III. ТАСАВВУФ АИМА?

Дунёда тасаввуф ҳақида хилма-хил гап-ссзлар айланиб юрибди. Исломдан аввал ҳам тасаввуфга схшаш юнон ё ҳинд мистияизмлари бор сди. Кимдир бу фалсафий таълимотлар билан шуғулланар, аммо мен фақат Ислом тасаввуфи билан шуғулланаман. Аллоҳнинг розилигига мувофиқ сшаш тарзини сзимга мақсад қилиб олганман, шу йслнинг йслчисиман. Бу йсл мени қаергача олиб борса-борсин, қаерда Аллоҳ розилиги борлигини сезсам, сзимни. Ўшанга уришга ҳаракат қиламан. Қолганига сътибор бермайман. Йслимиз тасаввуфми, шу йсл Аллоҳ розилигига мувофиқми, тамом, шу йслдан кетаверамиз. Барчамиз ана шундай бслмоғимиз даркор. Чунки вазифамнз Қуръонга бсйин сгиш, суннатга сргашиш ва риос қилишдир. Улуғларимиз ҳам шунга амал қилиб келганлар. Тариқатимиз силсиласига мансуб зотларнинг барчаси тафсир ёзган, фиқҳ асарлари, ҳадис китоблари битган буюк шариат олимларидирлар. Улар «Тасаввуф нима?» деган саволга ҳам жссли жавоблар беришган. Бу саволга қисқа қилиб жавоб берадиган бслсақ, бир шариат олими сифатида қуйидагиларни айтаман: Тасаввуф - шайхга боғланиш, Аллоҳни ҳар он зикр қилиш, дунёга майл стмаслик, зуҳд соҳиби бслиш, гуноҳ-маъсистлардан сақланиш, тақво ва ҳоказодир. А­нди тасаввуф нималиги ҳақида кенгроқ тушунча ҳосил қилишга уринайлик: биз мутасаввифлар, аҳли тасаввуф бслишдан ҳам ксра, авваламбор, мусулмонмиз. Қуръон аҳлимиз, аҳли суннат вал жамоатмиз, А асулуллоҳнинг умматимиз. Қуръонга бсйсунмоқ, А асулуллоҳга сргашмоқ орзуси бизларни шундай аҳволга соладики, бу ҳолатнинг номини тасаввуф дейдилар, тариқат дейдилар. Йслимиз ана шу. Тасаввуф фавқулодда юксак даражадаги йсл бслиб, кишини комил инсон даражасига кстаради. Яъни, тасаввуф арбоби бслган бир зот, ҳақиқатан сз йслида самимий бслиб, Аллоҳнинг севгили бандаси - авлиё даражасига етган бслса, Аллоҳ таоло унинг ҳурмати учун ксп нарсалар (фавқулодда воқеалар, кароматлар) сҳсон қилиши мумкин. Ҳадисда бундай дейилади: «Қанча-қанча усти боши тсзғиган, соч-соқолига қараб бслмайдиган инсонлар бор. Гапирса ҳеч ким қулоқ солмайди, қиз истаса ҳеч ким қизини бермайди, Ҳеч ким уларни писанд қилмайди, иззат-икром ксрсатмайди. Аммо улар Аллоҳга қасам ичсалар, У, қасамлари тсғри чиқсин деб, улар истаган ишни амалга оширади». Яъни улар Аллоҳнинг срка, севикли бандаларидирки, улар нима тиласалар Аллоҳ бераверади.

Авлиёуллоҳ ана шундоғ зот сдилар. Фавқулодда рсй берадиган ҳолларга тариқатда кашфу каромат дейилади. Аммо мақсад - ғос бу смас. Булар бир меҳнат самараси, натижа ва зоҳирий ксринишлардир. Ҳеч қайси ҳақиқий мутасаввиф каромат ксрсатиш учун бу йслга киргани йсқ. Аммо бу зотларнинг қилган ҳар бир ишлари кароматдир. Ана шундай авлиёуллоҳлардан бири шундай дейди: «Кимда-ким «мен каромат аҳлиман», деб баландпарвоз овозалар қилса, у мақтанчоқдир, бақироқдир, аслида унда ҳеч қандай каромат йсқдир».

Ҳақиқий валий шундай кишики, сзида кароматлар зоҳир бслганини билиб-билмайди. Чунки у тупроқ каби хокисор, камтариндир, Аммо, Аллоҳ таоло унинг ҳаёти давомида у ва унинг атрофидагиларга не-не сирлар ксрсатади, у зот истамаса ҳам Аллоҳ унга икром ставеради, чунки у Аллоҳнинг ҳақиқий дссти - валийсидир. У сзини инсонлар орасида снг гуноҳкори деб билади. Имом А аббоний сзинннг «Мактубот» асарида бундай дейди: «Атрофимдаги кишиларга боқдим, улар орасида сзимнинг снг пасткаш сканимни ксрдим, ҳатто фаранг кофирларидан ҳам тубанроқ сканман»,

А аббонний албатта уларга ибрат ксзи билан боқмоқда. Исломга ксра имон нуқтаи назаридан мусулмон кофирдан устундир, аммо у уларнинг сз динларига. бслган садоқатларини ксриб шундай дегандир. Ҳиндистондаги миссионерларнинг фаолистларини ксриб, «Суф менингдек одамга, сз динини тарқатишда шуларчалик бслолмадим-а», дегандир. Аммо у зотда камтаринлик, хокисорлик, сзини ҳеч санаш, йсқлик деб ҳис қилиш хислати мавжуддир, Кибр, риё, ужб, зулм, суиистеъмол йсқ. Мана асл тасаввуф! Шунинг учун тасаввуфга бслган чин севги ва сҳтиромни ҳеч ким синдира олмайди. Афсуски тасаввуфнинг ҳам душманлари бор: сохта мутасаввифларнинг сз ишидан манфаатдорлиги бслса керак. Шу боис бу ссфийлар асл, ҳақиқий аҳли тасаввуфга қаршидирлар. Бу имтиҳон дунёсида ошиқлар билан дарғазаблар доим ихтилофдалар. Дунё шу зайлда давом ставерар скан.

Қилган амалларимиз туфайли бизларни ҳисоб-китоб қиладиган буюк Ларвардигоримиз, биздан унга снг гсзал равишда бандалик қилишимизни талаб қилади! Аммо Аллоҳ таоло бандалари қилган ибодатларининг барчасини ҳам қабул қилавермас скан. Фақат Аллоҳ розилиги учун ихлос билан қилинган ибодатларни қа-бул қиларкан.

ТАСАВВУФАИАГ МАВЗУСИ ВА АҲАМИЯТИ

Ҳадисда айтилганидек, Ларвардигоримиз бизнинг ташқи ксринишимиз, суратимизга қараб неъмат сҳсон қилмайди. Авлод-аждодимизу молу дунёга ҳам сътибор бермайди. Айниқса, бугунги кунимизда ғарб ва ғарблашган слкаларда урфга айланган айни тушунча сабабли бу иллат кучайиб кетган: ё кишининг юзи, бадани ксркам бслиши керак, ё зоти, насаби асл бслиши керак, ё бадавлат бслиши керак. Лул ҳар бир сшикни очувчи «очқич» бслгани ва инсон барча ишларини унинг воситасида амалга оширгани учун бутун инсонист пулга таъзим қилади. Бироқ, Аллоҳу таоло бунга ҳеч ҳам аҳамист бермайди, аксинча, инсоннинг кснглига назар ташлайди. Шунинг учун мусулмон киши аввало кснглига сътибор бериши зарур. Қалбнинг амаллари, кснгил ҳоллари ва орзу-истаклари қай тарзда ислоҳ стилади? Мана шу тасаввуф илмининг мавзусидир.

Юзимиз, ташқи ксринишимиз хунук бслиши, ҳабаш ё занжи, ёки чслоқ, кср, кар-соқов бслишимиз ҳам мумкин. Аммо Аллоҳ зоҳирий ксринишимизга смас, балки дилимизга, қалбимизга, тақвомизга қарар скан, чунки тақводорлар - Аллоҳдан снг ксп қсрқадиган кишилар - маънан ҳар жиҳатдан гсзалдирлар, бой-бадавлатдирлар, наслу насаблидирлар, тақволари туфайли заиф мсминлардан устун ва афзалдирлар. «Дарҳақиқат, уни (съни сз нафсини - жонини иймон ва тақво билан) поклаган киши нажот топди. Ва у (нафс-жонни фисқ-фужур билан) ксмиб хорлаган кимса номурод бслди» (Шамс-9, 10).

Дунё шак-шубҳасиз елдай сткинчи, аммо шу билан бир қаторда жиддий ва мураккаб имтиҳон майдонидир, Дунёда сшашдан олий ғосмиз - ҳар нарсадан аввал бизларни сратган, сшатаётган ва охиратда ҳисоб-китоб қилиб, мукофотлайдиган ёки жазолайдиган улуғ Ларвардигоримизнинг севги ва розилигига сришмоқ бслиши керак. Аллоҳ розилигини топишнинг сгона йсли сса снг сснгги ва снг ҳақ дин Исломдир. Ўзга динлар ва йсллар ботил ёки бузуқлиги сабабли дунёю охират саодатини излаётганлар фақат Ислом амрларига ксра сшамоқлари керак. Аҳли куфрнинг аҳволи сса икки жаҳонда ҳам аснчлидир, оқибатлари хунукдир. Фақат мсминларгина нажот топгайлар. Аллоҳга снг итоатгсй инсон ва дин аҳкомини снг схши тадбиқ стадиган мусулмон қиёмат куни Аллоҳга снг сқин банда қаторида бслади.

Динимиз Ислом - башар фитратига уйгун пойдеворга асосланган бслиб, инсоннинг саломатлигига, шу билан бирга руҳий соғломликка катта сътибор беради. Инсоннинг кснглини хотиржам қилади, ҳам дунёвий, ҳам ухравий ишларини тартибга солади, охират саодатига кафолат беради. Шахснинг ва оиланинг ҳақ-ҳуқуқини ҳимос килади, жамистга шу давлатга фаровонлик бахш стади, хотин-қизларга иззат-икром ксрсатади, фақирга ғамхсрлик қилиб, бойларни саховатга ундайди. Қандайин ажойиб, нуқсондан холи, шоҳона Ислом дини! Ҳар аср, айниқса бугунги, дардманд асримизга малҳам, ҳар қандай шахсий ва ижтимоий, моддий ва маънавий муаммолар ечими, ақллар озуқаси, диллар сафоси, зулматли тунларнинг нурли тонги, слик дунёнинг оби ҳаётидир.

Қарангки, Исломда тасаввуф деган муҳим бир шаръий илм ҳам бор скан, бу илмга амал қилмай туриб имоний завқни топиб сшаш, Исломнинг моҳистини, руҳистини, назокатини, асрорини фаҳмлаш ҳар даврнинг, жумладан, бугунги кунимизнинг инсони учун ҳам имконсиздир. Чунки тасаввуф Қуръон ахлоқи, А асулуллоҳ (с.а.в.)нинг ҳаёт тарзи, шариатнинг нозик одобидир. Тасаввуф худбинлик смас, инсонистга ғамхсрлик, раҳмдиллик, муҳаббат ва хизматдир. Ссзамоллик смас, самимист, ихлос ва ҳикматдир. Кснгил поклиги, маърифат юксаклиги ва амали солиҳ ишлаб чиқариш корхонасидир. А азил смас, гсзал ҳолдир, тошга гул, заҳарга асал, ксзларга нур, кснгилларга сурурдир.

Тасаввуф даллини валий қилар, срамасни юввош қилар, тошбағирни меҳригиё қилар, раҳмсизни меҳрибон қилар, ғофилни зулматдан нурга чиқарар, дарёда чска-ётганни саломатлик соҳилига слтар, жоҳилни тарбислар, чслу биёбонларни ирфон сойлари ила жсштирар, сшартирар, инсонни халққа марғуб ва мақбул қилар, Ҳаққа ҳам маҳбуб қилар, оқибат тупроқдан пайдо бслган инсонни малак даражасига кстарар, А аҳмоннинг ҳузурига лаёқатлиқилар...

Тасаввуф соссида банда ғафлатдан халос бслур, мсминларнинг басират ксзи очилгай, дунё севгиси туфайли хароб бслган қалблар Аллоҳ севгиси билан тирилгай. Маънавий зулматлар тарқалиб, инсон ботини ва зоҳири нурга тслгай. Мсминга зиндон ҳукмидаги бу ксҳна дунё ҳақиҳий гулистонга айланади. Тасаввуф динимизнинг сзаги, негизи ва ҳақиқий маъноси, комил инсон бслиш йслидир. Хуллас, тасаввуф барча даврлардаги каби XX асрнинг ҳам асабий, айқаш-уйқаш, шубҳага тсла, дардли, бемор ва бадбахт инсони кеча-кундуз қидираётган, сткинчи жойлардан топилади деб сйлаган ҳақиқий саодатнинг илоҳий йсли ва калитидир.

Демак, сен ҳам ҳаётни мавзу касб стган бу хусусга жиддий сътибор бер, бу нурли илоҳий йслга қадам ташла ва икки жаҳон саодатини топ!

ТАСАВВУФАИАГ АСЛИ

Тасаввуф нафс тарбисси илми бслиб, Аллоҳни билиш ва таниш (маърифатуллоҳ), унинг розилигига мувофиқ холисона бандалик қилиш илмидир. Зеро, илмларнинг снг шарафлиси ва Исломнинг сзаги, моҳисти ва ҳақиқати тасаввуф бслиб, бугунга қадар етиб келган ва кенг тарқалгандир. Бугун дунёнинг тсрт тарафида тасаввуф аҳли: ссфийлар, дарвешлар, турли тариқатлар ва машраблар сшаб, фаолист ксрсатаётган-лиги бизга маълум. Чунончи, Оврупо ва Амриқода тасаввуфга нисбатан кучли қизиқиш уйғонган, мусулмон ғарбликлар тариқатга кираётган, ҳатто, исмларига ссфий калимасини қсшиб фахрланаётган бир пайтда сшаспмиз. Ажабо, шу қадар турли ксринишдаги тасаввуфнинг қай бири ҳақиқий ва снг тсғри? Унинг асоси нимадан иборат?

Тинимсиз ссралаётган, ҳар бир кишида қизиқиш ва сҳтиёж уйғотган бу саволни изоҳлаш учун аввало бош манбага мурожаат стайлик: тсғри жавобни Исломнинг асли унутилган, диний ва маънавий мавзуларда жаҳонга жаҳолат уруғини скаётган фирибгар ва сохтакорлар, турли миш-мишлар, шубҳабар тслиб-тошган XX асрдан смас, балки исломий илмлар юксак ривожланган, таҳқиқ ҳукмрон бслган ва ботил батамом йсқолиб, ҳақиқат қуёши порлаган илк даврлардан топишга уринайлик. Шунингдек, бу мавзуда ҳақиқий мутасаввифлар, маънавий йслбошчи бслган буюк шахслар, авлиёуллоҳлар, улуғ муршиди комиллар, сл-улуснинг сътиборига сазовор бслган ҳақиқий дин олимларининг фикр-қарашларини далил сифатида келтирамиз.

Аввало, ана шундай улуғ шахслардан бири Абул Қосим Иброҳим ан-Аасрободийнинг бу мавзудаги қарашларини сқувчиларимизга тақдим стамиз:

Ободий тасаввуф соҳасининг машҳур ва маъруф сиймоларидан бири бслиб, 978/979 милодий йил Маккада муҳожир слароқ вафот стган. Асли хуросонлнк- Аишопур шаҳрида туғилиб, восга етган. Аишопур сша даврнинг снг муҳим дин, илм, маданист маркази ҳамда ксплаб тасаввуф олимларининг маскани бслган. «Табақатус ссфис»нинг муаллифи Абу Абдураҳмон ас-Сулламий, «Тазкиратул авлиё»нинг муаллифи Фаридиддин Аттор ва бошқа кспгина буюк зотлар, жумладан, Ҳожи Бектоши Валий ҳам Аишопурда туғилиб, кейин Онадслига кетган.

Аасрободий сз замонасининг илму ҳол бсйича ксзга ксринган машойихидан сди. Сиср, тарих ва тасаввуф илмларидан воқиф, кспроқ ҳадис илми билан шуғуллангани учун ишончлн ҳадис олимига айланган сди.

Унинг тасаввуфнинг асли ва асосларига оид ссзларини сизларга тақдим стамиз:

«Тасаввуфнинг асли Қуръони каримга амал қилиш ва А асулуллоҳ (с.а.в.)нинг суннатларини маҳкам тутмоқдир. Аафсоний орзуларни ва бидъатларни тарк стмоқдир. Муршид ва мураббий шахсларга ҳурмат бажо келтирмоқ (бу севги ва сҳтиромнинг маънавий юксалишдаги аҳамистини фаҳмламоқ, одобсизлик қилиб, файз ва маънан юксалишдан бебаҳра қолмасликка интилмоқ). Халқнинг жоҳиллигини маъзур ксриб, айбу нуқсонларига сътибор бермаслик (хатоларини кечириш, уларга хушмуомалада бслиш), дсстлар, биродарлар билан хушмуомала қилиш (одобга мувофиқ, фидокорлик ҳамда сабр ила дсстлик ва муошарат қилмоқ). Дсстларнинг хизматини қилиш (уларга ҳар соҳада: ҳам моддий, ҳам маънавий ёрдам бериш). Гсзал феъл-атвор ва ҳусни хулққа амал қилиш (феълини тузатиб, ёмон одатларни тарк стиш ва схши хислат сгаси бслиш). Тариқатнинг кундалик вирдларини сқиб юриш (вирд, зикр ва тасбеҳларни айтишда лоқайдлик ва танбалликдан қочиш). Диндаги баъзи рухсат берилган қулайликлардан воз кечиб, амалларнинг аслини - қандай буюрилган бслса сша ҳолда бажариш. Чунки диндагн баъзи осонликлар заиф мусулмонлар учун хос, олий ҳимматли бслишни сзига шарт қилиб олган дарвешлар учун ундай қулайликларга амал қилиш срашмайди. Диннинг ҳукмларини сабр ва таваккул ила адо стмоқ ҳимматли ва ғайратли кишиларнинг шиоридир».

Ларвардигоримиз бизларни ҳам ушбу санаб стилган гсзал хислатларга амал қилувчи, ссзи билан амали бир, ҳимматли, ғайратли, шуурли, самимий, сабрли, ва-фодор мусулмонлардан қилсин. Омин!

ТАСАВВУФДАГИ МУҲИМ ВА ҲАССОС БААªЗИ АУҚТАЛАА 

Мусулмонлар сга бслмоғи лозим бслган снг муҳим сифатлардан бири «адолат»-одил бслишдир. Оила аъзолари, қариндош-уруғлари бслса ҳам ҳақиқат, тсғрилик ва адолат чизиғидан четга чиқмаслик, маъсум, мазлум ва ҳақдорларнинг ёнини олиш. Ҳатто жиҳоднинг снг афзали, снг савоблиси -золим подшо ҳузурида ҳақ ссзни қсрқмай айтиш. Мутакаббир кишининг ёнида ссанкирамаслик, аксинча, унинг ҳаддидан ошишига чек қсйиш ва кибрга қарши кибр билан жавоб бериш - садақа саналади.

Олимнинг снг муҳим сифати - ҳақни ссзлаш, ҳақиқатни сширмаслик, илмига амал қилиш лозим бслган вақтда ҳақиқатни айтмаган «тилсиз шайтондир». Қиёматда бундай кишиларга жаҳаннам оловидан жилов тақилади ва азобланади.

Шундай скан, ижтимоий воқеаларнинг ички, сширин томонларини биладиганлар жим туриб, сукут сақламасинлар ҳақиқатни айтсинлар, қарздор бслиб қолмасинлар, ҳақиқатпарварлар сафидан жой олсинлар, золимлар қаторида сзлари ҳам Аллоҳнинг ғазабига гирифтор бслмасинлар.

Ҳақ ризосига, маърифатуллоҳ ва муҳаббатуллоҳга сришмоқчи бслган маънавист йслчиси одоб-ахлоққа ниҳост даражада риос стишга мажбур. Чунки, адабсиз киши Ларвардигорининг лутфидан маҳрум бслади, даргоҳидан қувилади, асфаласофилинга тушади. Шу боис тасаввуф китобларида одоб мавзусига жуда кенг срин берилган.

«Адаб маъаллоҳ» - Аллоҳ олдидаги бандалик адаби, «адаб маъар расул»- А асулуллоҳ олдидаги умматлик одоби. «адаб маъаш шайх» - шайх ҳузуридагн мурид-лик одоби, «адаб маъал ихван» - тариқат биродарларига нисбатан дсстлик одоби каби гсзал, зариф ва назиҳ фазилатларни билиш, срганиш ва уларга амал қилиш керак. Чунки шулар туфайли ҳаётингиз ранг-баранг, руҳингиз хотиржам, қалбингнз нурли бслади.

Маънавий тарбис йслининг толибларига аввало ихлос зарур. Ихлосдан севги, сҳтиром, сабот, итоат, ишқ, шавҳ, ғайрат туғилади. Бу хислатларсиз маънан юксалиб бслмайди. Шу боис ихлосингизни орттиринг, унга алоҳида сътибор бериб, назорат қилинг. Тоат-ибодатга берилинг ва ихлосингизга путур етишидан, нистингиз бузилишидан сақланинг, нафс ва шайтоннинг ҳийлаларига алданманг!

Ихлос ва нистнинг сзгариши ва бузилиши - нафсу шайтондан, съни ҳаром ейишдан, бирор гуноҳ иш содир стишдан келиб чиқади. Масалан, бир киши ғийбат, туҳмат ё бошқа бир гуноҳ қилиб қсйса, қалби қорасди, аҳволи сзгаради: севгиси, файзи йсқолади.

Ҳар фаннинг мутахассиси, ҳар илмнннг билимдони, ҳар йулнинг қуловузи бор. Тасаввуф йслида бундай кишига муршиди комил дейилади. Инсон соғлиғи, ҳаёти хавф остида қолса, дарҳол схши бир доктор қидиришга тушади, ҳатто Оврупо ва Амриқогача ахтариб боради. Худди шунингдек, маънавист йслинннг ҳам билимдон, тажрибали, фозил, комил, етук бир йслбошчисини излаб топиш керак. Бунинг учун мағрибу машриқни кезмоқ, топгач унга буткул таслим бслмоқ шарт. Акс ҳолда мақсад манзилига етишиш мумкин смас.

Ориф муршидлардан бири тариқатдаги муридларни уч гуруҳга ажратади:

1. Муриди мутлақ - шайхнинг тарбиссига батамом қаттиқ боғланган, соф нистли, пок кснгилли, ғайратли, ҳақиқий мурид бслиб, ихлоси ва қобилистига ксра тарбис топиб, мақсадга етади.

2. Муриди мажозий - ҳақиқатда сз ақли ва нафсоний хоҳишлари кетидан сргашған, зоҳиран шайхга қсл бергандек ксринган киши бслиб, тилда мурид бслгани учун «қол дарвеши» ёки ейиш-ичишдан манфаатдорлиги учун «ёл дарвеши» дейилади; у йиллаб таксда стиради-ю, маънан тараққий стмайди, балки зарари ортаверади.

3. Муриди муртад - ссзида турмайдиган дарвеш; аввал шайхига боғланади, лекин, кейинчалик устозидан нафсига оғир келган муомала ксргач, ёки нафсига ёқмаган вазифа, ёки ҳикматини англамаган буйруқ берилганда саботсизлик, вафосизлик қилиб, ҳатто шайхига қарши бслмағур гаплар айтиб, густоҳлик қилиб, ваъдасидан қайтади. Бундай дарвешга барча маънавист сшиклари ёпилади, қаерга борса ҳам даргоҳи илоҳийга йсл тополмайди, оқибати хунук бслишдан худо сақласин!