибди-ю, “акалари келса нима деб жавоб қиламан?” деб қўрқибди. Иблис “Қизни ўлдир-да, оғилхонага кўмиб қўй, акалари келганда “сингилларинг қочиб кетди”, дейсан”, деб ўргатибди. Шундай ҳам бўлибди. Акалар ажабланиб туришганда иблис уларга бўлган гапни айтиб берибди, қиз кўмилган жойни кўрсатибди. Подшоҳ у одамни ўлимга ҳукм қилибди. Зинокор бўйнига сиртмоқ ташланганида яна иблис пайдо бўлибди. “Сен мени шу аҳволга солдинг!” дебди у одам нафрат билан. “Сен мендан ўпкалама, истасанг сени ўлимдан олиб қолай. Шартим шуки, менга бир мартагина сажда қиласан”. “Қандай сажда қиламан, бўйним сиртмоқда-ку?” дебди у одам. “Сен менга саждани ният қил-да, бошингни мен томон эгсанг бас”, дебди иблис. Одам иблиснинг айтганини бажариб, бошини у томон эгиб сажда қилган экан, сиртмоқ тортилиб, бўғилиб ўлибди - дунёдан иймонсиз кетибди.
Ҳа, иблис барчани шундай васвасага солиб, йўлдан чиқармоқни истайди. Унинг ўз олами бор. Баъзилар “тўғри яшаяпман”, деб ўйлашади-ю, бироқ, шайтанат оламига кириб бораётганларини, оқибат эса иблис сиртмоғига тушиб қолганларини сезишмайди. Ёзувчи Тоҳир Маликнинг “Шайтанат” асари китобхонларни шайтон бошқарувчи олам билан таништирган эди. Сўнг “Шайтанатнинг турфа олами” туркумида “Мурдалар гапирмайдилар” китоби нашр этилган эди. Бу асарларда ашаддий жиноятчилар ҳаёти қаламга олинганди. Шайтанат - фақат қотиллар ёки ўғрилар олами эмас. Иблис ҳар бир одамнинг руҳини парчалаб, ўз оламига тортишга уринаверади, яъни инсоннинг маънавий оламини булғашга интилади. Оқибатда кимларнингдир маънавий олами қашшоқлашади-да иблис тақдим этган оламга кириб боради. Аммо у ўзини зинҳор жиноятчи ҳисобламайди. Ҳолбуки... руҳларни азобга қўйиш ҳам жиноятдир.
“Бир қоринга сиққан болалар бир ҳовлига сиғишмайди...” Бу мақолда қанчалар ҳақиқат бор? Ота-она вафотидан кейин нима учун фарзандлар юзкўрмас бўлиб кетадилар? Шайтанат оламига кириб қолганлари учун эмасми? Ота-оналари руҳи азоб чекишини нечун ўйламайдилар? Ёзувчи Тоҳир Малик мазкур янги асарида сиз, азиз китоб муҳлисларини шу мавзуда баҳс юритишга даъват этади. Китобга ёзувчининг янги ёзган ҳикоялари билан бирга қайта таҳрирдан чиққан битиклари ҳам жамландики, буларда ҳам иблис етовидаги ёки ундан нафратланувчи инсонлар образи гавдаланади.
МУАЛЛИФДАН
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Бизларни инсон қилиб яратган ва имон гавҳарига мушарраф этган меҳрибон Аллоҳ таолога беҳад ҳамду санолар бўлсин!
Оламларга раҳмат бўлиб келган севимли, мушфиқ пайғамбаримиз ҳазрат Муҳаммад мустафога салоту саломлар йўллаймиз. Ассалому алайкум, ардоқли китобхон!
Шукрларким, мазкур китоб саҳифалари орқали Аллоҳ сиз билан дийдор кўришмоқликни насиб этяпти. Бу сафарги ғойибона учрашувимиз барчаларимизни баъзан ўйлантираётган, баъзан эса ташвишга солаётган мавзу - ака-укалар муносабати хусусида бўлади., инша Аллоҳ!
Сиз каби мен ҳам бу масалада кўп фикр юритаман. Ўзимга ўзим кўп саволлар бераман, жавобни эса ё топаман ё тополмайман.
...Инсоният тарихидаги биринчи хусумат ака ва ука орасида бўлди.
...Биринчи қотиллик ҳам шундай: Қобил укаси Ҳобилнинг қонини тўкди.
Аллоҳ! Аллоҳ! Наҳот бу ёвузлик то қиёматга қадар Одам болаларига мерос бўлиб қолса?! Ўзинг асрагин, раҳм эгаси Аллоҳим!
Юсуф алайҳиссаломнинг акалари ул Зотни ўлимга топширишни ихтиёр этдилар.
Аллоҳ! Аллоҳ! Одам болалари наҳот бу ҳодисадан ибрат олмаслар?! Тавфиқ бер, карам эгаси Аллоҳим!
Кенжа ботирнинг акалари ҳам унинг ўлимини истайдилар. Эртаклар олами бу ёвузлик баёнига бекорга ўрин бермагандир.
Аллоҳ! Аллоҳ! Нодонлик туфайли туғилувчи зулм наҳот эртакдан ҳаётга кўчишини тўхтатмаса?! Виждон бер алийм эгаси, билгувчи Аллоҳим!
Қадимда экинзору боғларни жониворлардан ихота этмоққа хизмат қилган деворга энди иблис ака-укаларни ажратиш вазифаси юклади. Лой ёки тахта деворларга чидаш мумкиндир, аммо қалбларни қалблардан ажратувчи нифоқ деворларига қандай чидаймиз?
Баёнимиз шуҳақда.
Бу асарни ўқиб, сиз қаҳрамонлар орасида балки ўзингиз, балки ака ёки укаларингизга ўхшаганларни ҳам учратарсиз. Ажабланманг. Мен бу асарни ўз қусурларимизни ўзимизга кўрсатиб бера олувчи кўзгу бўлмоғини орзу этиб ёздим. “Башаранг қийшиқ бўлса, кўзгудан ўпкалама”, деганларидек оғринмасдан ўзимизга қарайлик.
Умид улким, ким бунда ўз аксини кўрса имон сари юзлангай.
Яна умид улким, ака-укалар орасидаги деворлар маҳв этилгай, инша Аллоҳ!
Мазкур асарда нобоп оила ҳаёти мисол сифатида олинди. Бундан ҳамма шунақа экан, деган нотўғри хулоса чиқмасин. Аллоҳга шукрким, аҳиллиги билан ибрат бўлувчи файзли оилаларимиз жуда кўп. Биз бу оилалар файзини янада баракали қилиб беришини Аллоҳдан сўраймиз. Яна дуолар қиламизки, иблис тўрларига бурканиб қолган оилаларнинг бу бандиликдан тезроқ озод бўлишларини, ҳидоят йўлига кириб, иттифоқда яшамоқликларини Аллоҳнасиб этсин.
Ё Раббим! Сендан хайрли оқибат умид қиламиз.
Тун.
Қабристон.
Сукунат.
Фоний дунёнинг азобу ташвишларидан қутулиб бунда ётганларнинг оромини бузмаслик учун шабада ҳам ораламайди. Дарахтларнинг барглари қайғули жимлик ҳукмида ўлимларини кутадилар. Куз ўзининг совуқ нафаси билан уларнинг пешоналаридан бир-бир ўпиб, алдабгина жонини олади-да, қабрлар узра тўшайди.
Субҳи козибда қабристон бир оз қўрқинчли, шунинг баробаринда бир оз ажабланарли манзара чодирига ўралади. Қай бир қабр тепасида шаффоф нур, қай бири устида кирланган дуд кўринади. Дуд ўрлаётган қабр остидан ҳасратли овозлар келади:
-Дадаси, болаларимиз нега бемеҳр бўлиб қолдилар?
-Билмайман, онаси.
-Юзкўрмас бўлиб кетишса-я?
-Энди кеч, онаси...
-Бир қоринга сиққан, катта ҳовлига сиғишмайдими?
-Тақдир шу экан, онаси.
-Тақдир? Гўрдаги азобларимиз каммиди? Агар ҳовлини иккига бўлиб девор олишса руҳимиз баттар нимта-нимта бўлмайдими?
-Тақдир, онаси... бизнинг мукофотимиз шу экан...
Гўрдан азобли нола эшитилади... Нола сўппайиб турган қабртошларга урилиб, акс-садо беради-да, сўнг гўё қабристонни силкитиб юборгандай бўлади. Гўё қиёмат бошлангандек...
Чап томонини босиб ётган Иброҳим босинқираб, уйғонди. Юрагининг зарбли уриши уйқусида зилзила бўлиб туюлганди. У кўрган туши таъсирида бир оз ҳаракатсиз ётди-да, кейин тирсагига таяниб, қаддини кўтарди. Кўрган туши бандилигидан озод бўлолмай бош эгганича бир оз ўтирди. Кейин калта соқолини силаб “астағфируллоҳ”, деб қўйди-да, иримга амал қилиб, ўнг томонига қараб “туф-туф” деб қўйди.
Аллоҳ иблис алайҳилаънанинг “менга бир масжид лозим”, деган талабига биноан унга бозорни берди. Иблис ўзига ибодатхона учун тайин этилган бозорнинг қиёмат нафаси сезилиб қоладиган замонларга келиб ғоят обод бўлишини балки орзу ҳам қилмагандир. Эҳтимолки, каззобларнинг кўплигидан иблис бу масжидига баъзан сиғмай қолиб, ўз хизматининг маҳсулига ташқаридан туриб мафтун бўлаётгандир. Бу ҳолат фақат Аллоҳгагина маълум, бандаси қайдан билсин?
Тўлқин ҳам ана шундай бандаларнинг бири. Бир неча кундан бери бозорни, унинг атрофини кузатиб юргани билан бундаги шайтон амалларига аҳамият бермайди. Тарозидан уриб қолаётганлар, кетмон ушлаш қанақалигини билмай туриб “мен деҳқонман”, деб онт ичаётганлар уни қизиқтирмайди. Унга машина қулфини бузиб ўғирлик қилаётганларни топиш ва тутиш топширилган.
Қамоқдагиларнинг гуноҳлари кечирилиб, авфи умумий эълон қилинганда ҳамкасбларидан бири “Энди уйга бормай туну кун ишлайдиган бўлдик, қамоқдан малакасини ошириб чиққан ўғрилар энди ҳунарларини кўрсатишади”, деганда фаришталар “омин” деб юборишган экан, ўғри жафосидан нолиб шикоят қилувчилар кўпайгандан кўпайди. Тўлқин илгари ҳам машина ўғриларини тутгани учун бу вазифа унга юклатилди. Бир неча кунлик кузатуви натижаси ва ҳуфяларининг маълумотларини қўшган ҳолда аниқ бир хулосага келиб, режа ишлаб чиқди.
Кўчадан баландроқда жойлашган бешикчи устахонасига келиб, ўзини таништирганда бозор энди қизий бошлаган эди. Видеотасвирчига суратга олиш учун мос жойни кўрсатгач, устадан ҳозир кўрадиган воқеасига холис гувоҳ бўлишини сўради.
-Йў-ўқ, - деди уста бош чайқаб.
-Нега? - деб ажабланди Тўлқин, - Шу ердан туриб кўрганингизни тасдиқлайсиз халос.
-Йўқ, - деди уста, кейин унамагани сабабини ҳазил оҳангида тушунтирган бўлди:-Бировнинг шўрини қуритадиганга ўхшайсиз, бунақа ишга мени аралаштирмай қўя қолинг, ака, - Уста Тўлқиннинг чеҳраси тундлашганини кўриб, ҳижолатлик билан кўшиб қўйди:-Энди бу бир гап-да...
Тўлқин устанинг “бировнинг шўрини қуритиш” ҳақидаги гапидан ранжимади. У бундан баттарларини, ҳатто ҳақоратомуз гапларни ҳам етарлича эшитган. Эшитганлари бир неча кунгача юрагини тимдалаб азоб бериб юрган. Афсуски, аламли сўзларнинг юракка чандиқ солиши кўзга кўринмайди. Кўринсами эди, кўп одамларнинг юраклари фақат чандиқдан иборат эканига гувоҳ бўлинарди. Тўлқин ўз касбига доир ҳақоратга мойил гапни отасидан ҳам эшитган эди. Ҳарбий хизматдан қайтиб милиция мактабига ҳужжат топширганини айтганида отаси аввал ажбланган, сўнг аччиқланиб: ”Шу ҳам иш бўптими? Милисани биров одам қаторида санамаса-ю, сен шунга интилсанг, кимёдаги тескари реакцияга ўхшаяпсан”, деган эди. Унинг фикрича, кимёгар олимнинг ўғли ота касбини танлагани маъқул эди. “Сен ўқийвер, олим бўлмасанг, бирон мактабда ўқитувчилик қиларсан”, деди. Тўлқин эса “Ўзим қизиқмаган фанга болаларни қизиқтира олмайман, қизиқмаганимдан кейин ўзим ҳам ўрганолмайман. Ўрганолмаганимдан кейин болаларни ҳам ўргата олмайман”, деди. Отаси ноилож эди. Тўй ҳаракати бошланганида совчи борган бир-икки хонадондан “милисига қиз бермаймиз”, деган жавоб эшитилгач, ўғлига “сенга айтмабмидим?” маъносидаги қарашлар ҳам юракни тимдалаган эди.
Бешикчи устанинг ҳозирги гапига эътибор қилмаса бўларди. Лекин жавобсиз қолдиргиси ҳам келмади.
-Агар устахонангизни ўғри урса-ю, биз ўғрини қамасак, кимнинг шўри қуриган бўлади?
-Э, акахон, совуқ нафас қилманг, ўғри бизлардан нари юраверсин.
-Бу ҳам бир гапда... Ўғри сиздан нари бўлгани билан шеригингизнинг шўрини қуритади. Бошқа иложи йўқ, касби шунақа. Сизнинг бозорингиз касод бўлса бошқа ҳунар қиласиз. Улар бошқа ҳунар қила олишмайди. Чунки уларнинг бозори ҳеч қачон касод бўлмайди.
-Уларнинг уруғини қуритиб ташлаш керак.
-Қани,қуритиб кўринг-чи?
-Нега мен қуритаман? Менинг ишим мана, бешик, беланчак, арғимчоқ. Сизнинг ишингиз ана, уларниқуритиш.
-Менинг ишим шу, биламан, лекин мен уларни қурита олмайман.
-Сиз шунақа деб турсангиз, ишлар “беш” экан.
-Мен бўладиган гапни айтяпман. Ўтмишда қанчадан қанча ўғриларни ушлашиб, қўлларини кесиб ташлашган-а, нега шунча замонлардан бери уларнинг уруғи қуримади?
Тўлқин бешикчи устага гапираётгани билан кўзлари катта кўча томонда эди: ана, зира сотувчи бола кўринди. Тўлқин унга кузатувининг биринчи кунидаёқ эътибор берган эди. У йўл четида тўхтаган машинага илдам яқинлашади. Кўзлари жавдирайди. Бозорга кираверишдаги гумбаз ёнида эса уч йигитча ўтирибди. Тўлқиннинг гумони шуларда. У ишни бошлаш вақти етганини фаҳмлаб, алоқа рациясини қўлга олди. Нимадир демоққа оғиз жуфтлаган уста гапини ютиб, қўшни дўкон томон ўтмоқчи эди, Тўлқин бир имо билан уни тўхтатди-да, сўнг рацияни оғзига яқинлаштириб, паст аммо қатъий оҳангда “Бошлаяпмиз”, деб буюрди. Кейин:
-Биринчи режа бўйича ишлаймиз. Ҳамманинг диққати зира сотувчи болада, - деб илова қилди.
Қўшни томонга отланган устага эса холис гувоҳ сифатида кузатишни яна бир бор илтимос қилди. Бу сафар уста гапни кўпайтирмай Тўлқин кўрсатган томонга қаради.
Зирафуруш бола ота касбини давом эттириб бозорга чиққан эди. Отаси ошналари билан улфатчилик қилиб ўтирганда бир пиёла ароқни ичибди-ю, “қудратлисан, ҳаёт!” деб жилмайиб қўйиб, жон берибди. Ошналари аввалига ҳазиллашяпти, деб ўйлаб унинг қилиғидан мириқиб кулишибди. Кейин қарашсаки... ёз чилласида ичилган муздек ароқ вазифасини бажариб бўлган экан.
Зирафурушлар марҳумнинг ҳурматини қилиб, ўн олтини қоралаётган ўғлини ёнларига олишди. Сифатсиз, бироқ арзон зирани халтага солиб кўчада сотиб юрганида ўзидан каттароқ уч бола уни тор кўчага олиб ўтиб биқинига уч-тўрт мушт туширишди-да, ҳар куни чўтал бериб туришга кўндиришди. Шартни бажариб юрганида янги топшириқ беришди. Топшириқни бажаргач, энди уларнинг ўзлари чўтал узатишди. “Энди сен бизга шериксан!” дейишди. Чўтал бериб юриш қайда-ю, шерик бўлиш қайда!
У бозорга кираверишда тўхтаётган машиналарга тезгина яқинлашиб зирасини мақтар, зийрак нигоҳи эса бир зумда ичкарини тафтиш қилиб чиқарди. Ичкарида тузукроқ нарса кўрмаса машина эгасини зира олишга қистайвермай, нари кетарди.
Бугун омади келдими, яп-янги оппоқ “Нексия” шундайгина ёнига келиб тўхтади. У одати бўйича шошилиб халтасини очди-да, бир чимдим зира олди:
-Амак, зира оламан, десангиз ичкари кириб овора бўлиб юрманг. Зиранинг додахўжаси бизда!-деб туриб ён ўриндиқдаги жигарранг дипломатга кўз ташлади. Юраги ниманидир сезди, ҳатто кўнглига хушнудлик оралагандай бўлди-да, мақтовини давом эттирди:
Машина эгаси эшикни қия очиб, бир оёғини пастга туширди. Кейин бола узатган зирани кафтида ёйиб кўргач, ҳидлади-да, афтини бужмайтирди:
-Шуни зира деб юрибсанми? Одамни ҳариф қилма, бола,қарға чўқиган зирангни бувингнинг эрига олиб бориб сот. Бор, жўна!
Бола сифатсиз зирани олиб бориб сотиши лозим бўлган бувисининг эри ким эканини ўйлаб ҳам ўтирмай, мижозни қўлдан чиқармаслик учун билагидан ушлади:
- И-и, тўхтанг, амак, зиранинг фарқига борар экансиз, бу ёқда зўридан бор. Мана буни кўринг.
Бошқа халтачадан олинган зира аввалгисидан фарқ қилмаса-да, харидор бўлмиш:
-Ҳа, бунинг сал дуруст. Зиранинг додасимасу кепак баҳосига олса бўлади, - деди.
-Ерга урворманг, амак, олинг, нархини келиштириб бераман.
-Бўпти, битта стаканчада бер.
-Уч минг бўлади.
-Уч минг қанақа бўлишини кўрганмисан ўзинг? Сенга минг сўм ҳам етади.
-Амак, мошинни додахўжасидан олибсиз, суюнчисини ҳам қўшиб беринг унда.
-Ёқдими? Зўрини олибманми? Шунақа, мен ҳамиша молнинг зўрини оламан.
-Қанчага тушди амак?
-Қанчага дейсанми? Сен мишқи бунақа машина олиш учун минг тонна зира сотишинг керак. Менга қара, бола пақир, бозорга кириб чиққунимча машинага қараб тур. Суюнчини ўшандан кейин оласан. Узоққа кетма, ҳали сигнализация ўрнатилмаган, - машина эгаси шундай деб ёнидаги дипломатни очди. Ундаги тахлам пулларни кўрган боланинг кўзлари чақнаб кетди. Иблис унинг вужудига қувонч нафасини уфурди. Тахламдан бир қанча пул ажратиб олган машина эгаси пастга тушиб юкхонани очди-да, дипломатни қўйди. Бу онда зирафуруш гумбаз ёнидаги шерикларига қаради. Уларнинг кўзлари ҳам шу томонда эканини билиб, кўнгли ҳотиржам бўлди. Машина эгаси уловга қараб туришни яна тайинлаб гумбаз томон юрди. Унинг бозорга киришга яқинроқ бўлган эшикдан кирмай гумбаз дарвозаси сари юриши кузатаётганларни ажаблантирмади. Зирафуруш шерикларига қараб “лақма” деган маънода қулоқ қоқиб қўйди. Уч йигитча унга жавобан жилмайиб қўйишди. Улардан бири машина эгасининг ортидан юрди. Унинг иккита халта сотиб олиб, харид қила бошлаганини кўргач, изига қайтди. Сўнг уччовлашиб оқ “Нексия” томон юрдилар.
...оқмашина.
...юкхонасида пул.
...кўпгина пул.
...эгаси лақма. Қўйни бўрига ишониб ташлаб кетди. Бир оздан кейин дод-вой дейди, сочларини битталаб юлади.
...ана, томоша!
Иблис уларнинг онгини шу ёқимли фикрлар билан банд этган эди.
Бешикчининг устахонасидан уларнинг ҳаракатларини кузатаётган Тўлқин рация орқали буюрди:
-Қўлга олиш гуруҳи, шайланинг. Дипломатни олиб, юкхонани ёпмагунича тегмай туринг.
Бешикчи уста айтмоқчи, шўринг қурғурларнинг шўрининг қуриши бир дақиқага қолмай ҳал этилди.
Юкхона очилди.
Дипломат олинди.
Бақувват йигитлар қуршовида қолган ўғри болалар сайёднинг тўрига тушган кабутарлар каби иложсиз эдилар. Йўқ, иложлари бор эди: сўнгги чоралари - ўзларини зўравонлар дастидан ноҳақ азоб чекаётган қилиб кўрсатиб фарёд уриш. Қўллари қайрилиши ҳамон уччови келишиб олгандай бараварига оҳу-додларини бошлашди. Сал нарида уларни кузатиб турган зирафуруш бола вақтни ғанимат билиб қочмоққа шайланганида билагини кимдир маҳкам ушлаб, сиқди. У орқасига ўгирилиб машина эгасини кўрдию тили гапга келиш у ёқда турсин, овози ҳам чиқмади.
-Ҳали зирангни сотиб бўлганинг йўқ-ку, йўл бўлсин, зирафурушларнинг додахўжаси!-шундай деб йигитчанинг билагини янада маҳкамроқ сиқди. Билаги темир исканжа орасида мажақланиб кетгандай туюлган бола бақириб юборди.
Тўрт йигитчанинг ёрдам илинжида бақиришлари текин томошага муҳтож бозор аҳлини беэътибор қолдирмади. “Болаларни қийнамаларинг, қўйиб юборларинг”, дегувчи дастлабки меҳрибонлар тилга кирган пайтда видеотасвирчини эргаштирган Тўлқин машина ёнига етиб келган эди. У ўзини таништирганидан кейин ҳам меҳрибонлик тўлқини пасаймай авж ола берди. Ўн йиллар илгари расмдан қолиб кетган ингичка, олачипор галстук тақиб олган зиёлинамо одам оғзига келган гапни қайтармай авжга чиқа бошлагач, Тўлқин ҳам овозини баландлатди:
-Раҳмингизни келтираётган мана шу тўрт бола ҳозиргина шу машина юкхонасини очиб пул тўла дипломатни ўғирлашди.
-Аввал буни исботлаш керак. Гувоҳлар борми? - деди ҳимоячи, бўш келмай.
-Ана, - Тўлқин шундай деб видеотасвирчини кўрсатди. - Агар бу сизга камлик қилса яна икки холис гувоҳимиз ҳам бор. Ҳуқуқни яхши биладиганга ўхшайсиз, энди диққат билан кузатиб туринг: ҳозир дипломатни очамиз.
-Дипломат бизники эмас, - деди йигитчалардан бири жонҳолатда.
-Сеники бўлмаса нега кўтариб юрибсан? - деб сўради Тўлқин.
-Шу ерда ётган экан, эгаси топилса бермоқчи эдим.
-Уни қара-я! Шундай қимматбаҳо дипломатни ким тушириб қолдирди экан, а? Қани, бу ерга кўй-чи, - Тўлқин шундай деб юкхона устини кўрсатди.Буйруқ бажарилгач:-Қани, энди оч, - деди.
Йигитчалар орасидаги башангроқ кийингани “Очма, кўлингни теккизма!”-деб бақириб берди.
-Унинг гапига эътибор берма. Айбингни юмшатишни истасанг, айтганимни қил. Ахир сен шунчалик ижрочисан, тўғрими? Қани, оч.
Йигитча дипломатни очди. Ҳимоячи пул тахламларини кўриб, ўзини четга олмоқчи эди, Тўлқин тўхтатди:
-Ҳозир баённома ёзамиз, сиз ҳолис гувоҳ бўласиз
-Нега энди айнан мен? Бекор айтибсиз. Мен бунақанги аҳмақона ишларга гувоҳ бўла олмайман.
-Қизиқ фалсафангиз бор экан, - деди Тўлқин қўполроқ тарзда. - Ўғриларнинг ўғрилигини гувоҳ сифатида тасдиқлаш сизнингча аҳмоқлигу ўғриларнинг ёнини олиб милиция ходимларини ҳақоратлаш ақлли ишми?
Ҳимоячи саволга жавоб бермай қўл силтаганича даврадан чиқди. Тўлқин “Ким гувоҳ бўлади?” деб сўрагач, тўпланганлар сафи анча камайди.
Айни шу куннинг айни шу палласида, шаҳарнинг кунчиқар томонидаги чегара манзилида иблис янада ажойиброқ томошадан ҳузурланаётган эди.
Текширувчиларга рўпара бўлишга илҳақ катта-кичик машиналар карвони адоғига биқинига қоплоннинг сурати чизилган эски автобус яқинлашиб, аста тўхтади. Қайси бир мамлакатда хизматини адо этиб бўлгач чиқитга ташланишга тайёрланган автобусни арзон-гаровга сотиб олиб, у ер бу ерини ямаб-ясқаб, тирикчилигига яратиб юрувчи ҳайдовчи пастга тушди-да, карвонга назар солди. “Тоза тўпланибди-ку, занғарлар, кечгача пашша қўриб ўтирамиз шекилли”, деб ўзича ғўдранди-да, олға томон юрди.
Олдинги ўриндиқда мудраб келаётган йигит керишиб, роҳатланиб эснагач, пастга тушиб, ҳуштак чалиб қўйди-да:
-Ўчоқ-қозон бўлса ош дамлаб еб олишга бемалол улгурарканмиз, - деди.
Бу гапдан кейин яна тўрт киши пастга тушди.
-Икки минг километрни қанча вақтда босиб ўтган бўлсак, икки минг қадамни ҳам худди шунча вақтда босиб ўтамиз, - деди улардан бири.
-Бошга тушганни кўз кўради, - деди уларнинг сабрлироғи.
Автобуснинг ўрта ўриндиғида икки жувон ўтирибди. Ёши каттароғининг исми Ободхон, унинг ёнидагисиники Махсума. Ободхон туғилганида ота-она томонидан шундай исм қўйилиши сабабини ҳеч ким билмайди. Унинг баъзи хурмачақилиқларидан баҳраманд бўлган айрим одамларнинг “Бу Ободхон эмас, нақ Офатхон!” деб қўйишларини яхши ҳамки ер еткизмайди, йўқса, бечора ота-онанинг гўрларида тик туришлари аниқ. Яна бир эҳтимол борки, унга кўра етти кунлик Ободхоннинг қулоғига азон айтувчи киши тили чучуклиги туфайлими ё бошқа сабаб биланми “Офатхон” деб юборган бўлиши ҳам мумкин.
-Мана, оповси, Худогинага шукур, эсон-омон етиб келдик. Бир қадамлик йўл қолди. Энди бу ёғига шошилманг. Мижоз келса молни арзонга берманг. Бир-икки кун сотмасангиз ҳам қиммат сўраб тураверинг. Тушунмасангиз дарров менга телпон қилинг. Биринчи марта савдога чиққан одамнинг иши осонмас, ўзимнинг бошимдан ўтган.
-Ободхон опа, мендан қайтмаса Худодан қайтсин, яхшиям сиз бор экансиз. Мол сотилганидан кейин фойдасидан хурсанд қиламиз ҳали.
-Вой, оповси, қўйинг шу бачки гапларни, менга савоб керак.
Агар иблиснинг кулгисини эшитиш мумкин бўлганида шу гапдан кейин автобус қаҳ-қаҳадан ларзага келарди. Иблис телба эмас, бекорга кулмайди. Ободхоннинг қандай савоб илинжида юргани унга сир эканми? Бу илинжни унинг юрагига яхшилаб жойлаб қўйган иблис билмай яна ким билсин?
Ободхон ҳамрохини тижоратнинг “дунё аҳлига номаълум асрори” билан таништириш мақсадида гапдан тинмади.
...молни арзон олгину қимматга сот.
...арзон олиш учун ҳам, қимматроққа сотиш учун ҳам ўзингни бечораҳол қилиб кўрсат. Ўлмаган эрингни ўлди десанг ҳам бунақа ёлғонни Худо кечираверади, чунки бу ёлғонни юракдан чиқармайсан, тил учида айтасан. “Етимларим бир бурда нонга зор”, деб йиғласанг ҳам ёлғонга ўтмайди, чунки бу фойдани барибир болаларингга егизасан. “Болаларим!” деб астойдил йиғласанг Худонинг ҳам меҳри жўшиб кетади-ю, фойдани кўпайтириб беради.
...молни қариндошларга сотма. Фойданинг бошини ейди бу қариндош ўлгурлар. “Бу молларимнинг сифати яхши эмас, келгуси сафар сизга яхшисидан алоҳида танлаб-танлаб олиб келиб бераман”, деб туравер. Кейинги сафар эсингдан чиқиб қолса гуноҳкор бўлмайсан.
...топган пулингни уйим, рўзғорим деб совураверма. Эрингдан яшириб қўядиган молинг ҳам бўлсин. Замон қалтис, хотин кишининг бошига нималар тушади, Худо билади.
Ободхоннинг чап елкасига эга чиққан иблис роҳатланади. Унинг энг салоҳиятли шогирдлари ҳам дарсини бу қадар зўр ўзлаштиришмаган эди. Иблис анойи эмас, вақти келиб қолса, бу хотиннинг “Мени шайтон йўлдан урди!” деб фарёд уриши унга маълум. Киёмат бошланиб, дўзахга ҳукм бўлганида барча айбни иблис зиммасига ағдаришини ҳам билади. Ободхон сингари яшаб ўтганларнинг ана шу даъво илинжида қабр азобларини тотиб ётганлари ёлғиз Яратганга маълум. Бу хотинга ва унга ўхшаш миллионларча даъвогар бандаларга иблиснинг айтадиган гапи аввалдан тайин:
-Ҳа, йўлдан урдим, бу менинг касбим эди. Сенинг бурчинг мен - иблиснинг эмас, Раҳмоннинг сўзларига амал қилиш эди. Мен сени дўзах остонасига қадар олиб келишни орзу қилиб эдим, ниятимга етдим. Энди сенга оқ йўл, дўзах ўтлари сенга муборак бўлсин!
Ҳали бу дақиқага адоғи Аллоҳгагина маълум бўлган саноқсиз йиллар бор. Ободхон ва унга ўхшаганлар бу дунёнинг ёлғончи лаззатларидан тўйиб олишлари керак. Кейин ўлим, кейин қабр азоблари. Сўнг қиёмат даҳшатида тирилиш. Сўнг эса ҳукм!..
Аллоҳ бандасига ҳидоят берса, иблис орзу қилаётган бу оқибат юз бермас.
Ҳозирча Ободхон елкасидаги иблисни қувонтириб жавраётганини ўзи билмайди.
Иблиснинг бир хотин гапларидан қувониб ўтириши ҳолва. Ҳадемай унинг навбатдаги тўю тантанаси бошланади. Тўю тантанага “навбатдагиси” деб сифат берилиши бежиз эмас. Банда тер тўкиб, йиғиб-териб тўрт йилдами ё беш йилдами биргина тўй қиладию бор-йўғини совуриб, шумшайиб қолаверади. Иблис ҳам тер тўкади, залолат аҳлини атрофига йиғиб-тергани замон ҳаяллатмасдан тўйини бошлаб юборади. Бандадан фарқли ўлароқ, у битта тўй билан ниятига ета қолмайди. Тўйни тўйга улайверади.
Автобус ҳайдовчисидан анчагача дарак бўлмади. Кўпчилик бетоқат бўлиб автобусдан тушди, бировлар сабрсизлик ўтини совутиш мақсадида нари-бери юра бошлашди. Гадой топмас сўқмоқлар орқали чегарадан ўтказиб қўювчи аравакашлар эса сал нарида бир имога илҳақ бўлиб қараб туришибди. Автобус ҳайдовчиси руҳи синган бир аҳволда қайтди. Йўловчиларнинг “Нима гап, яқин орада жиламизми ё йўқми?” деган саволларига қисқа қилиб:
-Автобусга чиқинглар, гап бор, - деди. Ҳамма чиқиб, жой-жойига ўтиргач, янгиликни маълум қилди:-Ишнинг ишкали чиқиб қолди. Қаттиқ текшириляпти. Бож тўлашга тайёрланиб туринглар.
-Ҳов акахон, биз унақага келишмаганмиз. Сиз бизни савдогар эмас, сайёҳ деб теп-текинга олиб ўтишга ваъда бергансиз, - деди олдинда ўтирган йигит.
-Бож тўласак уйимиз куяди-ку!-деб бақирди Ободхон уни қўллаб.
-Мен бўладиган гапни айтдим. Келишадиган танишлардан биттаси ҳам йўқ, бошқа одамлар ўтиришибди. Эпласаларинг ўзларинг бориб гаплашинглар. Мен пулларингнинг бир қисмини қайтариб бераман, - деди ҳайдовчи.
-Ў, ўғил бола! Эркакнинг гапи бунақа мағзава бўлмайди, - деди биринчи қатордаги йигит жаҳл билан. - Биз-ку, гаплашамиз. Лекин сиз пулимизни тийин-тийинигача қайтарасиз.
-Сал ўпкангни босиб гапир, - деди ҳайдовчи аччиқланиб. - Нима, бу дунёда битта сен эркакмисан? Бор, гаплаш, олиб ўт! Пулингни икки ҳисса қилиб қайтармасам итнинг боласи бўлай!
Ҳайдовчи чўнтагидан халтача чиқариб кафтига нос тўкди-да, сўнг тилининг тагига ташлаб, пастга тушди.
-Ким мен билан боради? - деди йигит. - Пул олмайдиган божхоначи ҳали туғилмаган бу дунёда. Битта китобда ўқувдим, пора олмайдиган одам йўқ, пора беролмайдиган моллар бўлар экан. Бу акамиз шунақаҳилидан.
Эркакликка даъвогар йигитга яна икки киши қўшилгач, мардонавор тарзда йўлга тушдилар. Улар ўзларича ҳайдовчига жаҳл қилиб боришарди, унинг онасию хотинию қизларини эшакками, итгами рўпара қилиб сўкинишдан тилларини тийишмасди.
Аслида-ку, иблис уларни қўлларидан тортиб, судраб бўлса-да шу йўлга солмоқчи эди. Иблиснинг бахтини қарангки, бу бандалар унинг енгилгина турткиси билан сапчиб тура қолишди. Ҳайдовчининг гапига кирсалару, молларини ҳисоб-китоб қилиб, бож тўлашга тайёрланиб ўтирсалар иблис бечора аламдан бошини қайси тошга уриб ёрарди. Ҳар тугул, унинг боши ёрилмайдиган бўлди.
Иблисга итоат этган вакиллар ҳайъати йўлга тушгач, Ободхон яна тилга кирди:
-Шилта аралашган иш доимо шунақа бўлади. Ҳаромнинг касофати ҳаммага баравар уради.
-Қайси ҳаром? - деб ажабланди Махсума.
-Ўзингизни билмаганга олманг, оповси, учинчи қаторда ўтирган опачангизни айтяпман.
-Вой,ҳали у?..
-Ғирт ўзгинаси. Бозорда имловдим, тушунмадингизми? Қийшиқ кўз ўлгур менга бермаган молини унга ярим нархига берди-ку? Ичкари кириб чиққанини кўрмай ғафлатда қолибсиз-да?
-Унақамасдир, кетаётганимизда эри билан хайрлашиб йиғловди-я?
-Ҳали кўриб турасиз, автобусдан тушиши билан эрининг бўйнига осилиб, “соғиндим акажоним”, деб йиғлаб беради. Эр деганам шунақа аҳмоқ бўладимией!
Махсума “вой ўлай”, деди-ю, бошқа гап қўшмади.
Баъзилар одамлар кўп тўпланадиган жойни маҳшаргоҳга қиёслашади. Бир учи чегара манзилига тақалган машиналар карвони маҳшаргоҳ эмас. Орадан қанча йиллар ўтиб маҳшаргоҳда тўпланиш олдидан бир имтиҳонга ўхшаш ҳаракат халос. Қайта тирилган бандалар маҳшаргоҳда Яратган ҳукмини кутишиб дир-дир титрасалар, бундагилар божхоначи билан бўлажак учрашувдан титрайдилар. Унда дўзахга рўпара бўлишдан қўрқадилар. Бунда пулдан ажралишдан. “Пулдан ажралиш ташвиши дўзах азобига рўпара бўлишдан ҳам аянчлироқ!” Иблис уларнинг юракларига шундай деб ёзиб қўйган.
Яқиндагина шердек юриш билан олға кетган вакола ҳайъатининг қуруқ қайтаётганлари юришларидан маълум эди. Ободхон буни англади-ю, шарт ўрнидан турди.
-Бу латтачайнарлар билан иш битмайди, кетдик!
-Қаёққа? - деб ажабланди Махсума.
-Ана, чегарадан аравакашлар ўтқазиб қўйишади. Озгина чиқим қиламизу бу автобус ўлгур жойидан силжигунича биз уйда бўламиз.
Ободхон автобусдан тушубоқ аравакашларга қараб имлади. Улардан иккитаси илдам етиб келгач, савдолаша бошлади. Аравакашлардан бири Ободхон айтган нархга кўнди иккинчиси эса кўл силтаб нари кетди. Махсума бошқалар ҳам шундай қилишармикин, деб автобусдагиларга қараб-қараб қўйди. Бошқалар “чиқмаган жондан умид”, деганларидай божхона ходимлари билан келишув орзусида ўтирганлари учун Ободхонга қўшилмадилар. Махсума ҳам “Кўпчилик нима бўлса мен ҳам шу” деган қарорга келай деганида Ободхоннинг бир чимирилиб қарашию бир нордон гапи билан унга қўшила қолди.
Автобус юкхонасидан молларини олиб аравага ортишгач, Ободхон кира ҳақини қайтариб беришни ҳайдовчидан талаб қилди.
-Мен божхона билан ўзларинг келиша олсаларинг қайтариб бермоқчи эдим, - деган ҳайдовчи балога йўлиқақолди.
-Қанақа эркаксан, ўзинг, белингда белбоғинг борми, бўлмаса иштонимни ечиб бера қолай, кийиб ол. Икки ҳисса қилиб қайтариб бераман, девдинг-ку, ўл-а, эркак бўлмай.
Бу гапдан бўзариб кетган ҳайдовчи чўнтагидан бир даста пул чиқариб унга узатди:
-Ма, тўйгунингча ол, виждонсиз. Сен ўтган сафар “пулим етмай қолди” деб ҳаммасини тўламагансан. Иккинчи шу автобусга яқинлашганингни кўрайин...
-Нима қилардинг? Гапир, гапинг ичингда қолмасин. Биз бормиз, сенинг тирикчилигинг ўтиб турибди. Бу шалоқ аравангни пишириб е! Энди мен амирликка қатнайман, беминнат самолётда бориб келаман, билдингми?
Ободхон шу гапларни айта туриб керакли пулини санаб олгач, қолганини қайтарди. Ҳайдовчининг “сен тушадиган самолёт ҳам хароб бўлади”, деб минғирлашдан бошқа иложи қолмади.
Аравакаш аравасини номи кўча деб аталган лекин ўйдим-чуқур бўлиб ётган дала йўлига ҳайдади. Арава усти мол билан тўлгани сабабли аёллар пиёда кетдилар.
-Сен бизни лақиллатдинг, шумтака, - деди Ободхон, - Ҳали ҳисоб-китобда дод демайсан. Яёв юришимни билганимда сўраганингнинг ярмисини ҳам бермасдим.
-Молингиз кўп бўлса айб мендами, женгеше? - деди аравакаш.
-Аравангни каттароқ қилсанг ўласанми? - деди Ободхон.
-Эгасига айтаман, энди келишингизга каттароғини ясаб қўяди, - деб минғирлади аравакаш.
Шу тарзда айтиша-айтиша номи дарё аталгани билан эни ўн қадам ҳам чиқмайдиган анҳор соҳилига етдилар. Оқимга қарши яна озгина юрилгач, олти хонадондан иборат қишлоқчага кириб бордилар.Арава учинчи хонадон сари бурилди. Икки хонали пастак уйнинг ёнидаги темир дарвоза ланг очиқ эди. Атрофда девор бўлмагани ҳолда бундай дарвозанинг мавжудлиги Махсумани ажаблантирди, Ободхон эса эътибор бермади.
Ҳовлининг этаги анҳорга тақалган. Анҳор узра беш-олти қатор қалин сим тортилган, ҳар бир симга катта сават кажава илиб қўйилганди. Соҳилда эса эски бир қайиқ лопиллаб турарди. Расмий харитада бу анҳор давлат чегараси ҳисобланарди. Анҳор ёқасида мижоз кутиб ўтирган кажава эгаларининг вазифалари эса аҳли тужжорни бир мамлакатдан иккинчисига ўтказиб кўйишдан иборат эди.
Минг йиллар аввал бир кишининг тантилик билан айтиб юборган “эркак битта гапиради!” деган гапи мақолга айланган. Замонга беш кетиш керак, энди хотин киши ҳам битта гапирадиган бўлди: Ободхон йўлда айтган аҳдига содиқ қолиб, аравакашнинг ҳақидан чегириб қолди. Бу орада кажава эгалари унга яқинлашишди.
-Булар билан келиша олсангиз нариги қирғоққа ўтказиб қўйишади, - деди аравакаш норози оҳангда.
-Нега мен келишарканман? Сен билан ўша қирғоққа ўтказиб қўйишни гаплашганман.
-Эсингиз жойидами женгеше, арава дарёдан сузиб ўтмайди-ку?
-Унисини билмадим.
-Женгеше, ҳамма арава шу ергача келади. Анҳорнинг нариги бетида ўзингларнинг машиналаринг бор.
-Менга ақл ўргатма, буни ўзим ҳам биламан. Сен молларимни битта-битталаб елкангда ташиб бўлсаҳам ўтказибқўясан.
Ободхон гапини тугатмай, ҳовлига кажавали мотоцикл патиллаб кириб келди. Бири ҳарбий, яна бири милиция кийимидаги икки киши мотоциклни Ободхондан ярим қадам берида тўхтатди.
-Бошимга чиқариб тўхтата қолмадингда аравангни, - деди Ободхон аччиқланиб.
-Давлат чегарасида нима бўляпти? - деб сўради милиция кийимидаги йигит, сўнг аравадан тушириб қўйилган молларга қараб ўзича хулоса чиқарди:- так, так... контрабанда!
-Қанақа банда? Ўзинг кимсан? - деди Ободхон уни жеркиб.
-Биз давлат чегараси хизмати ходимларимиз. Ҳужжатларингизни кўрсатинг.
-Аввал ўзинг кўрсат.
-Биз бошқа давлат одамларига ҳужжатимизни кўрсатмаймиз. Сен ҳужжат кўрсатмасанг ҳам ҳаммаси равшан. Сен... - йигит шундай деб Махсумага қараб олди, - бу хотин ҳам сен биланми? - Ободхондан жавоб кутмай аравакашга қаради:-сенам шулар билан биргамисан?
-Мен буларни танимайман. Бу уй тоғамники, меҳмонга келганман. Ҳозир икки қоп буғдой ортиб уйимга кетаман, - деди аравакаш.
-Сен боравер, - деди йигит аравакашга, кейин кажава эгаларига қараб бақирди:-сенларга томоша борми, жўналаринг!Ҳозир ҳаммангни олиб бориб турмага тиқаман!-Бу таҳдиддан кейин улар соҳил томон юрдилар. Йигит эса қошларини чимириб, Ободхонга қаради:-Сенлар Давлат чегарасини бузишда айбланасанлар. Жиноят кодексининг ўттиз саккизинчи моддаси, энг камида беш йил ўтирасанлар. Молларинг давлат ҳисобига мусодара қилинади. Агар молларингнинг ичида қорадори топилса жиноят кодексининг етмиш учунчи моддаси билан отиласанлар.
Йигит худди жиноят кодекси моддаларини сув қилиб ичиб юборган каби ишонч билан гапирдики, Махсума уни эшитиб ҳушини йўқотаёзди. Йигитнинг гаплари шунчаки огоҳлантириш эмас, балки суд ҳукми бўлиб туюлиб қўрқувдан ранглари оқарди. “Вой шўрим!” деб йиғини бошлаб юборди. Ободхонда ҳам қўрқув уйғона бошлаганди, лекин вақтида ўзини қўлга олишга унинг қурби етди. Ҳозиргинада уларга бас келаман, деб ўйлаган Ободхон бирдан тўнини ўзгартиди-да, йиғламсираганича ялина бошлади. “Милицияда ишлаган укасини террористлар ўлдириб кетишганини” айтатуриб кўзларига ёш ҳам келди.Бу гапларни эшитиб ажабланаётган Махсума ўзининг “террористлар ўлдириб кетган милиция ходимининг беваси, бу хотиннинг эса келини”эканини билиб “йўғ-е!” деб юборишига сал қолди. Хуллас, бешта етимчанинг оч-наҳор ўтириши айтилгач, дағдаға қилаётган йигит сал юмшагандай бўлди.
-Майли, етимларнинг ҳақи бор экан, қўйиб юбораман. Лекин изларингдан тушганимизни хўжайинлар кўришган. Бизга пулларинг керакмас, хўжайинлар “ўзлари олиб еб кетишди”, дейишмасин.
“Хўжайинларга аталган” пуллар берилгандан кейин кажава эгалари билан келишилди. Нариги қирғоққа ўтилгач, Ободхон “Худога шукур”, деб чуқур нафас олди-да, ҳамроҳига қаради:
-Оповси, ҳисобли дўст айрилмас, деган мақол бор. Шу ергача бўлган ҳаражатларнинг ярмини бериб қўйинг, - деб қанча бериши лозимлигини айтди.
-Опа, тенг ярмини бераманми, менинг молим озроқ-ку? - деб эътироз билдирди Махсума.
-Улар молнинг оз-кўпига қарашдими, оповси, битта қопга ҳам ўнта қопга ҳам шу пул, - деди Ободхон зарда билан.
-Опа, битта нарса қизиқ, а? Милисанинг кийими бору погони йўқ? - деб сўради Махсума пул санай туриб.
Ободхон ваҳимада бунга эътибор бермаганини англаб, афсусланди, бироқ, айбини тан олгиси келмади:
-Бу ёқ бошқа давлат, уларнинг формаси ўзи шунақа, - деб қутулмоқчи эди, ҳамрохининг бу гапга ишонқирамаётганини сезиб қўшимча қилди:-Нима, бизни лақиллатмоқчи бўлишди, демоқчимисиз? Мен шунчалик меров эканманми? Агар ниятлари ёмон бўлса иккаламизни шарт бўғиб сувга ташлашарди, молларимизни бўлволишарди. Биз берган сариқ чақага қаноат қилишмасди. Бунчалик содда бўлаверманг, оповси.
Сийрак дарахтзор ортидаги икки машинага кўзи тушиб Ободхон қувониб кетди.
-Ҳайрият-ей, ўзимизникиларга етиб келдик. Бу ёғи энди бир қадам.
Соҳил томон қараб турган йигитлардан бири уларга яқинлашди:
-Эрталаб Худо деб чиқувдим, пешонаси ярқираган йигитманда, энди бўш бўлсам ҳам қайтавераман, деб турувдим, Худо сизларни етказди. Қани, юкларингизга ёрдамлашворай, - у шундай деб катта халталардан бирини кўтармоқчи бўлди.
-Олдин ҳақини келишиб олайлик, - деди Ободхон уни тўхтатиб.
-Опахон, хақи от билан туя бўлармиди. Дунё кўрган одамга ўхшайсиз. Ўзингиз кўнгилдан чиқариб, билиб бераверасиз. Барибир бўш кетмоқчийдим.
Арзон киракаш йўлиққанидан қувонган Ободхон “Нарёқдаги чиқимларни худойим бу ёқдан қоплайдиган бўлди”, деб шукур қилиб қўйди.
Машина катта йўлга чиққач, шаҳар томонга эмас, чегара постига бурилгач, Ободхон хавотирланиб:
-Ҳа, қаёққа? - деб сўради.
-Атаганимни бериб кетай. Уларнинг ҳам нафси бор. Кунликни кунлик бериб турмасам, эртага тутун қайтариб, тирикчилик қилишимга йўл беришмайди, - деди йигит нолиган оҳангда.
-Унда жудаям яқин борманг, берироқда тўхтанг, - деди Ободхон.
-Ҳавотирланманг, бу ердагиларнинг ҳаммаси ўзимизники.
Йигит ёлғон сўзламаганди. Чиндан ҳам бу ердагиларнинг барчаси ўзига тегишли идора одамлари эди. У машинадан тушиши билан тўрт йигит яқинлашиб, эшикни очишди:
-Опажонлар, яхши етиб келдингларми? - деб ҳол сўраган бўлиб, ҳужжатларини кўрсатишди.
Уларнинг погони ҳам, ҳужжати ҳам бор эди. Ободхон “Худо урди!” деди-ю, уввос тортиб йиғлаб юборди. Йигитлар унинг овунишини кутмай, молларни тушира бошлашди.
Кундузги ўғирликка доир ҳужжатларни расмийлаштириш билан овора бўлган Тўлқин уйига кеч қайтди. Дарвоза эшигининг қия очиқлигини кўриб, ажабланди. Унинг ишдан кўпинча кеч қайтишига кўникиб қолишгани учун эшикни доимо қулфлаб қўйишар, у бошқаларни безовта қилмаслик мақсадида ўзининг калити билан очиб кирарди. “Меҳмон келиб, мени кутиб ўтиргандир”, деган фикрда остона ҳатлаши билан укасининг уйи томондан келини Ободхоннинг ўкраб йиғлаган товуши эшитилди-ю, баданига муз югурди.
-Вой энди нима қиламан, вой Худо уриб қўйди-ей!
“Кимдир ўлдими? Ким?” - Тўлқиннинг хаёлига келган биринчи савол шу бўлди. Шубҳасизки, у келинининг ўн дақиқа аввал бунданда аянчлироқ фарёд билан уйга кириб келганидан бехабар эди. Ободхон азага келган хотиндек дод солиб остона ҳатлаганида чап томондаги уйда эри, ўнг томондаги уйда овсини Робия қўрқувдан тахтадек қотиб қолган эдилар. Бу фарёд қўлдан кетган молга очилган аза эканини билган Робия ичида “Ҳа, пулам ўлсин-а!” деб кўйса-да, қайниси билан биргаликда уни овутишга киришганди. Овунай деб қолган Ободхон фарёдининг сал юмшаган ҳолдаги иккинчи кўриниши бошланганида Тўлқин остона ҳатлаб уйга кираётган эди. Хавотир замбарагидан ўққа тутилган Тўлқин укасининг айвонига қандай югуриб кирганини ўзи ҳам билмай қолди. Уни биринчи кўрган Робия саломлашишни ҳам унутиб, шошилганича:
-Адаси, ҳавотирланманг, Ободхон молларини олдириб қўйибдилар, - деди.
“Э, молинг билан...”, деб ичида сўкинган Тўлқин бир пас шу ерда туришни ҳам, орқасига қайтишни ҳам билмади.
-Худонинг зорини қилдим-а, ер юткурларнинг биронтаси юмшамади. Ха, бўйларинг лаҳадда чиригурлар-а!
Одатда келин, айниқса узоқ сафардан қайтган келин қайноғасини кўрганда салом берарди. Ободхоннинг ҳозирги қарғиши салом ўрнига янгради. Келиннинг саломига алик олган қайноға тил учида бўлса ҳам “эсон-омон бориб келдингизми?”-деб қўярди.
Салом ҳам йўқ, алик ҳам йўқ. Хол сўраш ортиқча - ҳаммаси шундай билиниб турибди. Тўлқин бирон сўз айтмай, орқасига ўгирилди. Робиянинг эрига эргашиш нияти бор эди, бироқ, ўртадаги меҳр-оқибатга хиёнат қилмай, деб овсинининг ёнида қолди. Бечора аёл, содда аёл! Ака-укалар оиласи орасида мавжудлиги шарт бўлган меҳр-оқибатнинг лаззатли сувини иблис қурита-қурита саҳродаги ташна қудуқ ҳолига келтириб қўйганини у қайдан билсин? Мол аччиғидаги овсинининг “Бу нега тепамда қоққан қозиқдек туриб олди, эрига қўшилиб гумдон бўла қолмайдими?” деган ўйда ўтирганини билса эди, ярим нафасга ҳам чидамай, юриб эмас, учиб чиқиб кетарди бу уйдан.
Акасининг индамай чиқиб кетаётгани Сатторга малол келиб, унга эргашди.
-Ака, бориб келсакмикин? - деди айвон зинасидан туша туриб.
Тўлқин тўхтаб, ўгирилди. Укасининг мақсадини англаган бўлса ҳам:
-Қаёққа? - деб сўради.
-Чегарага... божхонага.
-Хўп, бординг, дейлик. Кейин-чи?
-Гаплашиб кўрармидик.
-Молини бекорга олиб қўйишмагандир. Ишининг бирон чатоғи бордир, хат-ҳужжат қилиб кўйишгандир?
-Айланма йўлдан ўтиб келишаётган экан.
-Ана, кўрдингми? Ҳақ улар томонда.
-Ака, шу пайтда ҳақ талашмай туринг. Ўша айланма йўлдан кунига миллионтаси ўтади. Иш чувалашмай туриб, бориб кела қолайлик.
-Қизиқсан. Менинг боришимдан нима фойда? Мен чегарачи бўлмасам, божхонада ҳам ишламасам. Кичкинагина бир милиса бўлсам...
-Ўша ерда ҳам ўзингизга ўхшаш “кичкинагина” милиса бордир, эҳтимол таниш чиқиб қолар. “Кичкинагина милиса” баъзан катта муаммоларни ҳам ҳал қилиб ташлайди.
-Шундай абжир хотининг эплай олмаган ишни иккаламиз эплай оларканмизми, эсинг борми?
-Ака, бир иш тушганда қайсарлик қилмай, хўп дея қолсангиз нима бўларкин?
-Хўп, укажон, сен учун минг марта хўп. Лекин ҳозир ҳеч қаерга бормайман. Эртага суриштириб кўраман.
-Унда кириб “ёрдам бераман”, деб келинингизни овутиб қўйинг.
-Хотининг қуруқ гапга овунмайди. Молини олмагунича ўзи ҳам тинчимайди, сени ҳам тинчитмайди, - Тўлқин шундай деб уйи томон юрди-да, баландроқ овозда хотинини чақирди:-Ишдан келган эрига чой-пой берадиган инсофли хотин борми бу уйда?
Тўлқин “сени ҳам тинчитмайди”, деб сал адашди. Келгуси кунлар ичи ўзининг ҳам ғалва тўфонига учрашини билганида “Ҳаммамизни тинчитмайди”, дермиди. У савдо аҳлининг бошига шунақа, ҳатто бунданда баттар ташвишлар тушишини билгани сабабли уларга ҳамдард бўлмади. У ҳам, Робия ҳам буни ўткинчи ташвиш, деб билиб янглишишаётган эди. Бу ташвиш булутининг кўлами ғоят кенг - фақат Сатторнинг эмас, ака-ука хонадонини баравар эгаллаб оладиган эди. Ундан ёғиладиган ҳасрат ва надомат ёмғири ҳам ҳар иккала оилага етиб ортарди.
Бу бало булути, бу ғавғо ёмғири иблис бошлаётган тўю тантананинг даракчиси эди.
***
Шу иморатга дастлабки ғиштлар қўйилаётганда иблис бу уйда ҳам йиллар ўтиб бўлса-да, тўй қилишни ният этиб эди. Ниҳоят, умидига етай деб турибди.
Ўттиз тўққиз йил муқаддам шу ерларда иблиснинг қиладиган иши деярли йўқ эди. Бундаги боғлар ҳам, ҳудди жаннатдан қувилгани каби, гўё унга ҳаром этилган эди. Доимий равишда иш билан банд боғбонлар дам олишга ўтирган чоғларида иблис уларнинг даврасига яқинлашарди-да, нафасини уфурарди. Уларни ғийбатга тортиб, лаззатланиб кетарди.
Катта шаҳар зилзиладан бир тебраниб олгач, одамлар атрофга тариқ сингари сочилдилар. Боғлар бузилиб, шаҳарликларга бўлиб берилди-ю, уйлар шитоб билан тиклана бошланди. У дамда Тўлқин тўққиз, Саттор эса беш ёшда эдилар. Тоғли қишлоқдан шаҳарга ўқишга келиб, сўнг олимликни ихтиёр қилган Шавкатга шу зилзила баҳона уй қуриш учун ер ажратиб берилганди. Унга қадар “ичкуёв” мартабасида яшаб келган Шавкатга бу бахтиёрлик саройи эшигининг ланг очилиши бўлди.
Ер ажратилган куннинг эртасига Шавкат Фаридани бошлаб келди-да, режасини баён қилди:
-Ўртада дарвозахона, ўнг томонда уч уй бир айвон, чап томонда ҳам уч уй бир айвон қурамиз.
Бу гапни эшитиб иш кўламини кўз олдига келтирган Фариданинг ваҳми келди:
-Сал кичикроқ қилиб қура қолмаймизми? - деди у.
-Бўладиган ишнинг вақтида бўлгани яхши, - деди Шавкат. - Тасаввур қилгин: ўнг томонда катта келининг, чап томонда кичиги “ойижон, чой ичинг”, деб хизматингни қилиб турса...
-Биз-чи,қаерда яшаймиз?
-Бизми?.. Кейинроқ этакка сен айтгандай кичикроқ уйча қурамиз. Баланд бўлмайди, битта зина билан чиқилади. Қариликнинг ҳам ҳисобини олиб қўйганман.
Шавкатнинг бу умидида “Худо хоҳласа” деган ниятнинг йўқлигидан мамнун иблис ўшанда кулиб кўйган эди. Шавкат ўшанда узоқ қариликнинг ҳисобини олиб қўйган эди-ю, бироқ, умрининг қисқа бўлиши, бир йил ичида эр-хотиннинг дунёни ташлаб кетиши мумкинлигини ўйламаганди.
Пойдеворга биринчи ғишт қўйилаётганда ҳам иблис шу атрофда ивирсиб юрган эди. Уста қўлига ғишт олмай туриб хайрли дуо қилаётганида уни титроқ босди. Етти қат ернинг тагига кириб кетай деди. Лекин дуонинг кучини кесиб ташламай туриб нари кетишни истамади. Чидаб, пайт пойлаб, кутди.
-Қани, мулла ака, тангаларни беринг, - деди уста.
Шавкат устанинг кечаги гапи билан тўплаб қўйган тангаларининг ярмини тўнғичига, ярмисини кенжасига берди. Тўлқин тангаларини ўнг томондаги уй бурчагига биттадан қўйиб чиқди. Уста пичирлаганича дуо қила-қила тангалар устига лой ташлаб, ғишт бостирди. Саттор тангаларини маҳкам чангаллаганича устанинг ҳаракатларига тушунмай қараб тураверди.
-Ҳа, той бола, сен нега пулларингни қўймаяпсан? - деб сўради уста унга кулиб қараб.
-Амаки пулни нега қўйяпмиз? - деб сўради Саттор.
-Таомили шунақа-да, бу уйга Аллоҳ хайру барака, ҳотиржамлик беради. Ака-ука тотув яшасанглар, Аллоҳ сенларни бою бадавлат қилади. Иноқлик бўлмаса - уйдан барака қочади.
Саттор “таомил”, “хайру барака” деган сўзларга тушунмасди. Шу сабабли чангалидаги тангалардан ажралишни истамай яна бир оз турди. Шавкат ўғлининг бу ҳолатини англаб кулимсиради-да, қўлидан етаклаб чап томондаги уй бурчагига бошлади. Эвазига қоғоз пул ваъда қилингач, Саттор тангаларини бурчакларга чаққон равишда қўйиб чиқди.
Бу онда кўчанинг нариги бетидаги уй томондан шовқин эшитилди. Уста савол назари билан Шавкатгақаради.
-Ака-укаларга ёнма ён уй теккан экан, - деди Шавкат унга жавобан. - Қозиқнинг ўрни талаш. Ука “ярим қадам нари бўлсин”, дейди, акаси:”тўғри қоқилган, тегма”, дейди. Бир ҳафтадан бери шунинг жанжали.
-Битта ривоят бор, - деди уста, жанжал бўлаётган томондан кўз узмай. - Икки одам шуларга ўхшаб “бу ер меники, йўқ, меники!” деб жой талашаётган экан, ер тилга кириб “Э, нодонлар, талашмаларинг, икковинг ҳам меникисан”, деган экан.
-Яхши ривоят экан, - деди Шавкат мийиғида кулиб. - Аслида одам боласига икки қарич ер кифоя.
-Икки қулоч еру икки қулоч оқ сурп, - деб изоҳ берди уста. - Дунёни талашиб-талашиб етишганимиз шу бўлади. Лаҳадга бир сандиқ тилласи билан қўйилган одамни ким кўрибди?
-Қўйилди, деб тасаввур қилайлик, фойдаси борми?
-Гапингиз тўғри. Энг аввало шу тиллани қандай топганига ҳисоб беради. Шунча тиллани ҳеч қачон ҳалол йўл билан топиб бўлмайди. Демак, йиққан дунёси ўзининг бошига бало бўлади. Қолаверса, қил кўприкдан тилла тўла сандиқни миниб ўтмайди.
-Фикрингиз хурофот бўлса ҳам қизиқарли, - деди Шавкат.
-Сизга ўхшаган олим одамларнинг шу одатларингиз чатоқ. Қиёматдан гап очилса, дарровда хурофот деб маломат қиласизлар.
-Илм шунақа бўлади, уста ака. Бор нарсани бор деймиз, йўқ нарсани йўқ деймиз. Одам туғилади, яшайди, ўлади. Тамом. Бошқа гап йўқ.
-Мулла ака, мен оми одамман. Гапингизга қарши бўлсам ҳам бир нима дея олмайман. Келинг, мен ғиштимни терай, сиз ўша илмингизни қилинг. Қолганини қиёматда Аллоҳнинг ўзи бир ёқликқилиб олар.
-Яна қиёмат дейсиз-а?
-Мулла ака, сиз ишонган илмингизда қаттиқ турасиз, мен ишонганим Аллоҳдан қайтмайман. Келинг, бошқа гаплардан гапиринг. Биров Аллоҳга қарши бир нима деб қўйса қаттиқ ғазабланадиган одатим бор. Ишни бошламай туриб аразлашмайлик.
-Жоҳил бўлсангиз ҳам доно экансиз. Тамом. Бошқа гап йўқ.
Ўзига “жоҳил” жандаси кийдирилганидан устанинг астойдил жаҳли чиқса-да, тинчлик сулҳини ўзи таклиф қилгани учун қарши сўз айтмади. Бу орада кўчанинг нариги бетида даҳанаки жанг олиб бораётган оға-инига иблис “сўкиб хумордан чиқармидинг, жағига мушт сол!”, деб акага фитна қилди. Фитна амалга ошгач, укага: “кетмонни олиб елкасига бир туширгин, эси дарров ўзига келиб қолади”, деб васваса қилди. Иблиснинг бир гапини икки қилишни ўзига ор деб билган ука кетмонни қўлига олди. Иблис энди хотинларга: “Шундай томошадан четда турасанларми, аралашларинг, бир-бирларингни юлсаларинг бу дунёдан беармон кетасанлар. Овсинининг сочини юлмаган, юзини тимдаламаган хотин бу дунёда яшадим, демаса ҳам бўлади”, деган қутқу билан уларни ташланишга шай қилди. Аммо кетмоннинг қўлга олиниши Иблиснинг бу режасини бузиб юборди. Аканинг хотини эрини ҳимоя қилиш, уканинг хотини эса эрини бу жиноятдан тўхтатиб қолиш билан овора бўлиб қолишди.
Буни кўриб турган уста қўлидаги ғиштни ташлади-да, жанжалкашлар томон югурди. Уканинг кўлидаги кетмонни бир силташда тортиб олиб четга улоқтирди. Кейин икковини аканинг омонат қурилган чайласи томон бошлади. Хотинларни чайлага яқинлаштирмади. Унда анчагача қолиб кетди. Кейин ёнидаги буклама ўлчагични олди-да, ҳар иккала ҳовлини ўлчаб чиқди. Ҳар ўлчаганда тушунтириб турди. Ниҳоят, ўртага қозиқ қоқди. Ака-ука ихтиёрсиз равишда бир-бирига қўл бериб шу ажримга рози бўлишди-ю, иблиснинг тўйини расво қилишди. Иблис бунда енгилса-да, кўнглидаги бир ишни бажариб олди: ҳамма жанжал билан овора бўлиб турганида Сатторнинг уй бурчакларига қўйган тангаларига нафасини уфурди.
Орадан ўн тўққиз йил ўтиб, Ободхон айнан шу уйга келин бўлиб тушди.
Уста ака-ука жанжалига бефарқ қараган Шавкатдан чинакамига ранжиди. Шомга қадар пойдеворнинг бурчакларини расо қилиб берди. Кечки овқатни емай жомакорини йиғиштирди.
-Мулла ака, менинг ишим ўхшамай қолди. Ўйлаб қарасам, йўл менга узоқлик қилар экан. Мен бир кунлик ишимга розиман, сиз ҳам бир кунлик нон-тузингизга рози бўлинг, - деди-ю, кетди.
Шавкатнинг лафз, оқибат, номардлик деган гаплари жавобсиз қолаверди. Уста Шавкатнинг назарида ғишт терувчилик ҳунари билан рўзғор тебратувчи оми бир одам эди. Шу боис унинг аҳдини нодонликка йўйиб кўя қолди. Бошқа уста топиш ташвишига йўлиқтиргани учун бир-икки кун орқасидан сўкиб юрди-ю, кейин унутди. Иблис эса устанинг кетганидан ғоят шод эди. Кувонмасинми! Ахир шу уста ишлаётган жойга яқинлашишга юраги дов бермасди. Ғиштни тераётиб ҳар “бисмиллаҳ!” деганида баданига худди ўткир мих қоқилгандай бўларди. Иблиснинг куни туғди. Чунки у одам иблис учун оддий ғишт терувчи эмас, ўн бир ёшидаёқ ҳофизи қуръон мартабасига етган иймон эгаси - Умар қори эди. Ўн бир ёшидан бери иблиснинг жонини қийнаётган уста ўша куни бир янглишди: Шавкатга аччиқ қилиб кетиб қолди. Иймон эгасининг вазифаси аразлаш эмас, даъват қилиб, адашганларни ҳидоят топишларига ёрдам қилиш эканини унутди. Шавкатнинг жоҳиллигига тоқат қилолмади, сабри ожизлик қилди. Бу гуноҳини кейинроқ англаб етди, тавба қилди. Тавбасининг қабул бўлган-бўлмагани бизларга номаълум, валлоҳи аълам!
Субҳи содиқ ҳеч бир хонадонга хиёнат қилмай барчаникига ўз вақтида баравар кириб келади. Бандаларнинг айримлари тонг хушхабарини янги кунга етказгани учун Яратганга шукрлар қилиб кутиб олса, баъзилари тўйиб ухлаб олиш қасдида иблиснинг ҳузурбаҳш чойшабига бурканганича қаршилайди. Ўртаси дарвозахона, икки томони бир ҳилдаги уй ва айвондан иборат, ҳовлининг этаги битта пастак иморат, ошхона, қўйхонадан иборат бу хонадон субҳи содиқ фазилатини айниқса ёз ойлари ҳис қилиб кўрмайди. Фақат наҳорги тўй ёки маърака ошларига бориш баҳонасида турилади. Юз-кўл шошиб-пишиб ювилади-да, худди дошқозондаги ош у боргунича тугаб қоладигандай йўлга тушилади.
Дарвоқе, баёнда адашилди. Бу хонадонда яшовчи биттагина даканг хўроз субҳи содиқни қаршилайди. Қанотларини патиллатиб қувонч билан қичқиргани туфайли уйқуси бузилганларнинг қарғишига қолса ҳам бир неча соат мобайнида ҳовлида яккаҳокимлик қилиб гердайиб юради. Ободхон уйғониб, остонада пайдо бўлиши билан унинг гердайиши барҳам топади. Қирқта товуққа ҳам бас кела оладиган мағрур хўрознинг қип-қизил тожидан қон қочиб, бир томонга шалпайибқолади.
Қуёш терак бўйи кўтарилди. Дастурхон устида нонушта тайёрлаб қўйган Робия ошхонада сомса пишираётган эди. Тўлқин сомса пишишини кутмай мураббо чой ичиб ўтирганида тўнғичи Салоҳиддин талабалик кийимини кийиб чиқди-да, телевизорни ёқди. Милиция академиясини бу йил битирадиган Салоҳиддин уйига ҳафтада бир-икки келиб турарди. Кеча шом қоронғусида кириб келганида амакиси оиласининг ташвишидан хабар топиб, ўзича “энди зўр ғалвалар бошланса керак”, деб ўйлаган эди. У отасидан фарқли ўлароқ, ҳар икки оила орасидаги муносабатни зийраклик билан кузатар, келажакда кўнгилни ёритадиган нур кўринмаётгани учун уйга иложи борича кам келишга уринарди. Кеча онаси овсинининг қандай балога учраганини айта туриб “ҳамма умид аданглардан, ёрдам бермасалар биз балога қоламиз, ўқишингдаги домлаларингдан суриштириб кўргин, уларнинг танишлари кўп бўлади, эрталаб кетишингдан олдин адангларга сенам тушунтир”, деган эди. Салоҳиддин ота-онасининг феълини яхши билгани учун Робиянинг гапига “хўп”, деди-ю, бироқ, мураббо чой ичиб ўтирган отасига индамай қўя қолди. Уйқуси яхши ўчмаган кичик укаси Нуриддиннинг хўроз орқасидан юришигақараб ўтираверди.
Қаршидаги уйда ҳам ҳаракат жонланди. Саттор ётоқхонадан майкачан чиқиб келиб, кечқурун йиғиштирилмаган дастурхон устидаги рангли ширин сувдан ичди-да, керишиб олди. Кейин лабига сигарет қистириб, тутатди. Телевизорни ёқиб, ошхонада турган хотинига:
-Чойни офтобда қайнатяпсанми, бўлсангчи тезроқ, - деди.
-Ҳозир, ҳозирей, газ ўлгурам пасайиб кетди, - деди Ободхон норози оҳангда. Сўнг ўзига ўзи гапиргандай, аммо эри эшита оладиган баландликда давом этди:-Сомса пиширяпти шекилли. Шу сомсаси ўлгурни бошқа пайтда пиширса бир жойи камайиб қолармикин. Атай қилади бу ўргумчак.
Робия қайнота-қайнонасидан қолган ошхонадан фойдаланарди. Гарчи бу ошхона икки оила ҳожатини чиқаришга мослаб кенггина қилиб қурилган бўлса-да, ёғин-сочин кунлари ҳовли орқали қатнашга эринган Ободхон айвоннинг бир четини ажратиб, газ плитаси ўрнатиб олган эди.
Пишган сомсаларни икки лаганчага солган Робия биттасини очиқ турган дераза орқали эрига узатиб, иккинчисини кўтариб Ободхон томон юрди.
-Вой, нима қилардингиз, овора бўлиб, кеча қайнингиз заказ сомса олиб келган эканлар, ейилмай шундайлигича турувди-я!-деди Ободхон узатилган лаганчага истамайгина қўл узатиб.
Робия “эрталабки насиба”, деб изига қайтмоқчи эди, Ободхон гапга тутиб қолди:
-Муллакам жа-а кеч келдиларми? Кечаги гапни сўраб кўрдингизми, опа?
Робия ҳудди айбдор одамдай овсинидан кўзини олиб қочди:
-Сўрайдиган мавриди бўлмади. Жуда чарчаган эканлар. Ҳозир чой ичиб олсинлар, бафуржа гаплашаман.
-Сўраш шунчалик қийинми, опа. Ҳозир чойларини ичволиб яна ишга шошиб қолмасинлар. Кун ўтгани сайин иш қийинлашиб бораверади. Юкнинг ичида айнийдиган молларам бор, - деди Ободхон зарда билан.
-Ободхон, ўзингиз юрақолинг, бирга чой ичамиз.
-Вой, опажоним, ҳозир томоғимдан чой ўтадими? Икки кундан бери нафас олишимнинг ҳам тайини йўқ. Қилтомоқ бўлиб қолганга ўхшайман
-Қўйинг, Худо сақласин, совуқ нафас қилманг, - Робия шундай деб изига қайта бошлади.
Ободхоннинг айтадиган гапи тилга кўчмай қолди. Тил учига келиб қолган захар сўзи тилдан учмаса Ободхон вужудини чўғдек куйдира бошларди. Бунга йўл қўймаслик учун у тезроқ чора топиши шарт эди. У овсини бериб кетган лаганчани стол устига зарда билан қўйди-да, ҳовлига қаради. Райҳонлар орасини титиб юрган хўрозга кўзи тушди-ю, чорани топди:
-Ҳой, Нуриддин! Хўрозинг ўлгурни инига қама, деб неччи марта айтишим керак! Қара, ҳаммаёқни титиб юборди-я, яшшамагур!
Нуриддин кеннойисининг овозини эшитиб шошиб қолди. “Бу райҳонларни, бу гулларни менинг ойим экканлар, атрофини ҳам ўзлари супурадилар”, деган гап хаёлига ҳам келмади. “Хўрозингнинг калласини шарт узиб ташлайман”, деган пўписани кўп эшитган бола шу даҳшатли ишнинг амалга ошиб қолишидан қўрқарди. Хўроз ҳам бу хотиннинг гапига тушунадиган бўлиб қолганми, боланинг киш-кишлашини кутмай катаги томон юрди. Ободхон бу манзарага бир нафас қараб турди-да захарининг қолганини ҳам ташқарига соча қолди:
-Илойим тиқилиб ўлгина. Ҳудди эгасига ўхшаган без-а, тавба қилдим!
Робия овсинининг хўроз баҳонасида бақиргани бежиз эмаслигини билса ҳам орқасига ўгирилмади. Салоҳиддиннинг ёнига ўтира туриб беиҳтиёр:
-Мол аччиғи -жон аччиғи бўлганидан кейин томоғидан албатта овқат ўтмайди-да, - деб қўйди.
-Ўзингча нималар деяпсан? - деб ажабланди Тўлқин.
-Икки кундан бери ўз ёғимга ўзим қоврилиб, адо бўляпман, -деди Робия нолиб. - Келинингиз эрталабдан дийдиёсини бошлаяпти. У ёқда у мени қовуради, бу ёқда сиз.
-Мен сени қовураётганим йўқ, - деди Тўлқин ҳотиржамлик билан, - мен индамай чойимни ичиб ўтирибман.
-Ҳа, сиз индамайгина чойингизни ичаверасиз. Келинингизни билмайсизда, а? Унинг тилидан томган бир томчи заҳардан юзта илон шишиб ўлади.
Тўлқин қараса-ки, хотинининг авзойи бузила бошлаяпти. Бошқа хотинлардай жанжал қилиш Робияга хос бўлмаса-да, Тўлқин унинг кўнглига енгиллик бериш учун ҳазил қилди:
-Гапинг тўғри, шунинг учунам бу атрофларда илон зоти қирилиб кетган. Овсинингни кўрса суратдаги илоннинг ҳам ранги ўчиб кетади.
Тўлқин адашди. Унинг ҳазили хотини хасратини баттар аланга олдирди.
-Масхара қилманг, - деди Робия йиғламсираб, - ўша заҳарли ниш менга санчиляпти.
-Хўп, нимақил, дейсан?
Ота-онаси ўртасида бошланаётган бу суҳбат иштирокчисига айланмаслик учун Салоҳиддин сочиқни олиб, лабини артди-да ўрнидан қўзғолди. Ўғлининг аҳдини англаган Тўлқин бир қараши билан уни жойига қайтарди.
-Сен чойингни ичавер, сомсадан ол. Қани, ол, - шундай деб ўзи ҳам лаганчага қўл узатди. Кейин хотинига қараб, ўша ҳазил оҳангида давом этди:- ойижониси, сен гапиравер. Нима қил, дейсан, келинимнинг тилини кесиб итга ташлайми? Унақада бу тилни еган ит заҳарланиб ўлса, уволига ўзингқоласан.
Тўлқиннинг ҳазил ўқлари бу сафар ҳам хато кетди. Робия қўлига сочиқ олиб худди тахламоқчи бўлгандай силай бошлади. Тўлқин унинг арази бошланаётганини сезиб, ҳаракатини индамай кузатди.
-Мен сизга тўғри гапиряпман, - деди Робия ҳорғинлик билан. - Шу ҳовлида тинч яшайлик десангиз, ишини қандай қилиб бўлса ҳам тўғирлаб беринг. Сиз эрта кетиб кеч келасиз, унинг қовоқ димоғига мен қарашим керак.
-Қарагинг келмаса қарама, - деди Тўлқин қўлига олган сомсани яна қайта жойига қўйиб. - Мен ўша куниёқ Сатторга айтганман. Сенга кеча ҳам айтдим: бу ишга аралашмайман.
-Айнийдиган моллари бор экан...
-Айнийдиган моллари? Энг биринчи айнийдиган мол - унинг ўзи! Тўғри йўл билан кириб келиш керак эди. Энди менга деса ириб-чириб кетсин. Тағин ҳам қонун бунақаларни асрайди. Аслида...
Тўлқин аслида нима бўлиши кераклигини айтишга улгурмади. Робия унинг гапини бўлди:
-Унақа деманг, нима бўлганда ҳам жигарингизнинг оиласи. Мен бу хонадонга келинман. Келин ҳамманинг кўзига ҳамиша ёмон кўринади. Буларингиз ҳар қанақа ёмонликни биринчи мендан кўришади. Агар мени десангиз, ўша савил қолгур молини олиб берасиз.
Бу шарт Тўлқинга малол келиб хотинига норози қиёфада қараб қолди. Унинг назарида Робиянинг бунақанги қатъий тарзда гапириши ножоиз эди.
“Агар мени десангиз...” Робия илгари ҳеч бунақа демаган эди. Агар овсини билан юз кўрмас даражада уришиб “Ё мени дейсиз ё уларни!” деса эҳтимол бу шартни бажариш Тўлқинга унча оғир бўлмас эди. Ҳозирги ҳолат... Робия улар томонда. Бу томонда унинг бир ўзи...
Эрининг ўйланиброқ қолганини кўрган Робия ҳужумни давом эттириш мақсадида бармоғидаги икки узукни ечиб унинг олдига қўйди.
-Бу яна нимаси? - деди Тўлқин энди бир оз зардали оҳангда.
-Шуни сотиб ҳаражатига ишлатасиз. Бунақа матоҳ топилади. Орадаги оқибатни бузманг.
Бу гап Тўлқинни портлатиб юбораёзди:
-Нима дединг?! Оқибатни мен бузяпманми? - у шундай деб ўрнидан туриб кетди.
Отасининг қистови билан олган сомсани есамми-емасамми, деб иккиланиб ўтирган Салоҳиддин уни қайтариб жойига қўйди-да, лабини яна бир марта сочиққа артиб ўрнидан тургач, эр-хотин орасидаги можаро ўз-ўзидан тўхтади.
-Мунча шошяпсан, ҳали эрта-ку? - деди Робия ҳам ўрнидан қўзғолиб.
-Кеча автобус кутиб кеч қолай дедим. Вақтлироқ бора қолай, - деб баҳона қилган Салоҳиддин “ёлғоним сезилиб қолмасин”, деган фикрда онасининг нигоҳидан кўзини олиб қочди.
-Болага тинчгина чой ичирмасанг, ўтириб нима қилади? Боравер, - деди Тўлқин ўғлига қараб.
Робия эрининг танбеҳига аҳамият бермай, ўғлининг елкасини силади.
-Бугун вақтлироқкеларсан?
-Бугун... - Салоҳиддин онасига тайинли жавоб қайтаришга иккиланди, - бугун келолмасам керак. Тадбирлар бор экан.
Робия ўғлининг бу баҳонасига ишонгандай бўлди. Ўғли нарсаларини олиш учун хонасига киргач, эрига қарши бошлаган ҳужумини бошқа томондан давом эттирди.
-Охирги курсдагилар казармада бир кун ҳам қолишмас экан. Бориб гаплашинг. Менинг боламни нега ҳадеб олиб қолаверишади?
-Биз ўғлинг билан тўрт йил аввал келишиб олганмиз: мен академиясига бормасликка сўз берганман.
-Унда ўзим бораман.
-Агар ўғлингнинг ўртоқлари орасида иснодга қолишини истасанг боравер. Ўғлингга бир қара-чи, эмиш ёшидан ўтгандир, а?
Салоҳиддин чиқиб, пичингга яраша жавоб излаётган Робия чорасиз қолди. Ўғли ёноғидан ўпиб хайрлашаётганида Робия уни билагидан ушлади:
-Тўхта, ўтир, - деди. Ўғли омонат тарзда ўтиргач, эрига қаради:-Адаси, индамай кетавермасин, дуоқилинг.
Тўлқиннинг узундан узоқ дуо қилиш салоҳияти йўқ эди. Шу боис қисқагина:
-Омийн, омадингни берсин, Аллоҳу акбар!-деб қўя қолди.
Бу дуодан қониқмаган Робия билганича давом эттирди:
-Омийн, тупроқ олсанг олтин бўлсин, олтин бошинг Худонинг паноҳида бўлсин. Кўрганинг тўй бўлсин, еганинг қўй бўлсин. Ёмон кўзлардан Худонинг ўзи асрасин. Худо бизга ҳам яхши келин ато этсин, - дуо шу ерга келганида Робия боя сўрамоқчи бўлган гапини эслаб қолди:-Холанг айтган қизни қачон бориб кўрасан?
-Имтиҳондан кейин, ойижон, ҳозир вақтим йўқ.
-Имтиҳондан кейин, деб юравер-чи, шундай попукдеккина қиз-а! Биров илиб кетганидан кейин чапагингни чалиб, аттанг, деб қоласан, бола!
Турмоқчи бўлиб ўрнидан қўзғолган Салоҳиддинни Робия қайтармоқчи эди, Тўлқин аралашди:
-Гапни чўзма, боланг шошиляпти. Дуо қилятувдинг. Қани, келган жойидан: егани қўй бўлсин.
Робия эрининг киноясидан бир оз ранжиб, норозилик билан:
-Мендан кулманг, гапим эсимда турибди, - деди-да, дуони ниҳоясига етказди:-Омийн, йўлларинг ҳамиша ойдин бўлсин, ака-укаларнинг оқибати то қиёматга қадар мустаҳкам бўлсин.
Салоҳиддин онасини яна бир ўпиб, чиқиб кетгач, эр-хотин гапларини йўқотгандай жим қолишди. Тўлқин ишга шошмаётган эди, шу сабабли яна чой ичиш мақсадида жойига ўтирди. Робия пиёлага чой қуйиб эрига узатди-да:
-Ота бўлиб тузукроқ дуо қилишни ҳам билмайсиз, - деб гина қилиб қўйди.
-Шунақами? - деди Тўлқин хотинига синовчан қараб. - Сенинг дуойинг тилингда, сайрайверасан. Меники мана бу еримда, - шундай деб кафтини чап кўкрагига қўйди.
Робия “шунисига шукур” деб, яна бир оз жим қолди. Кейин синиқ овозда сўради:
-Ойим раҳматли ўлишларидан олдин “оқибатли бўлинглар”, деб кўп дуо қилувдилар, эсингиздами?
-Эсимда... - Тўлқин ҳорғинлик билан аста уф тортиб қўйди. Робия ўша синиқ овозда гапини давомқилди:
-Сизлар... бунақа бўлиб қолдинглар... Дуолари қабул бўлмаганмикин? Вой Худойим-ей...
Ҳозиргина эзгин руҳга тушган Тўлқин бу гапдан кейин аччиқланди:
-Дуо қабул этилиши учун бу ёқдагиларда инсоф бўлиши керак, ақл бўлиши керак, - деди баландроқовозда.
-Сиз акасиз, тушунтиринг.
-Ҳозир уларнинг қулоқларига доллар қўрғошиндай қуйилиб қолган. Гап ўтмайди.
-Гап ўтмаса... шундай юраверасизларми?
-Юришимизга нима бўлибди? Укам салом беради, мен алик оламан. Ҳозирча шу ҳам етади.
“Шу ҳам етарли...” Робия эрининг совуққонлик билан айтган бу гапларига нима деб эътироз билдиришни билмай лол қолди. Нима десин: “наҳот ака-уканинг муносабатига шу салом-алик кифоя қилса? Меҳр-оқибатнинг чегараси шу даражада торми?” десинми? Ёки: “адангиз билан ойингиз бу қўшқанот уйни шу мақсадда қуриб сизларга ташлаб кетишганми?” дегани маъқулми? Буларни аввал айтган, жавобига эрининг норози қараши билан тақдирланган эди. Ҳозир айтса ҳам шундан бўлак ҳолат юз бермайди.
Робиянинг назарида ҳовлига бомбалар кўмиб ташланганга ўхшайди. Бомбалар йўқотилиш ўрнига ҳар куни яна биттадан ёки иккитадан янгиси кўмилаверади. Бечора шу бомбалардан бирортасини босиб олиб портлаб кетмайин деб ҳадиксираб юради. Овсинининг моли муносабати билан янада кўп, янада даҳшатли бомбалар кўмилдики, оёқ босишга энди жой ҳам қолмади. Эҳтимол шуларни айтгани маъқулдир? “Жон адаси, молини бир илож қилиб олдириб беринг, бўлмаса бу бомбалар бирин-сирин портлашни бошлайди”, деса-чи? У жон куйдириб айтадиган гапларига совуққон оҳангдаги “ваҳима қилаверма, сен қўрқаётган бомбаларнинг ҳаммаси пиёз пўстидан ясалган. Буларнинг бурнига сув кириши керак, шунда кўзлари очилади”, деган жавобни эшитмайдими?
Робия шундай фикрлар билан гапга тараддудланиб ўтирганида Тўлқин ҳовлидаги катак олдидан жилмаётган ўғлини чақирди. Нуриддин “Лаббай адажон, ҳозир”, деди-ю, лекин ўрнидан жилмади.
Нуриддин ўн йилга яқин умр кўриб, кўп нарсаларга ақли етадиган бўлди. Лекин катталарнинг гаплари, ишлари, ўзаро муомалаларига тушуна олмайди. Ҳозир ҳам бир муаммони ечолмай гаранг: “шундай катта ҳовли турганида бу хўрозни нима учун катакка қамаш керак? Гулларнинг орасини титса нима бўпти? Шундай чиройли, гапга тушунадиган ақлли хўрозни нима учун ёмон кўришади?” Нуриддин саволига жавоб топа олмайди. Баъзан шунга ўхшаш саволни катталардан сўраса “ҳали ёшсан, ақлинг етмайди” деган жавобни эшитади. Ақли етиши учун яна неча йил сабр қилиб улғайиши лозимлигини эса ўзича тахминан ҳисоблаб қўйган. Саккиз ёки тўққиз йил. Кўпи билан ўн йил. Ана шунда ката бўлади. Кейин юзта хўроз сотиб олади... Шундай ширин орзу билан ўтирган болага отасининг чақиргани, сомса ейишга таклиф қилгани унча таъсир этмади.
Ўғлининг индамай ўтиргани Робияни пича ҳавотирга солиб, у ҳам чақирди. Нуриддин эринибгина ўрнидан турган дамда телевизорда гапираётган қизнинг “Кўрсатувимизни тайёрлаётганимизда узоқ Кореядан хушхабар олдик”, деган сўзлари эр-хотин диққатини тортди. Шу пайтга қадар ундаги гапларга ҳам, ашулаларга ҳам парво қилмаётган эр-хотиннинг бу эътиборлари бежиз эмас. Ўртанча ўғиллари Баҳриддин мусиқа чолғувчилари танловига кетганидан бери Корея мамлакати тилга олиниши билан икковларининг диққатлари шу хабарга қаратилади. Бу сафарги хабар уларнинг тутаб турган ташвишларини нари суриб, кўнгилларида шодлик алангасини ёқиб юборди. Робия шошилганича туриб, телевизорнинг овозини баландлатди. “Хабарингиз бор, у ерда шарқ халклари орасида кенг тарқалган пуфлаб чалинувчи чолғулар ижрочиларининг халқаро кўрик-танлови бўлаётган эди. Мазкур танловда Миллий консерваториямизнинг биринчи босқич толиби Баҳриддин Садировнинг найда ижро этган куйлари юқори баҳоланиб, гран-при - олий совринга муносиб кўрилди. Ўзбек санъатининг халқаро миқёсда эътироф этилиши барчамиз учун қувонарли ҳолдир. Баҳриддин сафарга кетиш олдидан студиямиз меҳмони бўлган эди. Ҳозир видеотасмага ёзиб олинган суҳбатни эътиборингизга ҳавола қиламиз”.
Шу топда ота-она учун атрофдаги барча овозлар тинди. Ҳатто юракларининг дукури ҳам эгаларига ҳалал бермаслик учун товушини пастлатгандай бўлди. Агар бир куч дунёдаги борлиқ шодликларни тўплаб келса Робия билан Тўлқиннинг қувончлари ҳузурида арзимас бўлиб қолармиди. Уларнинг бу ондаги ҳолатларини баён этмоққа қалам ожиз. Бундай хушнудликни фарзанди камолидан маст бўлган одамгина ҳис қила олади.
Робия телевизорнинг яқинига сурилди. У ўғлининг тасвирини шу телевизорга қўшиб қучоқлагиси келарди. Агар бирон қайғу ҳақида сўз кетса “Бунчалар ғам-аламга юрак қандай чидади экан?”, деб қўйилади. Шодлик ҳам шундай: киши олам-олам шодлик сели оқими остида қолса юракнинг чидаши қийин. Эр-хотинни ҳозир юракларининг аҳволи қизиқтирмайди. Улар учун ҳозир дунёда битта шу телевизор ва ундаги ўғилларининг тасвири мавжуд. Дастлаб суҳбат
қулоқларига ҳам кирмади. Тасвирга маҳлиё бўлиб ўтираверишди. Қувонч вулқони сал босилгандай бўлгач, сўзлар ҳам эътиборларини тортди.
-Мен халқаро танловда ўзим ижод қилган “Соғинч” деган куй билан иштирок этмоқчиман, - деди Баҳриддин.
-Куйнинг номини нима учун “Соғинч” деб атадингиз? - деб сўради суҳбатдош қиз, - Сизнинг ёшингизда айтайлик, “Муҳаббат наволари” ёки “Ишқим садолари” дейиш тўғрироқ бўлмасмикин? “Соғинч...” Агар сир бўлмаса айтинг-чи, қайси қизни соғиниб ёзгансиз? Балки ўша қиз ҳозир сизга қараб ўтиргандир?
Баҳриддин дарров жавоб бермади. Кўлидаги найга тикилиб турди. Кейин ота-онасининг тикилиб турганини билгандай хаста овозда жавоб қайтарди:
-Куй қизга аталмаган... Бу куй... бобом билан бувимга бўлган соғинчим...
Баҳриддин яна найига тикилиб турди-да, сўнг лабига яқинлаштириб чала бошлади. Куй аввалига узоқлардан эшитилгандай бўлди. Тасвирда куйга мос равишда поёнсиз боғлар кўринди. Баҳриддин найни гўё нафас олмасдан чалаётгандай эди. Куй узилмасдан давом этарди.
Гуллаган боғлар умрини яшаб бўлди, ҳазонрезги бошланди...
Тасвир ортида кимдир хазин оҳангда шеър ўқий бошлади:
Шеърнинг сўзларини эшитиб Робия сергак тортди. Бу сўзлар унга таниш эди. Қаерда ўқигани ёки эшитганини дарров эслай олмади.
Ҳа, эслади: ёзув столи устидаги бир варақ қоғозга ёзилган шеър эди у. Робия уни ўқиб ғоят таъсирланган эди. Ўғлидан “Буни ўзинг ёздингми?” деб сўраганида Баҳриддин “ҳа” ҳам, “йўқ”, ҳам демай жилмайиб қўйган эди. Робия ўша онни ёдлаб, кўзларига яна ёш олди.
Куй хаёлни ўғирлайдиган сеҳри билан сузиб юрарди. Унинг гўё қанотлари бор эди. Тингловчиларни шу қанотларига ўтқазиб ўтмишнинг хотира дунёсига учириб борарди...
Сўз тинди...
Куй ҳам тинди...
Ҳориж атирсовунларининг афзалликларини мақтовчи реклама бошланди.
Рекламани эшитишмади.
Куй ва шеър сеҳри элтиб кўйган хотира дунёсидан улар қайтганларича йўқ. Бу дунёнинг кўнгилга юпанч берувчи нафаси билан биргаликда дилни тилим-тилим қилувчи ошпичоқлари ҳам бор. Айни дамда ўша ошпичоқ ишга тушган, ҳозиргина шодликдан жўшаётган кўнгилларни қийноққа ола бошлаган эди.
Куйни уйғотган туйғу - бобоси ва бувиси соғинчи.
Шеърий сатрларни уйғотган-чи?
Бундай сатрлар меҳр-оқибат кўтарилган жойдагина ёзилиши мумкин. Меҳрсизликдан зада бўлган кўнгилдагина туғилади бу сатрлар.
Робия буни англади. Англагани учун кўз ёшларини дарров тўхтата олмади. Шеър Тўлқинга ҳам таъсир қилди, бироқ “буни ўғлим ёзган”, деган фикрдан узоқ бўлгани учун моҳиятига кириб бора олмади.
***
Кореядан хушхабар келганини қаршидаги уйдагилар ҳам эшитишди. Ичкари хонада кийинаётган қизлар қия очиқ эшикдан телевизорга қарашди. Ободхон эса энсаси қотиб эридан:
-Вой савил, шу таёқни пуфласа ҳам мукофот эканда,а? Қанча бераркан? - деб сўради.
-Мен қаёқдан биламан, беш-ўн минг берар.
-Долларми?
-Долларми, бошқами, сенга нима?
-Менга нималигини айтайми? Агар тузукроқ пул олиб келса, акангизга айтинг, пулларни чирт-пирт қилиб совурмасдан битта ҳовли-жой олиб чиқиб кетсин. Сиз кенжасиз.Уй ҳамма жойда ҳам кенжага қолади. Лалаймасдан ҳақингизни талаб қилинг.
-Мен талаб қилайми? - деди Саттор жаҳл билан.
Шу онда иблис усталик қилди: Ободхоннинг қўли билан унинг ярасига туз сепди. Иблиснинг режаси бўйича жаҳл оловида қоврилиган Саттор: “Мен айтайинми унга? Ўзи ақлини ишлатса бўлмайдими? Агар одамда инсоф билан акл бўлмаса шунақа без бўлиб яшаб юраверади. Унга гапиргину қочгин: дарров ҳақиқатдан сафсата сотади. У билан милиса мактабида бирга ўқиганлардан биттаси ҳозир полковник. Қурган уйини кўрсанг оғзинг очилиб қолади. “Аканг аҳмоқ, у ўзига “ҳақиқат” деган сомон уй қуриб олган”, дейди. Тўғри айтади. Бу қайноғанг одам бўлмайди”, - деб бақириб бериши керак эди. Унинг бу гапларини нариги айвондагилар ҳам эшитиши шарт эди. Кейин воқеа шунга қараб иблис йўриғида давом этаверарди. Лекин иблис сал янглишди, укада оз бўлса-да, андиша борлигини ҳисобга олмади. Бу сўзлар Сатторнинг юрагидан отилиб чиққан бўлса-да, тилга кўчишига ана шу андиша йўл бермади.
Бу орада мактаб либосларини кийиб олган тўнғич қизлари Офтобхон чиқиб уларга танбеҳ берган бўлди:
-Шунақа пайтда бирам гапинглар кўпайиб кетади-ки, эшитгани ҳам қўймайсизлар, - деди у.
-Нимани эшитасан? - деди онаси зардали овозда.
-Баҳриддин гапирди-ку?
-Гапирса гапирибди, нима бўпти, осмон узилиб ерга тушибдими? Ҳозир замон ўзи шунақа тескари: қарқуноқдан булбул чиқадиган бўлиб қолган.
Офтобхонга бу гаплар ёқмади: “Вой, ойи-ей” деб қўйди норози оҳангда.
-Нима, “ойи-ей!”, - деди Ободхон зардали оҳангидан воз кечмай. - Саҳармардонда қаёққа отланиб олдинг?
-Синф раҳбаримиз бугун вақтлироқ келинглар, деганлар. Маслаҳатли гаплари бор экан.
-Маслаҳатни шунақа саҳармардонда қиларканми? - деб сўради Ободхон қизининг гапига ишонқирамай.
Қия эшик остонасида турган Ойниса бу гапдан кейин она-бола орасида тутаётган ўтга мой сепмоқчи бўлди. Саттор ичкўйлакда, сочлари таралмаган ҳолда чиқиб келган қизига ўқрайиб қаради-ю, кейин юзини буриб олди. Ойниса отасининг норозилигини англамай онасига юзланди:
-Вой, ойижон, қизингиз кўчада ёлғиз юришга қўрқади-ку? Миршаб акажониси кўчадаги бобовлардан ўтқизиб қўймаса, мактабига етиб боролмайди-ку, бечора!
Бу пичингдан ғазабланган Офтобхон синглисини биқинидан чимчилаб олди. Оғриқдан чинқириб юборган Ойниса жавоб қайтармоқчи эди онаси ўртага тушди.
-Кир, ичкарига! Ювиқсиз бетинг билан чиқма, деб минг марта айтдим, сенга.
-Ҳадеб шунингизнинг ёнини олаверасиз, унинг юришини ҳамма билади, - деди Ойниса йиғламсираб.
-Билса билаверсин, - Ободхон шундай дейишга деди-ю, Офтобхонга қовоқ уюб қаради. - Юрса акаси билан юрибди. Бегонамас, амакисининг ўғли.
-Ҳа... акаси... - Ойниса янги фитнани бошламоқчи эди, Саттор унга қараб бақирди:
-Ўчир овозингни! Ҳамма нарсага бурнингни тиқаверма, сен қиз.
-Сиз аралашмай туринг, адаси, - деди Ободхон.
-Нега аралашмайман. Кеча бунинг кийган кўйлакни кўрдингми?
-Кўрган бўлсам нима бўлибди?
-Она бўлиб сен индамай мен гапирайми? У кўйлак эмас, бир бало-ку! Киндигигача кўриниб турибди-ку?
-Сиз аралашманг. Ёшларнинг хоҳиши шу. Хоҳлаганини кияди, - деб баҳсга кескин якун ясаган Ободхон қизига:-Кир, ичкарига, - деб буюрди, сўнг тўнғичига юзланди:-Ҳов бирда ҳам қадамингни билиб бос, бу миршабдан узоқроқ бўл, девдим, а?
-Ҳаммаси бўлмаган гап, - деб йиғламсиради Офтобхон, - Бу шпионингиз тўқийверади. Ўзингиз айтдингиз-ку: биз ака-сингилмиз.
-Шунақами? - деди Ободхон киноя билан. - Яхши, тўйинггача ака-сингил бўлиб юравер.
Бу гапдан Офтобхон сесканиб тушди:
-Қанақа тўй? - деб сўради ҳавотир билан.
-Биз, - Ободхон шундай деб эрига қараб қўйди, - сени унаштириб қўйдик.
-Қанақасига? - Офтобхон отасига нажот кўзи билан қаради. Хотинининг гапи Саттор учун ҳам янгилик эди. Шу боис қизидан кўзини олиб қочди.Отасининг аҳволини англаган қиз онасига қараб:-Қачон? - деб сўради.
-Бунга анча йил бўлган. Шу кузда Худо хоҳласа тўй. Манави савил қолгур ишим тўғри бўлса, пулига Италиянинг мебелини оламан, деб ният қилиб қўйганман. Сенинг сепинг шу шаҳардаги энг зўр сеплардан бўлади.
Офтобхон ҳозир сеп ҳақида ўйлайдиган аҳволда эмасди. Унинг ҳатто гапиришга мадори ҳам қолмагандай эди. Жим ҳам туролмасди. Шу боис лаблари титраган ҳолда:
-Мен... ҳеч кимга тегмайман, - дейишга куч топди.
-Бу дунёда эрга тегмайдиган қиз бўлмайди, билдингми!-деди Ободхон қатъий ҳукм тарзида.
-Ойи... - деди Офтобхон йиғламсираб.
Ободхон қизига чимирилиб қараб нимадир демоқчи бўлган эди, Саттор гапга аралашди:
-Бўпти, боравер, мактабингга кеч қолма, - деди. Кейин хотинига қараб танбеҳ берди:-Бунақа гапларни оёқ устида гаплашмайди.
Бу танбеҳ Ободхонга ёқмаса ҳам индамади. Одамлар орасида “яхши хотин битта гапдан қолади” деган нақл юради. Ободхоннинг яхшими ё ёмон хотин эканини билмаймиз-у, аммо йилда уч-тўрт марта бўлса ҳам битта гапдан қоладиган вақтлари топилади. Алҳол шундай оламшумул воқеа содир бўлдиким, Саттор Худога шукур қилса ҳам арзийди.
Офтобхон араз ҳолатида чиқиб кетгач, Саттор хотинига савол назари билан қаради:
-Ҳа, хўжайин, - деди пичинг билан, - Менсиз қиз унаштирадиган бўлиб қолибсизми?
-Хаҳ,пичинг қилмай қўя қолинг, шу гапга ишондингизми? Бир попугини пасайтириб қўйгим келди-да. Шунақа деб турмасам, бу қиз ўлмагурнинг кўзи миршаб жиянингиздан узилмайдиган бўлибқолган.
-Энди шу етмай турган эди.
-Ҳа-да! Мактабни битириши билан узатиб юбориш керак. Яна уни ўқисин, деб юрманг.
-Мен уни ўқийди, дебманми?
Уларнинг суҳбати шу ерга келганда телевизордаги реклама тугаб, яна Баҳриддин кўринди. Суҳбатдош қиз Баҳриддиннинг қўлидаги найни олиб аввал у ёқ бу ёғини қаради, кейин пуфлаб чалмоқчи бўлди. Ўзининг ношудлигидан уялгандай найни эгасига қайтариб бера туриб:
-Ажаб ва минг марта ажаб, - деди ҳаяжон билан. - Оддий дарахт шохидан ишланган бу чолғудан шунчалар сеҳр таралса. Баҳриддин, сиз билан бизга ажратилган яна бир неча дақиқа вақт бор. Шундан фойдаланиб яна бир-икки савол бермоқчиман. Айтинг-чи, сизнинг санъатга кириб келишингизга ким сабабчи? Балки ота-онангиз санъаткор бўлишгандир?
Бу саволга Баҳриддин қисқагина “йўқ”, деб қўйди-ю, лекин Ободхон бунга қониқмай телевизордаги суҳбатдош қизга қараб жаврай кетди:
-Ҳа, ота-онаси нақ санъаткорнинг ўзи! Отаси сурнайчи-ю, онаси карнайчи!-Шундай деб эрига ўгирилди:-Шуни ўчириб қўйсам бир нарса бўладими? Шуям ёниқ турса пул кетади.
Ободхон эрининг розилиги ёки эътирозини кутмасдан ўз истагини ўзи бажариб қўя қолди.
-Ўлгудай инжиқ бўлиб кетяпсан-да. Шу заҳарлигинг учун аслида сиқилиб, озиб, чўп бўлиб кетишинг керак эди, - Саттор шундай деди-ю, аммо хотинининг вазифаси сиқилиш эмас, бошқаларни сиқиш эканини ўйлаб кўрмади. Зотан, бошқаларни сиқиб сил қилиш учун яратилган хотинлардан биронтасининг шу пайтгача озганини тарих кўрмаган. Шундай бўлса-да, Ободхонга эрининг гапи сал оғир ботди:
-Шунақа деб туринг-чи, ниятингизга етиб қоларсиз, - деди минғирлаб. Кейин бирдан қатъий оҳангга ўтди:- Қани, чойингизни ичиб бўлдингизми? Турақолинг.
-Ҳа, яна нима бўлди. Кечаси жин-пин чалганми сени? Нима деяверасан?
-Акангизнинг олдига чиқинг. Гаплашинг. Меҳрибон янгачангиз кечаси сўрамабдилар. Эрчалари чарчаб келганмишлар. Кечаси яхшилаб кўнгилларини олган бўлсалар, чарчоқлари чиққандир. Мен у ўргумчак ўлгурга ишонмайман. Ўзингиз гаплашинг. Аммамнинг бузоғидай лалаймай, дангал-дангал гапиринг. Агар ишимизни тўғирлаб бермаса, биз ҳам бошқача гаплашамиз. Шунча чидаганимиз етар. Уйни бўшатиб қўйсин. Сиз адангизнинг хатини талаб қилинг. Мен адам раҳматлига роса қараганман. Иштонларигача ювганман.
-Миннат қилавермагин энди шуни.
-Сиз жим ўтириб, гапимни охиригача эшитинг: ўша хатда адам уйни бизга васият қилган бўлишлари керак. Шунинг учун беркитиб юришибди.
Саттор чуқур “уф” тортди-да, елкасидаги оғир вазифа юкини кўтаришга қийналгандай столга тиралиб турди:
-Агар уйни бизга хатлаган бўлсалар у қоғоздан умидингни узавер, деганман сенга.
-Нега умидимни узарканман? - деди Ободхон унинг йўлини тўсиб.
-Унақа хатни кўрсатадиган аҳмоқ йўқ. Аллақачон ёқиб юборишгандир.
-Агар хатни ёқишган бўлса ўзлари дўзахда ёнишади. Ёнишмаса розимасман.
-Қўйсанг-чи.
-Йўқ, барибир сўранг. Талаб қилинг!
***
Чап томондаги айвонда иблис тантанаси авжга чиққан паллада ўнг томондаги уй соҳиблари фарзандлари камолидан маст эдилар.
-Муборак бўлсин, онаси, шунақа бўлишини истардинг, умидинг юз баравар ошиғи билан ушалди чамамда.
-Мендан кўра... - энди Робия чинакамига йиғлаб юборди. Овунгунича Тўлқин унга кулимсираб қараб турди. - Мендан кўра адам билан ойим раҳматли кўришса қанчалар қувонишарди...
-Гапинг рост, - деди Тўлқин енгил хўрсиниб, - Балки... руҳлари қувонаётгандир, а? Роби, Баҳриддиннинг қайтишига тайёргарлик кўриб қўйишимиз керакмикин? Устозлари табриклаб келар, тўн кийғизмасак бўлмас. Ҳар ҳолда ҳурмати-да! Кейин... бир нарсани ўйлаб юрувдим...
-Тўхтаб туринг, эшитиб олайлик, - Робия шундай деди-ю, кейин чап томондаги уй томон қараб қолди. - Вой адаси! Вой ўлмасам!-деди ваҳима оҳангида. Бу оҳанг эрини бир зум гангитиб ҳам Қўйди:
-Ҳа, нима бўлди? - деди Тўлқин ҳавотирланиб.
-Укангиз... - Робия гапини дарров айта олмади. Бир қарши томондаги айвонга, бир эрига қараб, энди пастроқ овозда деди:- телевизорларини ўчириб қўйишди. Вой ўлмасам, шунгаям ичқораликми?..
-Адашяпсан, - деди Тўлқин укасининг айвони томон қараб қўйиб, - улар эрталабдан телевизор қўйишмайди. Бугун ҳам кўйишмаганди.
Робия “Вой...” деб эътироз билдирмоқчи эди, эри гапиришга қўймади:
-Ҳар нарсадан гумонсираверма. Кўнглингни сал кенгроқ қил. Биз кенг бўлсак, улар ҳам кенг бўлишади.
Робия гапни кўпайтирмай, кўкрагини ушлаб “Хўп, майли”, деб қўйди. Бундан фойдаланган Тўлқин мавзуни бошқа томонга бурди:
-Робия, кўрдинг-а, энди ўғлимиз ижод қиладиган одамлар қаторига қўшилиб қолди. Ижодкорларга алоҳида шароит яратиб бериш керак. Баҳриддинга алоҳида хона қилиб бермасак бўлмас.
-Алоҳида хона, дейсизми? Адам билан ойимнинг уйларини мўлжаллаяпсизми? Бўлмайди.
-Нега?
-Келинингиз омборхонасини осонгина бермас. Қўйинг, гапни кўпайтирманг.
-Унда қўйхонани бузиб, шинамгина уйча қилиб берамиз. Амал-тақал қилиб бўлсаям пионино олиш керак. Битта най билан иш битмайди.
Эр-хотин бу масалада бир тўхтамга келишга улгурмай остонада Саттор кўринди. Тўлқин “ҳойнахой янгиликни эшитиб табриклагани келгандир”, деган хайрли умидда укасини шодон кутиб олди. Хотинига “кўрдингми, ҳозиргина ёмон гумон қилувдинг, укам унақалардан эмас”, деган маънода қараб қўйишни ҳам унутмади. Укаси ўтиргач, ундан табрик сўзини кутди. Хотини берган топшириқни бажариш хаёли билан банд Сатторда табриклаш нияти йўқ эканлигини у қаердан билсин? Робия чой қуйиб қайнисига узатди. Тўлқин сомса тўла лаганчани у томон суриб қўйди. Саттордан садо чиқавермагач, Робия эрининг бояги танбеҳли нигоҳига “Қалайсиз энди, мен ҳақ эканманми?” деган маънода қараб қўйди. Тўлқин укасининг нима мақсадда чиққанини фаҳмласа ҳам билмагандай ўтирди. Сукут узоқ чўзилиши мумкин эмасди. Шу боис сўзни ўзи бошлади:
-Хурсандчиликнинг устидан чиқдинг, жиянинг халқаро танловда биринчи ўринни олибди.
-Қайси бири? - деб сўради Саттор бу янгиликни энди эшитаётгандай.
-Баҳриддин-да, - деди Тўлқин укасига тикилиб. У тергов қилаётган гумондор шахснинг ёки гувоҳнинг гапи тўғри ёки нотўғрилигини билиш мақсадида кўзларига қаттиқ тикиларди. Ҳозир укасига шундай қаради. Саттор бу нигоҳга дош беролмай, кўзларини олиб қочди. Тўлқин эса унинг ҳолатини сезмагандай гапи оҳангини ўзгартирмади. - Кореяга кетганини эшитмаганмидинг?
-Эшитувдим-у... - Саттор нима дейишни билмай чайналди. “Кирганимда дарров табриклаб кўя қолсам бўларкан”, деб ўзига ўзи танбеҳ берди. Оғир вазиятдан қутулиш учун нимадир дейиши керак эди. Калласига келган гапни ўйлаб ҳам ўтирмай тилига чиқара қолди:-нима, у ердагилар ҳам най чалишарканми?
-Худди бизникидай бўлмаса ҳам шунга ўхшаган чолғулари борда, - деди Тўлқин.
-Буни билмабман. Ўзи телефон қилдими?
Унинг бу ўйини Робияга ёқмай, гапга аралашди:
-Болам биринчи мукофотни эмас, ундан ҳам зўрини - “Гран-при”ни олибди. Ҳозир телевизорда айтишди. Бутун олам эшитди-, фахр ва ғурур билан айтилган сўздан кейин киноя ҳам унутилмади:- Сизнинг телевизорингиз яхши ишламайди, шекилли, а? Ободхонга айтинг, уста чақирсинлар.
Саттор кинояга тушунмагандай кулимсираб, акасига:
-Юварканмиз-да? - дебқўйди.
-Ювиш сендан айлансин, укажон, - деди Тўлқин. - Чиққанинг яхши бўлди. Сен билан маслаҳатлашадиган гап бор. Мана эшитдинг, жиянингнинг парвози яхши бошланяпти. Худо хоҳласа, у авлодимиз довруғини бутун дунёга таратади.. Ойнисангнинг ҳам овози яхши. Униям шу ўқишга берсанг...
-Бе, нима деяпсиз! Менинг қизим артист бўлмайди!
Бу гап эр-хотинга оғир ботиб бир-бирларига қараб олишди, аммо сир бой беришмади.
-Ўзинг биласан, - деди Тўлқин чой ҳўплаб олиб. - Ҳуллас, Баҳриддиннинг яхши ўқиб, яхши ижод қилиши учун шароитини яхшилаб берсам, девдим. Сен хўп, десанг, қўйхонанинг ўрнини бузиб, битта уйчақурсам.
Акасининг бу гапи Саттор учун кутилмаган эди: отасининг хати, уйнинг кенжага қолиши... бу масала қайда-ю, қўйхонанинг бузилиши қайда! У акасига ажабланиб қаради. Кейин унинг юзида заҳарли кулгу пайдо бўлди. Сўнг тилга кирди:
-Ий-е, ака, бу гап қизиқ бўлди-ку? Най чалишга ҳам алоҳида хона шартми? Қаерда бўлса пуфлаб юраверади-да.
-Сен шунақа дейсан-ку, лекин ижод қиладиганларга алоҳида...
Аканинг гапи чала қолди. Иблис Ободхонга бетгачопарлик дарсини ўтаётганида Сатторнинг қулоғига ҳам у-бу кириб қолганми, ҳар нечук баъзан хотинидан қолишмаслика уриниб қўяди. Алҳол шундай вазият вужудга келди:
-Алоҳида жой керак бўлса, ана, учта хонангиз бор, биттасини беринг-кўйинг.
-Барибирқўй боқмаяпсан-ку?
-Нега боқмайман? Эрта-индин сурхондарёлик танишлар бешта ҳисори қўчқор олиб келадиган.
-Шунақами?.. - Бир сакраб бу уйга ўтган иблис Тўлқиннинг қулоғига: “укангнинг шу аблаҳлиги учун кўлингдаги пиёлани от! Ҳеч бўлмаса сўк! Чидашга ҳаққинг йўқ!”деб шивирлади. Иблиснинг бахтсизлигини қарангки, Тўлқин унинг васвасасига банди бўлмади. Тўғри, орадаги келишмовчилик жари кенгайиб бормоқда эди. Бироқ, Тўлқин отаси ва онасининг “укангни сенга қолдиряпмиз, унга меҳрингни бер”, деган васиятини четлаб ўта олмасди. Сўнгги нафас билан чиққан бу сўзлар унинг қалбига муҳрланган эди. Тўлқин “Унақа бўлса майли, укажон, энди орамизда бошқа гап йўқ, чиқиб кетаверишинг мумкин”, деган маънода қаради. Саттор меровлардан эмас, бу қарашнинг маъносини уқди. Индамай чиқиб кетадиган лапашанглардан ҳам эмас, акасининг ранжиганини сезмагандай муддаосига кўча қолди:
-Ака, менинг чиққаним... келинингизнинг иши нима бўлди? Бугунга умид борми?
-Суриштирдим... таниш чиқмай турибди. Бугундан ҳам, эртадан ҳам умид йўқ.
-Ака, астойдил ҳаракат қилинса, дўзахнинг ичидан ҳам таниш топиш мумкин.
-Дўзахдан дейсанми? Дўзахга бориш учун таниш топиш шартмасдир, дейманов?
-Энди бу бир гапий-да, жудаям интизор қилиб юборманг бизларни. Ука бўлиб энди ишим тушди сизга.
-Шунақами? Тўғри айтасан, бултур қайнинг қамаладиган бўлгандаям ишинг тушмовди. Ўзим тушимда кўриб, ҳал қилиб берувдим.
-Вой-бў... шу миннат қилишингиз ёмонда.
-Миннатмас бу. Гапингга яраша жавоб қилдим.
-Хўп, биздан ўтди, узр, - Саттор шундай деб, ўтирган ерида қуллуқ қилди. Кейин терсроқ оҳангда сўради:-Нима қилайлик, кутиб турайликми ё ўзимиз борайликми?
-Менга жудаям ишонма. Истасанг ўзингча ҳаракат қилиб кўр.
-Кеннойи, эшитяпсизми? Бўш пайтингизда хўжайинингизга меҳр-оқибатдан озгина ўқиб қўйинг.
Дунё ажабтовурда! Орада баҳсли муаммо юзага келса, кимда нима бўлмаса ўшани бошқалардан талаб қилишни бошлайди. Фоҳиша бошқалардан инсофни, порахўр адолатни, ғийбатчи виждонни... талаб қилаверади. Ҳозир ҳам айни ҳолат юз берди. Робия “Меҳр-оқибатни аввал сизга ўқитиш керак”, дегиси келди-ю, ўз таъбири билан айтган бомбалардан бирининг портлаб кетишидан чўчиб, ўзини ўзи яхши гапиришга мажбурлади:
-Сатторжон, акангиз сизларга яхшилик қилмасалар кимга қиладилар? Сизлардан бошқа яна кимлари бор?
-Шуни билармикинлар?
Бу гапдан кейин Тўлқиннинг қовоқлари учди. Хотинига қараган эди, унинг меҳрли нигоҳида “битта гапдан қолинг” деган маънони уқиб, унга итоат қилди. Битта, ҳатто икки-учта гапдан қолишга қурби етарди. Лекин беҳисоб гапдан қолиш шу пайтгача ҳеч кимга насиб этмаган. Тўлқин укаси билан баҳслашишни бас қилиш мақсадида билагидаги соатига қараб олди-да, ўрнидан турди.
-Ишга кетадиган вақтим бўлди, - деб гапни қисқа қилди.
Акасининг бу ҳаракатини Саттор “Бор, уйингга жўна”, деган маънода қабул қилиб, оғринганича ўрнидан турди. Тўлқин кийимини алмаштириш учун ичкари хонага кирди. Саттор акасининг ҳаракатидан ранжиб, Робияга қараб қўйди-да, ташқарига йўл олди. Икки ўт орасида қолган Робиянинг назарида бу ҳолат бомбаларнинг портлашидан аниқ нишона эди.
Офтобхоннинг Салоҳиддинга кўнгли борлиги ҳақидаги гумон у чиқиб кетганидан кейин унутилди. Чунки бу хонадонга доир унданда муҳимроқ муаммолар бор эди. Саттор қизи билан жияни орасида муҳаббат туғилиши мумкинлигига унча ишонмасди. Ободхон ҳам ишонмас эди, бироқ ўртанча қизининг мактабдан топиб келаётган гаплари уни баъзан ўйга толдириб кўярди. У овсини билан қуда бўлишини тасаввурига сиғдира олмасди. Ободхонни бошини қотирган энг муҳим нарса - эрининг жияни куёв бўлса унинг уйга эга чиқиш хусусиндаги кўп йиллик орзуларини тириклайин қабрга кўмиб ташларди. Келишган, кўркам йигит - Салоҳиддин бу оилага куёв бўлишга арзиса-да, унинг бу мартабага эришувига йўл қўйиш мутлақо мумкин эмасди.
Баъзи йигитлар ота-оналарининг иҳтиёрларига қарши чиқмай амакилари ёки холаларининг қизларига уйланаверадилар. Айрим йигитлар эса яқин қариндошларининг қизларини ўзларига туғишган сингилдай деб билиб, улар билан турмуш қуришни истамайдилар. Қиз қанчалик гўзал бўлмасин, хушларини ўғирламасин, ака-сингиллик туйғуси ишқий туйғудан баландроқ келади.
Салоҳиддин шу тоифадан эди. Ота-онаси Офтобхонга муносабат масаласида унга бирон бир сўз айтмаганлар, Ободхон сингари гумонда ҳам бўлмаганлар. Салоҳиддин онаси, айниқса отаси томонидан шундай таклиф бўлиб қолишидан чўчирди. Чунки бундай таклифни кескин рад этишга қурби етмай қолиши мумкин эди. Айниқса кейинги пайтларда икки оила орасидаги муносабатларнинг кескинлашиб боруви уни ташвишга соларди. Қадимда икки подшолик урушнинг олдини олиш мақсадида қуда бўлишаркан. Салоҳиддин ота-онасининг шу усулни маъқул топишидан хавотирланарди. Шу ёшга қадар синглим, деб меҳр қўйиб келаётганининг хотини бўлишини тасаввур қилишга қийналарди. Унинг учун энг оғир масала - қайнонасининг
ким экани! Агар Ободхоннинг феъли-табиати бунчалар бўлмаса, ака-сингиллик туйғусидан воз кечишга эҳтимолки кўнарди.
Робия айтмоқчи, хонадонга бомбалар кўмиб ташланганини Салоҳиддин ҳам сезарди. Бомбаларнинг портлай бошлашини онаси каби у ҳам ҳавотир билан кутарди. Бомбаларни зарарсизлантириш чорасини кўп ўйларди, бироқ, тополмай қийналарди. У бир йил олдиноқ Академия казармасидан чиқиб, уйда яшаш ҳуқуқига эга эди. Бобоси ака-укага атаб қуриб кетган уйдаги кундалик машмашалар туфайли бу имтиёздан фойдаланмади. Ҳадемай, ўқиш ниҳоясига етади. Шу уйда яшашга мажбур. Кеннойисининг илмоқли гапларини, баъзан шанғишини эшитавериш, онасининг ташвишли чеҳрасини кўраверишдан ўзга чораси йўқ.
Бугун ҳам атайин вақтли чиқиб кетди. Кўчада Офтобхонни кутиш, у билан суҳбатлашиш нияти йўқ эди. Гузарга етай деганда ён кўчадан келган дўсти Мансурни кўриб тўхташга мажбур бўлди. Отаси-ю, бобосининг лақаби “қулоқ” бўлган бу йигит оилавий анъаналарига содиқ эди. Бу лақабга муносиб кўрилишларининг боиси шалпангқулоқликлари эмас. Сабаб - эзмаликни касб қилганларида. Кимдир “Буларнинг гапини эшитиш учун бекорчи қулоқ керак, агар қулоқнинг расмини чизиб кетсанг ҳам кифоя - гапидан тўхтамайди”, деган, яни кимдир “булар одамнинг елкасига чиқиб бемалол ўтириб олиб, қулоққа тепаверади”, дегану оқибатда авлод ўзига яраша лақабга эришган. Салоҳиддин Мансур билан бир синфда ўқиб дарсда жим ўтирганига гувоҳ бўлмаган. Мактабни битириш арафасида “дарсда ким кўпроқ гапиради, муаллимми ё Мансур-қулоқми?”деган баҳс кўтарилиб, муаммо ғоят мураккаблиги сабабли ечимсизқолиб кетганди.
-Агар ҳозир кўриб қолмасам, академиянгга қидириб бормоқчи эдим, - деди Мансур унга қучоқ очиб.
-Тинчликми? - деб сўради Салоҳиддин ажабланиб.
-Тинчлик тинчликмаслигини ўзинг билишинг керак. Ҳар ойнинг иккинчи, тўртинчи якшанбаси қанақа кун? - Мансур шундай деб доно савол берган каби маъноли қаради.
-Сенлар учун дам олиш куни, - деди Салоҳиддин.
-Сен учунчи?
-Мен учун... агар бошлиқлар руҳсат берса, мен учун ҳам дам олиш.
-Йўқ, сен бола, қулоққа лағмон осма. Тентак бўлсанг - “тентакман”, дегин. Ҳар ойнинг иккинчи, тўртинчи якшанбаси “улфатнинг гапи” эканини эсда сақлаш учун ҳам ақл керакми? Сени оталиққа олган мен аҳмоқман. Гапга келмасанг- мен айбдорман.
Салоҳиддин бу кунларни унутмас эди. Фақат дўстлари билан ойда икки марта ўтириш унга малол келарди. Аслида болаликда орттирган дўстдан аълороқ биродар бутун умр давомида ҳам бошқа топилмаслиги мумкин. Салоҳиддин ҳам уларни қадрлайди, соғинади. Фақат “гап”деб аталмиш зиёфатда кетма-кет таом тортилишию, чеги чегараси йўқ эзмаликлардан, номи “аския” бўлмиш бемаъни масхаралардан безиб кетади. Тағин ҳам ўртоқлари унинг ўқишда банд эканини ҳисобга олиб “аяшади”. Чунки улфатнинг ёзилмаган қонунига кўра ойда икки “гап”дан ташқари яна икки марта чойхонада ўтиришлари бор. Бунинг орасида туғилган кунларни нишонлаш, яна “ювиш”га арзирли баҳона бўла оладиган бирон тадбирни нишонлаш ҳам йўқ эмас. Ўн олти боладан уч-тўрттасигина тинмай гапириб, бошқаларнинг тоқат билан ўтиришлари Салоҳиддинни бездириб қўйган. Гапирувчиларнинг илғори - Мансурга аниқ бир мавзу белгиланиши шарт эмас. Кимдир “Бугун гинекологларнинг мажлиси бўлибди” деса, шу мавзуда сайрашни бошлаб беради. Турғунбой деганлари борки, у бир гап бошласа, охирига етгунча сабрли юракларда ҳам қон кўпириб кетади. У бозорда чиройли бир пиёла кўрганини айтмоқчи бўлса, аввал пиёланинг тарихидан келади, сўнг шу пиёланинг тупроғи қаердан олинганини таҳмин қилади. Хуллас, ярим соатлик маърузадан маълум бўладики, у бозорда пиёлани кўргану яхши жарангламагани учун олмаган. Анваржон дегани борки, сочининг учидан то оёғининг
тирноғигача мақтанишдан иборат. Шу даражада мақтанадики, охири бу мақтовларига ўзи ҳам ишониб кетиб, талтайиб ўтиради. Улфатлари орасида маъқули - Дониёр. Энг бўйи пасти, энг дўмбоғи, энг кам гапи ҳам шу. Лекин камгаплигини серовқатлиги билан суваб кетади. Уйга кириб, ўтиришдан то турилгунча ошқозон дод-фарёд қилса қиладики, аммо жағ тушмагур тинмайди.
Мансур ана шу улфатларнинг навбатдаги йиғинига даъват этиш учун бормоқчи экан. Салоҳиддин келолмаслигини айтишга тўрт марта шайланди-ю, бироқ Мансур қулоқ солмади, аввалги ўтиришларда юз берган воқеалар тафсилотидан бўшамади. Салоҳиддин бир томондан шошиб тургани, иккинчи томондан эса бу тафсилотлар бир йил олдингисидан фарқ қилмаётгани учун бешинчи марта уни гапдан тўхтатишга уринди. Мансур ўзлари томон яқинлашаётган Офтобхонни кўргач, Салоҳиддиннинг мақсадини нотўғри англаб, айёрона кўз қисиб қўйди. Салоҳиддин учун кутилмаганда бирдан гапидан тўхтади:
-Бўпти, болларга келолмас экан, деб қўявераманми?
-Бугун полигондаги машқларга чиқиб кетамиз. Генералнинг ўғли бўлганимда ҳам жавоб тегмайди.
-Мен-ку айтавераман. Лекин буниси учинчи марта келмаслигинг. Ўзинг жавоб берасан, - Мансур шундай деб пўписа қилгач, яқинлашган Офтобхонга қаради:-Офтоб, қалай, яхшимисан? Ойингнинг моллари чатоқ бўлибди-да? Ҳа, майли, куюнавермаларинг, Худонинг ўзи ишларингни ўнглайди. Аканг полигонига кетаётганмиш, кузатиб кўя қол.
Мансур кетгач, икковлари унинг изидан қараб қолишди. “Ойингнинг моллари чатоқ бўлибди-да?” деган гапи икковини ҳам ажаблантирди. “Демак, бутун маҳаллага ёйилибди-да, бу янгилик?” Икковининг ҳам хаёлига келган дастлабки фикр шу бўлди. “Маҳалла билган бўлса, адам ёрдам бермасалар ёмонотлиққа чиқадилар. Маҳалла “мумкинми ё мумкинмасми”, деб мулоҳаза қилиб ўтирмайди, ҳукми шунақа ёмон бўлади”. Салоҳиддин шуни ўйлаб эзилди. Унинг жим қараб турганини кўриб гапни Офтобхон бошлади:
-Уйдан шошилиб чиқувдингиз, кетиб қолибсизми, деб ўйлабман.
-Чиқишга шошиб чиқдиму, лекин ўқишга боргим келмаяпти, - деди Салоҳиддин ўйчан тарзда.
-Полигонга кетяпсизларми?
-Йўқ, баҳона қилиб қўя қолдим. Эртага “гап”, унга ҳам боргим йўқ.
-Нега?
-Билмадим... Кўнглимғаш.
-Уйга ҳам келгингиз келмаяптими?
Бу савол Салоҳиддиндаги ўйчанликни қувиб сергаклантирди:
-Қаердан билдинг? - деб қизнинг кўзларига тикилди. Офтобхон бу қарашга дош беролмай кўзларини ергақадади.
-Менинг ҳам уйда ўтиргим келмаяпти... бир ёқларга қочиб кетгим келади, - деди айбдор одамнинг овози билан.
-Унақа дема, сен қиз боласан, - Салоҳиддин шу гап билан қизнинг кўнглига далда бермоқчи эди, акси бўлиб чиқди. Офтобхон аччиқланди:
-Нима, қиз бола одам эмасми? Қиз боланинг эзиладиган юраги йўқми? Қиз бола кўрми ё карми? Сиз кўрган, эшитган нарсаларни кўрмайдими, эшитмайдими? - Титроқ лаблардан учган бу саволга Салоҳиддин жавоб қайтара олмади. Оёқларининг учига тикилганича аста юриб бораверди. Ундан жавоб кутиб бетоқатланган Офтобхон:
-Гапиринг, нега жимиб қолдингиз? - деди.
-Ҳамма гапни ўзинг айтиб бўлдинг-ку? - деди Салоҳиддин унга қарамай.
-Ойим билан кеннойим, майли, овсин деган номлари бўлгани билан, аслида бир-бирларига бегона. Лекин амаким билан адам-чи? Нега муносабатлари борган сайин совуқлашиб кетяпти?
-Билмайман...
-Улар ҳатто бир-биримизни ака-сингилдай яхши кўришимизга ҳам ишонишмайди.
-“Улар” деганинг кимлар?
-Ойим... адамҳам. Балки...